УИХ-ын гишүүн Х.Тэмүүжинтэй хууль эрх зүйн орчны зарим асуудлаар ярилцлаа.

-Таныг УИХ-ын гишүүнийхээ ажлын хажуугаар МУИС-д хичээл зааж байгаа гэсэн. Долоо хоногт олон цагийн хичээлтэй юу?

-Хууль эрх зүйн чиглэлээр долоо хоногт гурван цагийн хичээл заадаг. Ачааллын хувьд бол гайгүй ээ. Даваа гарагт бүр поток лекцтэй, баасан гарагт 13-16 цагийн хооронд семинарын хичээлтэй байдаг юм.

-Нээлттэй академийг та удирддаг уу?

-Үгүй ээ. Өөр хүн удирддаг. Би зөвхөн удирдах зөвлөлд нь ажиллаж байгаа.

-Сүүлийн үед танай академийнхан ямар шинэ бүтээл дээр ажиллаж байна?

-Үндсэн хуулийн цэцийн тухай хууль тогтоомжууд дээр ажиллаж байгаа. Цаашдаа энэ байгууллага хууль тогтоомжийн хувьд ямархуу байвал зохистой вэ гэдгийг судалж, хуулийн төсөл боловсруулж байна. Энд гурван асуудал анхаарал татаж байгаа. Нэгд, цэцийн гишүүдийн бүрэлдэлдэхүүн байна. Одоогийн байдлаар бол үүнийг орон ба орон тооны бус гээд хуваачихсан яваа. энэ хүмүүсийн зарим нь төрөөс цалинждаг, зарим нь өөрсдийн дураар энд тэндээс цалинжаад байдаг. Тэгсэн атлаа Монголын хувь заяатай холбоотой нарийн ширийн зүйлийг шийддэг. Тиймээс бид цэцийн гишүүдийн ийм ялгамжтай байдлыг үгүй болгохыг зорьж байна. Хоёрт гэвэл цэцээр ер нь ямар маргааныг шийдэх вэ гэдгийг авч үзэж байгаа. Үндсэн хуульд заагдсан иргэний үндсэн эрхийн асуудлууд цэц рүү очихгүй байна. Ихэвчлэн парламентаас гаргасан хууль тогтоомжууд л хянагдаад яваа болохоос биш, төрийн бүх байгууллагын түвшинд зөрчигдөж байгаа хүний үндсэн эрхтэй холбоотой маргаанууд цэц рүү очихгүй байгаа юм. Энэ маргааныг Үндсэн хуулийн цэцийн хэмжээнд хянах, шийдвэрлэх боломж байна уу гэвэл байгаа ч юм шиг харагдаад байна. Гуравдахь нь, Үндсэн хуулийн цэцийн шийдвэрийг тодорхой болгоё гэж байгаа юм. Эс тэгвээс өнөөгийн цэцэд маань өөрийнхөө шийдвэрийн ард нуугдаж үлдэх гээд байгаа ч юм шиг сонин байдал үүсээд байна. Өөрөөр хэлбэл, одоогийн шийдвэр гээд байгаа зүйлүүд нь эрх зүйн хөгжилд дэм болохоосоо илүү гэм, чөдөр болох шинжтэй. Энд сонирхлын зөрчил байна уу, эсвэл дотор нь ажиллаж байгаа хүмүүсийн арай өөр хандлага яваад байна уу. Шийдвэр яаж гарч байгаа нь хүмүүст ойлгомжтой харагддаг баймаар байна.

-Үндсэн хуулийн цэцийн зарим шийдвэрүүд хэрэгжихгүй байгаагийн гол нь эдгээртэй холбоотой юу?

-Үндэслэлийг нарийвчлан гаргаагүй нөхцөлд шийдвэр нь хэрэгжихгүй байгаа юм. Зүгээр л “Тэгсүгэй” гэж бичээд, чухам яагаад гэдэгт хариулахгүй байгаа болохоор шийдвэр хэрэгжихгүй байна. Хангалттай сайн тайлбар хийсэн тохиолдолд түүнийх нь эсрэг явах улс төрч байхгүй болно. Өнөөдөр цэцийн шийдвэрийн талаар хэн дуртай нь яагаад ингэж байгаа юм бэ гэж дураараа асууж, янз бүрийн зүйл ярьж байгаа. Тиймээс цэцийн дүгнэлтийг хэн ч маргах боломжгүйгээр гарахын тулд тодорхой хэмжээний стандарт тогтоож, мөрдөх ёстой гэж бид үзсэн юм.

