Эрдэс баялаг, эрчим хүчний сайд Д.Зоригттой уулзлаа. Засгийн газрын залуу сайд томоохон ачаа үүрч яваа.

Тэрбээр ажлаа, өнөөгийн цаг үеийг, маргаашийг хэрхэн харж явдаг юм бол. Түүний дотоод ертөнц сонирхолтой байж мэднэ. Ийм бодлоор түүнтэй уулзлаа. Тэр ярилцахаас цааргалсангүй. Ажлаа ч, үзэл бодлоо ч ний нуугүй хуваалцав.

-Сайн байна уу, сайд аа. Ажил ямар байна вэ?

-Гайгүй дээ, гэхдээ ч заримдаа амаргүй л байх юм байна шүү.

-ЭБЭХ-ий сайд гэдэг нэлээд дарамттай алба байх л даа. Хэцүү нь юу байдаг вэ?

-Аль ч салбарыг харахад шинэ үе, шинэ шат эхэлсэн бай на. Таван жилийн өмнө байсан Монгол Улс тэс өөр болжээ. Зөвхөн эрдэс баялаг, эрчим хүчний гэлтгүй бүх сал барт хэрвээ график зурвал хугарлын мөч гэж байдаг даа, тэр цэг дээр иржээ гэж би харж байгаа. Улс төр, бизнес, шинжлэх ухаан, урлаг гээд бүх салбарт маш со нирхолтой, тэсрэлттэй өсөл тийн шинэ үе эхэлж бай гаа нь анзаарагдаж байна. Таван жилийн өмнөх амьд ралын хурд, ачаа лал, эр чим өөрчлөгдөж, хөдөлг үүрээр бол цохилт нь шал өөр болчихож. Тэгэхлээр дарамт гэхээсээ илүү маш сонирхолтой, олон шинэ зүйл хийх боломж л гэж ойлгож байгаа.

-Өдгөө хамгийн том ажил хэрэг өрнөж, үйл явдал болж байгаа салбар нь танайх. Ер нь бол анхаарал татсан газар бол чихож. Тэр хэрээр Таны үйл ажил, шийдвэр хандлага бусдаас илүү тод харагддаг. Зэрэгцээд Д.Зоригтыг огцруулъя гэсэн сэдлийг УИХ-ын зарим гишүүд байсхийгээд гаргадаг. Энэ бүхэн таныг ажил хийхэд яаж нөлөөлж байна вэ?

-Ерөнхийдөө сэтгэл их өөдрөг байдаг. Томоохон ажлууд урагшлаад, үр дүн нь тодорхой харагдаад эхлэхээр “Ажил овоо бүтэмжтэй байна шүү” гэж урамшина. Заримдаа өөрөөр бодох цаг ч бий. Хүн дандаа цагаан, эсвэл дандаа хар, гэхчлэн туйлын байдаггүй болохоор сайн нь давамгайлж байна гэж бодож явдаг. Хийсэн юмтай, хэлэх үгтэй байхын төлөө л ажиллаж байгаа. Хүн юм болохоор сайн, мууг анзаарахгүй өнгөрнө гэж юу байхав. Гэхдээ түүний нөлөөнд автаад байх нь гайгүй болсон. Хийж буй ажлын ерөнхий ноён нурууг хүмүүс зөв олж харж байгаа гэдгийг мэдэрч байгаа учраас өөдрөг байдаг.

-Танай яам, салбарын өмнө тавь сан зорилт, Сайдын хувьд ийм юм хийнэ дээ гэсэн эрмэлзэл тань биелж байна уу?

-Ер нь бол болсон юм ярихаасаа илүү болоогүй юмаа, үлдсэн хугацаанд гүйцээх юмаа л бодож байна. Гур ван жил гаруй сайдаар ажиллалаа. Тэр асуудалд арай илүү анхаарч ажиллах ёстой шүү гэж боддог зүйлүүд бий. Үлдсэн цөөхөн сард түлшний салбар, нефть хангамжийн асуудалд анхаарлаа түлхүү төвлөрүүлье гэж бодож байгаа. Тодорхой эхлэл бий болгож, гарааны шатанд нь аваачъя гэж зорьж байна. Газрын тос боловсруулах, бензин шатахууны хан гамжийг тогтворжуулах, үнийн савлагаа байсхийгээд гардаг байдлыг өөрчлөх нь маргааш гэж хойш тавьж болохгүй асуудал мөн. Нөгөө талаар нүүрс шингэрүүлэх үйлдвэр, нүүрсний давхаргын метан хий, тэдгээрийг эрчим хүчний салбарт ашиглах түүнээс дутуугүй ач хол богдолтой асуудал бий. Синтетик хий, шатдаг занарын асуудал бас байгаа. Энэ бол харьцангуй сүүлд гарч ирсэн, дэлхийн зах зээлд ашиглагдаж эхлээд удаагүй байгаа технологи. Харин манайд энэ салбарт маш их боломж байна. Бусад салбарын хувьд ахиц дэвшил нэлээд бий. Мэдээж дутуу юм ч байгаа л байх.