-Үндсэн хуулийн цэцийн гишүүдийг Ерөнхийлөгч, Ерөнхий сайд, УИХ-ын даргын санал болгосноор томилж буй нь шийдвэр гаргахад нөлөөлөөд байна уу?

-Томилгооны систем нь буруу биш л дээ. Гол нь ямар шалгуураар цэцийн гишүүн болгов гэдэг нь чухал байгаа юм. Энэ шалгуурыг гаргаж чадаагүй учраас УИХ-ын дарга, эсвэл УИХ-д олонх болсон намын ч юм уу, Ерөнхийлөгчийн ч юм уу, Дээд шүүхийн ч юм уу, хэн нэгний хувийн үзэмжээр цэцийн гишүүн болсон мэт харагдаад байгаа байх. Үзэмжээр томилогдсон хүмүүс бол яг л тэр хэмжээгээрээ хариу барина. Тиймээс цэцийн гишүүнийг томилох шалгууртай болох хэрэгтэй байна. Үгүйдээ ядаж л ямар хүнийг томилж болохгүй вэ гэдгээ хуульчлаад өгөх хэрэгтэй. Тухайлбал, УИХ, Засгийн газрын гишүүн, улс төрийн намын удирдах албан тушаалд сүүлийн хэдэн жил ажиллаж байсан бол цэцийн гишүүн байж болохгүй гэх мэт заалт оруулж өгөх нь зөв. Иймэрхүү стандарт зарим улс оронд бий.

-УИХ өөрөө ашиг сонирхлын зөрчлийн хамгийн том талбар болдог бололтой. Тийм үү?

-Ямар ч улс орны парламент нь үзэл бодол, байр суурийн маш том зөрчилдөөний талбар болж байдаг. Улс орны хэмжээнд шийдлээ хүлээсэн хамгийн маргаантай асуудлууд парламент дээрээ ирээд шийдэгддэг. Энд бас сонирхлын зөрчил их гардаг. Гэхдээ гол нь зөв менежмент хийдэг тогтолцоотой байх ёстой. УИХ-д сонирхлын зөрчил байх нь зүй ёсны юм. Яагаад гэвэл ард түмэн хэнийг сонгохоо бусдаар заалгахгүйгээр шийддэг. Иймд парламентын гишүүнээр хулгайч, худалч, эсвэл илүү зөв бодол санаатай хүн ч гарч ирж болно. Энэ нь нөгөө талаар ардчиллын өөрийнх нь сул тал. Харин УИХ-аас томилогддог Засгийн газарт сонирхлын зөрчил байх ёсгүй. УИХ-ын шийдвэрийг олонх нь гаргаж, цөөнх нь хянадаг. Цөөнх бол хэзээ ч олонхын алдааг тэвчихгүй. Өөрөөр хэлбэл, цөөнх нь Засгийн газрыг хааш нь ч гаргахгүйгээр хянаж байх учиртай. Мөн бид нэг зүйлийг сайн анзаарах ёстой, авлига, хээл хахууль, сонирхлын зөрчил нь УИХ, Засгийн газар болон түүний бүтцэд илүү их байна уу, эсвэл тэдгээрт хамгийн ойр байгаа хүмүүст үү гэдгийг. Гэтэл “76 авлигачид” гээд л хий хөөсрүүлээд байх юм. Үүнээс иргэд маань юу гэж ойлгоод байна гэхээр, УИХ-д л хамаг болохгүй юм нь бугшиж орхижээ гээд тийшээ хамаг анхаарлаа хандуулдаг. Тэгтэл нөгөө авлига, хахууль, сонирхлын зөрчил нь өөр газарт оволзоод байж байх жишээтэй. Өөрөөр хэлбэл, анзаарагдахгүйгээр хамгийн их хулгай хийдэг хүмүүс нь тийм хөөсрөлтийн цаана сугарч үлдээд байх шиг байна.