-Би нэг дэмий гэмээр асуулт тавья. Улс төрд, төр засгийн үйл ажиллагаанд асуудал, хүн хоёрын аль нь илүү чухал вэ?

-Асуудал. Аль ч өнцгөөс нь харсан, асуудлаа эхэлж яриад, дараа нь хүнээ ярих хэрэгтэй. Өөрөөр хэлбэл эхлээд тогтолцоогоо, дараа нь хүнээ ярих ёстой гэж би боддог. Гэтэл манайд асуу дал ярихаасаа өмнө буруутан, ямар нэг дайсан хайгаад эхэлдэг өрөөс гөл, хэлбэр маягийн улс төр олон жил явсаар бүр тогтолцоо болох ханд лага төлөвшчихөж. Гэхдээ энэ бай дал аажим аажмаар өөрчлөгдөж байна. Ялангуяа сүүлийн хоёр жил үнэ хээр өөр боллоо. Хэлбэрдсэнээр урагшаа явахгүй гэдэг нь ойлгогдож эхэлж байна шүү дээ. 2012 оны сонгууль ч гэсэн агуулга руугаа түлхүү хандана гэж найдаж байгаа.

-Өнөөгийн улс төрийн нөхцөлд ажил хийхэд хамгийн хэцүү нь юу байна вэ?

-Сэтгэхүйн өөрчлөлт юм болов уу даа. Эдийн засгийн үсрэнгүй хөгжлийн үе шат эхэллээ. Үүнийг дагаад сэт гэхүй өөрчлөгдөх ёстой. Шийдвэр гаргахдаа анализ хийж, шинжлэх ухаанч талаас нь хандах арга барил да вамгайлах ёстой үе эхэлж байна. Бүх юм нарийн тооцоо шинжилгээ, бусдын туршлага, төлөвлөгөөнд үн дэс лэх ёстой болчихлоо. Эдийн засгийн цар хэмжээ, гаргаж буй шийд вэрүүдийн үр дагавар, нөлөө нь өмнөх үеийнхээс олон дахин то морсон байна. Урьд нь хэрэв буруу алхам хийсэн бол засахад амар байж. Жижиг байсны давуу тал нь түргэн өөрч лөгдөх, хурдтай шийдвэр гаргах бо ломжтой, маневр сайтай байсан явдал. Бид япончууд, солонгосчуудыг ярьдаг даа, “барилдахаасаа таахалзана” гэгчээр нэг юм хийхдээ бүх юм ыг нь судалж шалгадаг гэж. Одоо бид өөрсдөө тийм болох цаг ирж. Ялан гуяа томоохон үр дагавартай улс төрийн шийдвэр гаргахдаа ийм байдлаар хандах цаг болсон.

-Монголын улс төрд “Би” гэсэн хүмүүс цөөнгүй болчихсон юм биш үү. Надаас өөр хүн байхгүй гээд бүр итгэчихсэн, гол дүр зөвхөн минийх гэж боддог хүмүүс байгаа нь анзаарагдах юм. Шинэ санаа, үзэл бодолтой, зоригтой залуу үе гарч ирж байхад эрмэлзэл зоригийг нь мохоох тал руугаа хандаад байх шиг. Танд ингэж харагддаг уу?

-Би тэгж бодохгүй байна. Нэг их ухаантай хүмүүс гэнэт гарч ирээд, бүх юмыг жигтэйхэн тодоор хараад байхад эргэн тойрныхон нь бүрхэг бүүдгэр хандаж, мохоох гээд байгаа юм байхгүй. Сүүлийн 20 жилд маш том шилжилтийн үйл явц өрнөж, хуучнаас шинэ рүү орох явцад амьдралын хэв маяг бүхэлдээ шинэчлэгдлээ. Хүний өмсдөг хувцаснаас эхлээд хүсэл сонирхол, гар утас, телевиз, интернэт гээд нийгмийн ахуй, сэтгэлгээ 20 жилийн дотор огт өөр болсон. Энэ шинэчлэлд аль хэдийнэ дасан зохицоод сайхан явж байгаа нэг хэсэг байхад аргаа олохгүй байгаа нөгөө хэсэг бас байна. Эргэлзэж байгаа хүмүүс ч бий. Зарим нэг нь шинэчлэлийн үйл явцыг урьдын өөр өнцгөөс харж байхад нөгөө нь шинэ зүйл ийм байх ёстой гэсэн хандлагаар асуудалд ханддаг. Тийм учраас энэ олон түмний санаа бодлын төлөөлөл болсон хүмүүс улс төрд орж, өөрийгөө илэрхийлээд л явж байна. Энэ бол ардчиллын үнэт зүйлийн нэг шүү дээ. Олон янзын үзэл бодол өрсөлдөхдөө өрсөлдөж, эвлэрэхдээ эвлэж, тэнцвэрээ олж байж зүг чиг, хандлага баримтлал тодорхой болно.

-Заримдаа та эрсдэлтэй гэмээр алхам хийх юм. Жишээ нь, тансаг хэрэглээний татвартай болъё гэсэн асуудлыг эхэлж хөндсөн. Дургүйцэх хүн жишээ нь Их хурал дотор цөөнгүй бий шүү дээ?

-Засгийн газраар энэ жилийн төсвийг хэлэлцэх үеэр би гурван асуудал ярьсан. Тэрний нэг нь энэ. Эдийн засаг харьцангуй өсөж байгаа учраас орлого нэмэгдэж байна. Таван жилийн өмнө мөнгөтэй хүмүүс байсан ч амьжиргаа ерөнхийдөө ялгаа багатай байсан гэж хэлж болох байх. Өнөөдөр харин нэг хэсэг нь нэлээд тасархай хөрөнгөжөөд ирэхээр “хоёр идэхгүй хоосон хонохгүй болж л байна” гэж боддог байсан хүн өөрийгөө үнэхээр ядуу амьдарч байна гэж мэдэрдэг болсон нь харагдаж байна. Багш нартай уулзахад “Би 20 гаруй жил багшилж байна. Цалинг шууд нэмэхэд хэцүү, улсын төсөв гэдэг том тогоог томруулж байж, дараа нь цалин мөнгө нэмэгдэх ёстой гэдгийг ойлгож байна. Гэхдээ тэр тогооноос зарим нь том шанагаар хутгаж аваад, заримд нь жижигхэн цайны халбагатай юм ногдоод байгаа юм биш үү” гэсэн. Ийм сэтгэлгээ газар авч байна.

Зах зээлийн нийгэмд хүн бүр өөрөө чармайж байж амьдралаа босгож бүтээдэг нь үнэн. Гэхдээ аль ч улсад зорилтот хэсэгтээ халамжаа чиглүүлж, хууль сахиулах, иргэддээ боловсрол олгох, эрүүл мэндийг нь хамгаалах гэх мэтийн нийтийг хамарсан үйлчилгээний хүртээмж, чанарыг тэгш байлгаж байж шударга ёсыг тогтоодог. Зах зээлийн нийгэмд шударга ёсыг тогтоох арга бол хувьсгал биш татвар. Татвараа авч байж тэр мөнгөөр шударга ёсыг тогтооно, нөгөөтэйгүүр төр татвараараа хэрэглээний хандлагыг тодорхойлж, чиглүүлдэг. Өнөөгийн манайх шиг хөгжлийн босго цаг үед дундаж ангийн хэрэглээг дэмжих ёстой. Ийм бодлого хэрэгжиж байна. Жишээ нь анх удаа байр авсан, амины орон сууц барьсан, эсвэл хүүхэд нь дээд сургуульд сурч байгаа хүмүүст орлогын албан татварын хөнгөлөлт үзүүлдэг. Ийм бодлогыг илүү өргөн хүрээтэй болгож, жишээ нь жижиг, дунд үйлдвэр үйлчилгээг орлогын албан татварын зарим хөнгөлөлтөд хамруулах талаар бодох ёстой байх.

Улстөржилгүйгээр, тооцоо судалгаа хийж, үр дагаврыг нь сайтар тун гааж байгаад шийдэх хэрэгтэй. Үүний зэрэгцээ тодорхой хэлбэрийн тансаг хэрэглээнд арай илүү татвар ногдуулах ёстой гэж боддог. Уулыг амаар нь аваад хашчихсан, тэндээ юу хийж байгаа нь үл мэдэгдэх хүмүүс цөөнгүй бий. Хотын зах руу бараг хувийн эдлэн болгочихсон газар цөөнгүй байна. Нэг хэсэг хувийн байшин барьдаг байсан бол одоо орд харш гэмээр барилга байшин нэлээд бий болж байна. Том том, бүдүүн бүдүүн жийпнүүд хотын гудамжаар дүүрэн явж байна. Хүн өөрийнхөө хүч хөдөлмөрөөр юутай ч болж болно. Чадалтай нь хэрэглээгээ өөрөө мэдэж шийддэг тийм тогтолцоонд Мон гол Улс шилжээд хорин жил болж байгаа болохоор үүнийг бид хүн дэтгэж, хувийн өмчийг хүлээн зөв шөөрдөг байх ёстой.

Харин ийм хэрэглээнээс илүү татвар авах, ингэснээр хэрэглээг өөр тийш нь чиглүүлэх, нөгөө талаар төсвийн орлогыг бага ч гэсэн арвижуулах ёстой. Тэгээд хязгаарлагдмал хэрэглээтэй хэсгээ өөд нь татахад чигл үүлэх учиртай. Ялангуяа хөгжиж байгаа оронд, тэр дундаа манайх шиг хугарлын цэг дээрээ байгаа, дээшээ цойлж ч магадгүй, доошоо уначихаж ч мэдэх улсад заавал авах ёстой арга хэмжээ мөн.