-Авлигатай тэмцэх газрын дэргэдэх судалгааны байгууллагаас өнгөрсөн онд УИХ-ыг авлигад өртөх хамгийн өндөр магадлалтай байгууллага гэж дүгнэсэн шүү дээ?

-Авлигын төсөөллийн индексийг харахаар тийм л дээ. Хамгийн их авлига УИХ-д байна гээд байгаа. Тэгвэл энд хэн нь хамгийн их авлига авч болох вэ гэсэн тодорхой хүрээ байх ёстой болов уу. Нэг бол Засгийн газарт ойрхон байгаа УИХ-ын гишүүн, эсвэл Засгийн газраас тухайн шийдвэрийг гаргахад ойр байдаг улс төрчид магадлал өндөртэй байж таарна. Төсөөллийн судалгааны үр дүнтэй холбоотой байж болох, авлигын нөхцөл байдлын нэг жишээ энд би хэлье л дээ. Тухайлбал, Кадастрын албаны дарга байсан Хэрлэн гэдэг хүн байна. Одоо Төрийн өмчийн хороонд ажиллаж байгаа гэл үү дээ. Хэний ч нүдэнд өртөж байгаагүй ийм нэг нөхөр уул уурхайн лицензтэй холбогдож, хамаг үүд хаалгыг нь нээсээр яваад байж. Лицензийг дагаад анхны долларын саятнууд гарч ирсэн. Өнөөдөр доллараар саятан болсон УИХ-ын гишүүн тэгвэл хэд байгаа вэ. Ингэж доллараар саятан болж болох эрх мэдэл нь хаана байгаа билээ гэх зэргээр цааш нь хөвж, хүрээг нь зөв тодорхойлсон, бодитой судалгаа руу орох хэрэгтэй байна. УИХ-ын гишүүд авлигачдыг өмгөөлж хамгаалаад байгаа нь үнэн шүү дээ.

-Би таны энд ярьсан шиг өөр нэг жишээ хэлэх үү. Шивээ хүрэнгийн боомт дээр урагш нь их хэмжээний нүүрс хил давуулах туузан дамжуулагчийг гурван жилийн өмнөөс барьж эхэлжээ. Энэ боомт тусгай зориулалтын газарт байрладаг. Гэтэл Ц.Нямдорж гишүүн боомтын тухай эрх зүйн баримт бичгийг нь өөрчлөх төсөл санаачлаад явж байгаа. Удахгүй УИХ-аар оруулж хэлэлцүүлэх байх. Үүнийг ашиг сонирхлын зөрчил юм уу, эсвэл авлига илрэх нэг нөхцөл гэж үзэж болох уу?

-Сонирхлын зөрчлийг хар ухаанаар ойлгоход арай авлига болж амжаагүй яваа үйлдэл гэж хэлж болно л доо. Таны яриад байгаа шиг иймэрхүү жишээ их олон бий. УИХ-ын жаахан болхидуухан гишүүд нь өнөөдөр өөрсдийгөө уул уурхайн эзэн гэх мэтээр зарлаад яваад байх шиг байна. Арай ухаантай гэх юм уу, муу юмандаа гаршсан нь уул уурхайн бохир бизнесийг бусдаар хийлгээд, өөрсдөө зөвхөн хамгаалалтыг нь хариуцаад яваа юм. Тэгэхээр УИХ маань авлигатай байна уу гэвэл авлигатай л байна гэсэн үг. Харин авлигын мөнгө нь чуулганы танхимд биш Засгийн газар болон шийдвэр гаргаж буй тэр хэсгүүдэд байгаа байх. Үүнийг л олж харах ёстой.

-Хувийн хэвшил дэх авлига, ашиг сонирхлын зөрчлийн зохицуулалт муу байна уу?