-Манайд уул уурхайн супер төслүүд хэрэгжиж эхэллээ. Тэдгээрийг хөдөлгөхдөө бид үнэхээр алдаа гаргасан уу, илүү ашигтай байх боломж байсан уу гэдгийг асуумаар байна.

-Машинаар бол Оюутолгой, Тавантолгой гэдэг төслийг хэрэгжүүлж эхэлсэн нь Монголын эдийн засгийг түлхүүрдээд асаачихсан гэсэн үг. Машин асчихжээ. Сайн хэрэг. Гэхдээ одоохондоо хоёр цилиндртэй ма шин яваад байна. Оюутолгой, Таван толгойгоос гадна уул уурхай, дэд бүтцийн өөр томоохон төслүүд хэрэгжүүлэх хэрэгтэй. Шинэ цахилгаан станц, нүүрс шингэрүүлэх технологи, газрын тосны олборлолт, боловсруулалт, авто зам, төмөр зам, орон сууц гэх мэт цогцоор нь шийдээд эхэлбэл нөгөө машин маань найман цилиндртэй жийп болно. Тэр машиныг өнгө үзэмжтэй байлгаж, арчилгаа үйлчилгээг нь чанарын өндөр түвшинд хийхийн тулд хүнээ сайн бэлдэх ёстой, тийм болохоор боловсрол, соёлын салбар ч цэгцэрч таарна. Тиймээс муу зүйл болсон гэж ерөөсөө бодохгүй байна. Засгийн газар, УИХ дэмжлээ.

Үндэсний аюулгүй байдлын зөвлөлийн гишүүд байр сууриа илэрхийллээ. Өө сэвгүй, онцгой сайхан төсөл болсон гэж хэн ч хэлэхгүй. Гэхдээ эхлүүлсэн, эдийн зас гийн үр ашгаа өгч эхэлж байна. Эдгээр төсөл эхлээгүй байсан бол 21000 төгрөг байхгүй, оюутнуудын 500 мянган төгрөг олгогдохгүй, цалингийн нэмэгдлийн тухай яриа ч өрнөх гүй. Шинэ замууд баригдахгүй, орон сууцны төслүүд эхлэхгүй байсан. Монгол Улс дэлхийд хамгийн хурдан өсч буй эдийн засагтай улс болж чадахгүй байсан гэдгийг бүгд мэдэж байгаа. Хийх ёстой юмаа цаг алдалгүй эхлүүлж, муу хэлүүлнэ, нүүр, ам руугаа чичүүлнэ гэж айлгүй, зоригтой алхам хийх нь зөв. Үр дүн харин аятайхан байх чухал. Тэрнээс хэн эерэг талын баатар болох вэ, аль нь сөрөг дүр болох вэ гэдэг үнэн дээ нэг их чухал биш шүү. Улс төр бол амьдралын туйлын зорилго биш. Улс төрөөр байнга амьсгалах шаард лагагүй шүү дээ. Үүнд би маш энгийнээр хандаж байна.

-Миний оронд өөр хүн байсан бол яаж шийдэх байсан бол гэж та боддог уу?

-Бодно. Бодолгүй яахав.

-Юу гэж боддог вэ?

-Өөрийгөө хааяа зөвтгөж боддог юм. Гэхдээ миний улс төрийн туршлага дутаж байгаа байж магадгүй.

-Салбар удирдахад улс төр хамаатай юу?

-Хамаатай. Арай илүү улстөрч тал руугаа, олон жил улс төртэй хол богдсон хүн энэ салбарыг удирдсан бол шүүмжлүүлэх нь бага байх байсан биз. Би болохоор тийм хэмжээний улс төрийн ур гаргаж чадаагүй байж болох. Харин ч Ерөнхий сайдууд, Засгийн газрын гишүүд, УИХ-ын гишүүдийн олонх, Ерөнхийлөгч бүгд оролцож, дэмжиж, ачааны хүндийг үүрэлцэж яваа учраас ийм гигант төслүүд урагшилж байна.

-Танд улс төрийн дарамт ирдэг үү?

-Харин ч тийм юм байхгүйтэй адил. Нэгэнт хариуцлагыг би хүлээх тул элдэв хөндлөнгийн дарамт гайгүй байдаг аа.

-Та түрүүн яриандаа дурдлаа. Тавдугаар цахилгаан станцын тухай. Явц ямар байна вэ?

-Явц сайн байгаа. Оролцох сонирхолтой компаниудын материалыг хүлээж аваад, Төрийн өмчийн хорооноос анхны шалгаруулалтаа хийчихсэн. Томоохон дөрвөн компани үлдлээ. Тэдгээрээс чухам аль нь вэ гэдгийг удахгүй шийдээд III-IV сар хавьцаа гэрээгээ хийж, гарын үсгээ зурна. Маш нарийн гэрээ хийх ёстой. Наанадаж 500 сая, цаашилбал тэрбум гаруй ам.долларын хөрөнгө оруулалт хийгдэнэ. Манайд хэзээ ч ийм том хэмжээний хөрөнгө оруулалт байгаагүй, Оюутолгойг эс тооцвол. Эрчим хүчний салбарт анхны хамгийн том хөрөнгө оруулалт. Тиймээс тун нарийн яриа хэлэлцээр явагдана. Төрийн өмчийн хороо хэлэлцээрийг хийнэ.

-Удаж байна гэсэн шүүмжлэл байдаг?

-Тийм. Намайг 2008 онд ирэхэд ДЦС-V гэж яриад байсан мөртлөө ТЭЗҮ байгаагүй. Тэгээд юун дээр ажиллаж байсан юм, мэдэхгүй. Шинжлэх ухаанч бус арга барил гэдэг л энэ байх. Бид хоёр жилийн турш ТЭЗҮ-ийг боловсруулсан, хийх мөнгийг нь олсон. Одоо тендерээ зарлаад явж байна. Энэ тийм амар асуудал байгаагүй ээ. Төмөр зам, тээвэрлэлт, нүүрс зэрэг дагалдах олон асуудал бий.

-Монгол Улсын хаана ч гэрэлтэй байж чадаж байна уу?

-Сумд үндсэндээ эрчим хүчээр хангагдчих лаа. Эрчим хүч эмзэг асуудал нь болчихоод байсан Говь-Алтай, Завханд гэхэд ца хил гаанд холбогдсон. Зарим нь сэргээгдэх эр чим хүч хэрэглэж байгаа. Тэгэхээр дараагийн алх мыг отряд, застав, багууд руу чиглүүлэх ёс той гэж бодож байгаа. Өнгөрсөн жил би Увс, Дор нод, Баян-Өлгийн хэд хэдэн хилийн застав, отрядаар очсон. Улсын дархан хилийн манаанд олон жил зогсож, тэгээд бүр гэр бүлээрээ манаж байгаа хүмүүсийг хараад эхний ээлжинд ший дэх ёстой асуудал мөн гэдэг дүгнэлтэд хүрсэн. Эрчим хүчний салбарт 2008 он хүртэл хууль эрхзүйн шинэ орчныг бүрдүүлж, түүнийгээ хэрэг жүүлэх ажил хийсэн. 2008 оноос салбарын эдийн засгийн нөхцөл байдлыг сайжруулах, төсвийн хөрөнгө оруулалтыг нэмэгдүүлэхэд онцгой анхаарлаа.

Зах зээлийн зарчимд нийцүүлэн ажиллах шилжилт хийгдэж, 2012 ондоо багтаан нүүрсний уурхай, станцуудын хоорондох өглөг авлагыг цэглэж, 2014 он гэхэд үнэ тариф зах зээлийн горимд бүрэн шилжиж дуусна. Зах зээлийн орчин нь бүрдэж, хэрэглээ нь нэгэнт бий болж байгаа тул шинэ эх үүсвэрүүдийг хувийн хөрөнгө оруулалтаар бариулахад анхаарлаа төвлөрүүлж байна. ДЦС-V, Могойн гол, Дорнодын цахилгаан станц, төвийн бүсийн усан цахилгаан станц, говийн бүсийн шинэ эх үүс вэр, Салхитын салхин станц зэрэг шинэ эх үүсвэрүүдийн тусгай зөвшөөрлийг өгөхийг нь өгч, сонгон шалгаруулалт зарлахыг нь зарлаж, гэрээ байгуулахыг нь байгуулж, судалгаа хийхийг нь хийж байна. 2012 оны зургадугаар сар гэхэд эдгээр ажлуудын ихэнхийг нь эхлүүлчихсэн байна.

-Үе үеийн сайдууд таны өмнө ажиллаж байсан. Эргээд бодоход би өөрийнхөө үед ийм юм хийчихлээ гэж бахархах зүйл юу байх вэ?

-Би эрчим хүчний, геологи уул уурхайн салбарын үе үеийн сайд нар, тэдний удирдлага дор ажиллаж байсан салбарынхны хийсэн зүйлийг хараад маш их бахархдаг. 1990-ээд оны эхэн, дунд үеийн нэн хүнд байдлыг яажшуухан даван туулсан билээ дээ. Цахилгаан станц нь байнга доголддог, Улаанбаатар хотод байсхийгээд харанхуй болчихдог, айл бүхэнд лаа зэхээтэй байсныг бид мартжээ. Өмнөх үеийнхэн маань өдөр шөнөгүй, бүхнээ зориулж ажилласан. Харамсалтай нь тэр хүнд үеийг даван туулахад онцгой гавьяа байгуулсан хүмүүсээ хэвлэлээр муулаад л байгаа. Тийм биш шүү. Энэ хотыг, энэ улсыг дулаантай, цахилгаантай нь авч үлдэж чадсан хүмүүс тэд, тэдний л ач. 2000 оны эх гэхэд эрчим хүчний шинэ хуулийг боловсруулж, Эрчим хүчний газрыг байгуулаад, зах зээлийн горимд чиглүүлж чадсан байна шүү дээ, тэд. Тийм хүнд үед Тайшир, Дөргөний усан цахилгаан станцуудыг барих гэх мэтийн эрсдэлтэй шийдвэрүүдийг гаргаад, хэрэгжүүлж байсанд нь талархах ёстой. 2008 оноос хойш хийсэн, хийж байгаа ажлуудаа би түрүүн дурдсан.