-Ашиг сонирхлын зөрчлийн асуудлыг нийтийн албанд голдуу зохицуулж өгсөн. Авлига гэдэг ойлголт ихэвчлэн төр засагт байдаг. Хээл хахууль бол төрд ч байдаг, хувийн хэвшилд ч байдаг зүйл. Үүнтэй эрүүгийн хуулиар тэмцэнэ. Бидний хамгийн гол зорьж буй юм юу вэ гэвэл төр буюу нийтийн эрх ашигт биш, өөрийнхөө төлөө ажиллаад байгаа хүмүүсийг ашиг сонирхлын эсрэг хуулиар болон эрүүгийн хуулиар зохицуулах явдал юм. Төр өөрөө муухай байгаа атлаа бусдыг гоё болооч гэх нь утгагүй биз дээ.

-Таны санаачилсан болон биечлэн оролцож хийсэн ашиг сонирхлын эсрэг хууль, авлигын эсрэг хууль зэргийг хэрэгжүүлж эхлэх цаг хугацааг заавал сонгуулийн дараа буюу энэ оны долдугаар сарын 15-наас гэж заажээ. Үүнийг УИХ нь өөрөө тэдгээр гэмт үйлдлүүдтэй шуурхай тэмцэхийг хүссэнгүй гэж ойлгож болох уу. Сонгууль ч ойртлоо?

-Эдгээр хуулийг болж өгвөл гаргахгүй байхсан гэсэн хүмүүс сүүлд нь хүссэндээ хүрэв бололтой. Бүтэн жил хагасын хугацаанд би эдгээр хуулиудыг батлуулах гэж үзсэн. Хэрвээ өнгөрсөн хаврын чуулганаар батлагдсан бол өдийд хэрэгжүүлээд явж байх байлаа. Ядаж 2011 ондоо багтаагаад баталсан бол энэ оны эхнээс юм уу, хоёрдугаар сарын 15-наас эхлээд мөрдөх боломжтой байсан юм. Хэдийгээр шинэ оны дараахан баталсан ч гэсэн хэрэгжүүлж эхлэх хугацааг нь заавал долоон сар хүртэл хойш нь хаяхгүй байж болох л байсан. Гэтэл тэгсэнгүй. Арагш хаяж, батлагдах хугацааг шахсаар байгаад ийм юм хийчихлээ. Хоёрдугаар сарын 15-наас Авлигатай тэмцэх газрынхан төрийн албан хаагчдын хөрөнгө орлогын мэдүүлгийг авдаг. Үүнээс өмнө хуулиа таниулж, хэрэгжүүлэх хугацаагүй болгочихсон. Өөрөөр хэлбэл, сонирхлын зөрчлийн судалгааг сонгуулиас өмнө хийх аргагүй болгосон. Авлигын эсрэг хууль болон эрүүгийн хуульд оруулсан нэмэлт өөрчлөлтийн хуулийг хоёрдугаар сарын 15-наас эхлэн мөрдөөд явах бүрэн боломжтой байсан. Гэвч УИХ-ын олонх нь янз бүрийн шалтаг заагаад, үүнийг хойш нь тавьсан. Сонгууль бол улс төрийн авлига гаардаг үе нь юм. Тиймээс сонгуулийн жилийг “Өндөр жил” гэдэг биз дээ. Жишээ нь, олон тендер зарлаад мөнгийг нь өгөлгүй сонгуульд зориулдаг байлаа. Иймэрхүү муу зүйлийг хаахад уг нь тэдгээр хуулиуд үйлчлээд явж байх байсан юм.

Цагдаагийн одоогийн удирдлагад ч бас хариуцлага тооцож болно

-Хүсээгүй хуулиа “унтуулдаг” иймэрхүү жишиг нэлээд түгээмэл болсон уу. Орон нутгийн сонгуулийн хууль ч бас “унтсаар” байгаад сая л хэлэлцэгдэж эхлэв бололтой?