Эрчим хүчний салбарыг илүү бие даасан тогтолцоонд шилжүүлэх, үнэ тарифт өөрчлөлт оруулж, зах зээлийн горимд бүрэн нийцүүлэх, шинэ томоохон эх үүсвэрүүд байгуулж эхлэх үйл хэрэг миний нэртэй холбоотой үлдэх биз ээ. Уул уурхайн хувьд бас л өмнөх үеийнхээ хийсэн ажил дээр голчлон түшиглэж байна. Урьд нь нээчихсэн байсан орд газруудаа ашиглалтад орууллаа. Өнгөрсөн гурван жилд том, жижиг 40 орчим ордыг ашиглалтад оруулсан. Нийтдээ 500 гаруй ордыг ашиглаж байна. Улсын хөгжил дэвшилд онцгой нөлөөтэй том ор дуудыг эдийн засгийн эргэлтэд оруулж эхэллээ. Одоо миний хамгийн их анхаарч байгаа зүйл бол геологийн эрэл, хайгуул, судалгааны ажлыг идэвхжүүлэх асуудал. Улсын хэмжээнд Геологийн нэгдсэн албыг сэргээн байгуулах, хувийн хөрөнгөөр хийгдэж буй хайгуулын ажлын цар хүрээг өргөтгөх нь чухал.

Санаа ихээхэн зовоож байгаа асуудал нь уул уурхайн сал барыг улстөржүүлснээс тогтворгүй байдал үүсэж, хувийн хөрөнгөөр хийж буй хайгуулын ажлын хүрээ ихээхэн хумигдаж буй явдал. Өөрөөр хэлбэл аль 60, 70, 80-аад онд нээгдсэн хэдэн ордоос хойш шинэ томоохон орд нээх хэм жээний ажил хийгдэхгүй байна гэсэн үг. 90 он гарсаар Оюутолгойгоос өөр томоохон орд илрүүлсэнгүй. Үүнийг өөрчлөх цаг болсон.

-Ашигт малтмалын салбар бас л байнгын шүүмжлэл дунд байдаг. Өнөөгийн онцлог ч байж болох. Эсвэл нэг ёсны ужиг юм уу?

-Маргааны гол цэг нь тусгай зөвшөөрлийн олголт байсан. Лицензтэй холбоотой асуудал овоо цэгцэрлээ. Нэг үе Монгол Улсын газар нут гийн 45 хувийг эзэлж байсан лицензийн талбай өдгөө 14 гаруй хувьтай болж багаслаа. 8000 хүрсэн лицензийн тоо 3000 гаруй болсон. Лицензийг наймааны хэрэгсэл болгож цүнхэндээ авч явдаг байсан хүмүүс жилдээ нэг удаа хайгуул, уулын ажлын тайлангаа өгдөг боллоо. Энэ бол ахиц, дэвшил мөн шүү.

-Урт нэртэй хууль гэдэг маргаан үүсгэсэн асуудал байна. Энэ хууль гарснаар бас нэгэн будлиан үүсээд байгаа юм биш үү?

-Будлиад байсан юмгүй дээ. Нэгэнт батлагдсан хууль учраас хэрэгжүүлэх ажил л бий. Ашигт малтмалын үйл ажиллагаа явуулахгүй гэ дэг нь хуулийн гол үзэл баримтлал. Харин яг тэр гол мөрний урсац бүрэлдэх эх, ойн сан бүхий газар гэдэг нь аль юм бэ гэдгийг Байгаль орчин, аялал жуулчлалын яам орон нутагтай хамтраад гаргасан. Тэдний хийснийг үндэслээд бид энэ газар ийм лиценз байгаа гэдгийг тогтоож байгаа. Шат шатандаа л ажил хийгдэж байна.

-Энэ сайн хууль уу?

-Нэгэнт батлагдсан хуулийг сайн, муу гэж хэлэх нь сайдын хувьд ярих хэрэггүй асуудал. Хууль бол хууль.

-ЭБЭХЯ Сайншандад дэд бүтцийн томоо хон төсөл хэрэгжүүлнэ гэж байгаа. Төслийг хэрэг жүүлэх талаар яг юу хийж байна вэ?

-Дэлхийн банкны санхүүжилтээр дэлхийд нэр хүндтэй томоохон инженерингийн компаниар судалгаа хийлгэсэн. Монгол Улсад аж үйлдвэрийн салбар хаана, яаж хөгжих бололцоотой вэ гэдгийг харуулсан томоохон зураглалыг гаргуулж, Чойр, Сайншанд, Эрдэнэт, Дархан, Өмнөговьд аж үйлдвэрийн бүсүүдтэй байх нь зөв гэдэг дүгнэлт гаргасан. Дархан, Сэлэнгэ төмөрлөгийн, Эрдэнэт зэсээ тойрсон үйлдвэрлэлээр, Чойр, Сайншанд эрчим хүч, барилгын материалын, Өмнөговь томоохон орд газруудыг түшиглэсэн аж үйлдвэрийн бүс нутаг болон хөгжинө. Засгийн газрын шийдвэрээр нэг бүс буюу Сайншандад “Bechtel” гэдэг компаниар судалгаа хийлгэж, дүгнэлт гаргуулж байгаа. Энэ бол нөгөө шинжлэх ухаанч арга барил юм шүү дээ. Тэд судалгаандаа тулгуурлаад Сайншандын бүсэд ийм үйлд вэрлэл хөгжих боломжтой, түүнд нь тийм дэд бүтэц, хөрөнгө оруулалт хэрэгтэй гэдэг санал өгнө. Үүний үндсэн дээр хөрөнгө оруулалт хийгдэнэ. Манай яам эдгээр бүсэд уул уурхайн үйлдвэрлэлээс бусад нэмүү өртөг шингэсэн үйлдвэрүүдэд хөрөнгө оруулж байгаа ком паниудад татварын тодорхой хөнгөлөлт үзүүлэх ёстой гэж үзэж байгаа. Монголд огт байдаггүй тоног төхөөрөмж оруулж ирээд ажлын байр, шинэ үйлдвэрлэл бий болгож байхад тодорхой урамшууллын алхам хийхгүй бол манай уяан дээрх зочны тоо нэмэгдэхгүй. Манай хаас хэд дахин хямд ажиллах хүч Хятадад байна, маш хурдан өсөж байгаа зах зээл нь тэнд байна. Орос гэдэг том улс энүүхэн хойно. Бид тэдэнтэй өрсөлдөж, бас өөртөө татах ёстой шүү дээ.

-Саваагүй гэмээр нэг асуулт асууя. Залуус улс төр лүү ихээхэн хошуурч байх шиг. Энэ үйл явц Ардын Намд түлхүү ажиглагдаад байгаа. Энэ эрүүл уур амьсгал мөн үү?

-Улс төр лүү орж байгаа хүмүүсийг ашиг хон жоо хайсан мэтээр ярьдаг нь бас л өрөөсгөл хандлага. Манай улсад зүүн төвийн үзэлтэй Ардын Нам, барууны үзэл баримтлалтай Ардчилсан Нам үндсэндээ улс төрийн гол хүчин болж тогтлоо. Манай намын хувьд зах зээл, ард чилсан нийгмийн үнэт зүйлийг барим талж хүн өөрийнхөө, гэр бүлийнхээ амьдралыг цогцлоон бүтээх боломжийг төр бүрдүүлэх ёстой гэж үзэхийн зэрэгцээ ялангуяа шилжилтийн энэ хүнд үед төр засаг зорилтот бүлгээ анхаарч, хайр халамжаа үзүүлэх ёстой гэж үздэг. Бид хот, аймгаа хогтой байна, харанхуй байна, зам нь муу, утаатай гэлцдэг. Үүнийг өөрчлөх, засаж сайжруулах шийдвэрийг УИХ, аймаг, нийслэлийн ИТХ гаргаж байгаа шүү дээ. Хэрвээ өөрчилье гэж байгаа бол шийдвэр гаргахад оролцох хэрэгтэй. Гадаа хогтой байгаа чинь хүртэл улс төр. Яагаад гэвэл тэр шийдвэрийг улс төрийн аль нэг түвшинд гаргаж л байгаа. Уул уурхай ч улс төр. Төлөөллийн ардчилалтай улс учраас улс төрд оролцож байж л замаа засна, хогоо үгүй болгоно. Хатавчинд суучихаад хоймор луугаа нулимаад байвал тэгээд хэн хийх юм бэ. Өөрсдөө шийдвэр гаргах явцад оролцохгүй хэрнээ оролцохыг хүссэн нэгнийгээ улс төрийн ашиг хонжоо хайгч гэж нэрлээд, тэгээд амьдрал муу байна гэж ярих нь хариуцлагагүй хэрэг. Энэ хоёр нам хоёулаа иддэг, уудаг гэх юм. Хэрвээ тийм юм бол өөрчлөх ёстой шүү дээ. Улс төр гэдэг эцсийн дүндээ юу юм? Нам гэдэг чинь хүмүүсийн цуглуулга биз дээ? Тэр хүмүүс үзэл баримтлалаараа, зарим даа найз нөхдийн журмаар, эсвэл хамт ажил хийж байгаа учраас нэгдэнэ. Янз бүрийн шалтгаан байна. Энэ улс орны хөгжлийн явцыг улс төрийн хүчнүүд тодорхойлдог төлөөллийн ардчилсан тогтолцоог бид сонгосон. Тэгэхээр манай залуу үеийнхэн өөрсдөө улс төр рүү орж үзмээр байгаа юм. Ер нь бол чин хүсэл зориг, за рим утгаараа ариун нандин романтик үзэл санаа байгаа үедээ улс төрд орох нь бүр ч зөв. Улс орон, орон нутаг, хөгжлийн төлөө юм хийе гэж шатаж яваа залуусыг харин ч дэмжмээр. Сайн утгаар нь хэлбэл зөв улстөржмөөр байгаа юм.

-Эдийн засаг хурдтай өсөж байна гэх. Өсөлт нь 17-20 хувьд хүрч, нэг хүнд ногдох ДНБ 3000 ам.доллар хүрлээ гэнэ. Гэтэл энэ сайхан тоонууд чинь иргэдийн амьжиргаанд мэд рэгдэхгүй байна шүү дээ?

-Нэг хүнд ногдох ДНБ 3000 ам.долларт хүрнэ гэдэг бол амжилт. Саяхан 700 доллар байсан шүү дээ. Нэн ядуу улс гэгдэн НҮБ-д бүртгэгдэж, холбогдох дэмжлэг туслалцааг нь авъя гэсэн саналыг 2003 онд одоогийн Ерөн хийлөгч гаргаж байсан. Одоо ядуувтар улсын ангилалд багт чихаад байна. Бид урагшилж, өсөн дэвжиж байгаадаа баярлах учиртай. Гэхдээ улстөрчид бид зарим зүйлийг иргэддээ зөвөөр ойлгуулж чадахгүй байна. Нэг хүнд ногдох ДНБ 3000 ам.дол лар гэдэг чинь бага тоо шүү дээ. Ядруухан байна л гэсэн үг. Цаашид нэмэгдүүлэхийн төлөө хичээх ёстой.

-Таны яриаг жирийн хүмүүс ойлгохгүй шүү дээ. Тэд уурлаж ч мэднэ?

-Юунд уурлах гэж. 3000 ам.доллар гэдэг маш бага үзүүлэлт. 700 байснаа 3000 болсон учраас л овоо гэж үнэлээд байгаа юм. Харин абсолют дүн гээрээ бид ядуу хэвээрээ байгаа нь үнэн шүү. Нэг хүнд ногдох ДНБ 10000 ам.доллараас давсан цагт жинхэнэ утгаараа боломжийн амьдарч эхэлнэ. Дэлхийн бусад орнууд тийм л байгаа. Зөв төлөвлөж, өдөр шөнөгүй ажиллаж бай гаад 10000, 15000 болгох ёстой. Өмнөд Солон госыг хар. Тэдний нэг хүнд ногдох ДНБ 20000 ам.доллар. Оросынх 10000 гаруй, Казахстаных бараг 9000. Биднийх гэтэл 3000. Цалингаар аваад үзвэл дунджаар сарын 300, 400 мянган төгрөг. 700 байх үед бид сарын цалин гэж 40, 50 мянган төгрөг авдаг байж л дээ. 3000 хүрсэн учраас л сард 300 мянган төгрөг авдаг болсон.

Харин 10000 гарсны дараа одоогийн Орос шиг, 20000 хүрвэл Өмнөд Солонгос шиг болно. Улс төрийн намууд болоод улстөрчид ямар алдаа хийгээд байна вэ гэж би байн байн боддог. “Бид одоохондоо ядуу шүү. 15000 болгох ёстой” гэдгийг хэлэхгүй байна. Хамгийн гэгээтэй нь ийм хэмжээнд хүрчих боломж байгаа нь үнэн. Зөв явбал 4-5 жилийн асуудал. Харин боломжоо болчихсон юм шиг яриад хэрэггүй. Хараад байхад дааж давшгүй их мөнгөтэй болоод тэрнийгээ хуваах гэж ядаад байгаа юм шиг, учиргүй баян улс аль хэдийнэ болчихсон юм шиг, эсвэл болох нь тодорхой тул ажиллах ч хэрэггүй, зүгээр хүлээгээд, урьдчилж хувааж аваад сууж байх ёстой юм шиг яриад байгаа нь санаа зовоож байна.

Гашуун боловч үнэнийг хэллээ гээд олон түмэн маань биднээс нүүр буруулахгүй л болов уу. Урьд нь бид бүгдээрээ бүсээ чангалах хэрэгтэй, тэгж байж шилжилтээ хийнэ гэдэг байсан бол одоо бүгдээрээ хичээж, эрвийж дэрвийхээрээ ажиллах хэрэгтэй, өөрийгөө, гэр бүлээ аваад явчих хэмжээнд хүрэх хэрэгтэй, тэгвэл бүгд сайхан амьдарна гэж хэлмээр санагддаг юм. Уг нь үүнийг бүгд ойлгож байгаа л даа, хэлүүлэлтгүй. Гэхдээ нэгэнт л улс төрийн намууд манлайлах ёстой юм чинь ийм үгийг хэлж байхад илүүдэхгүй л байх.

-Цаг зав гаргаж, дэлгэрэнгүй ярилцлага өг сөн танд баярлалаа. Ажилд тань амжилт хүсье.

-Баярлалаа.

Ш.ДАВААДОРЖ