-УИХ-ын сонгуулийн хуулиа батлах гэж улайраад байсан болохоос биш орон нутаг руу анхаараагүй. Одоо л УИХ-д өргөн баригдаж байна. Орон нутгийн сонгуулийн тухай хуулийг тэгж барьж байгаад хуучнаар нь явуулах сонирхолтой хэсэг байсан байх. Үнэхээр хуулийн төслийг “унтуулдаг” явдал байсаар байна. Жишээ нь, долдугаар сарын 1-тэй холбоотой хэрэг. Мөн УИХ-ын тухай хууль байна. Энэ хуулиар УИХ-д мөрдөн шалгах эрхийг нээж өгөх гэж би нэлээд үзсэн. Мөрдөн шалгах эрхтэй болсон бол ихээхэн ач тустай, олон ноцтой үйлдлүүдийг хянаж, шийдэх боломжтой болох байсан. Долдугаар сарын 1-тэй холбоотой УИХ-ын тогтоолын төслийг бүтэн хоёр жил унтууллаа. Унтуулж, унтуулж арай ядан хэлэлцэхдээ “Энэ бол сонгуулийн шоу” гэсэн байдлаар унагасан. Ингэж унагахдаа УИХ нь өршөөл, уучлал гуйхгүй гэсэн. Тэгээд Ерөнхийлөгч уучлалт гуйсан. Харин энэ долоо хоногоос тогтоолын төслийг маань хэлэлцэх гэж байх шиг байна.

-Долдугаар сарын 1-ний Онц байдал тогтоосон үеийн эрх мэдэлтнүүдийн үйл ажиллагааны талаар дүгнэлт гаргах Ө.Энхтүвшин гишүүний ахалсан ажлын хэсгийн ажил заавал “нууц” байх ёстой байв уу?

-Энд төрийн нууцсаад байх юм бараг байхгүй байх. УИХ бол ард түмний нэрийн өмнөөс үйл ажиллагаа явуулдаг. Нууцлах шаардлагагүй бол нээлттэй болгох ёстой. Гэвч тэр ажлын хэсэг нь өнөөдрийг хүртэл нээлттэй байж чадсангүй. Хэн нь юу хийж, юу болж байсныг УИХ-ын гишүүд ч мэдэхгүй байгаа. Тиймээс тэнд болоод өнгөрсөн үйл явдлуудыг нууцлах сонирхол зарим хүмүүст байгаа юм уу даа гэж бодож байна. Мэдээж нууцлагдмал зүйл дээр хэн ч дураараа тайлбар хийж болно.

-Ерөнхийлөгч уучлалт хүсэх, УИХ уучлалт гуйх хоёрт нэлээд ялгаа бий биз?

-Ялгаа бий. Хууль тогтоох байгууллагынхаа хувьд уучлалт хүснэ гэдэг бол тэндээс сургамж авч байна гэсэн үг. Эндээс тодорхой бодлого гаргаж, баримтлах ёстой байсан. Гэтэл долдугаар сарын 1-ний хэргийн талаар УИХ уучлалт гуйж чадсангүй. Яахав, Ерөнхийлөгч маань эв нэгдлийг илэрхийлэгч гэдэг утгаараа уучлалт гуйлаа. Гэхдээ түүнд парламентын хэмжээний эрх мэдэл байхгүй. УИХ уучлалт үл гуйснаараа дараагийн үр дагавар, тэрхүү сургамжтай хэсгүүдийг орхигдуулж байна. Ганц долдугаар сарын 1-ний үйл явдал ч биш. Хүний эрх, эрх чөлөө хуулийн байгууллага дээр зөрчигдөж байгаа. Шүүхийн шинэчлэлтийг яаж хийх вэ гээд бид ярьж байна. Хуулийн байгууллагад итгэх итгэлийг яаж буцааж сэргээх вэ. Энэ мэт хүлээлт үүсгэсэн олон зүйл бий. Тэдгээр хүлээлтэд хариу өгч чадах ганц байгууллага нь УИХ өөрөө байгаа юм. Гэвч УИХ нь гэдийгээд, санаачлагагүй байна. Ийм нөхцөлд УИХ маань олон нийтэд нэлээд эргэлзээ төрүүлнэ.

-Долдугаар сарын 1-ний хэргийн талаар УИХ-аас улс төрийн дүгнэлт гаргасангүй. Тэгсэн атлаа Ардын намын байрыг барихад төрөөс мөнгө гаргасан. Энэ нь татвар төлөгчдийн мөнгө. Үүнийг эрх зүйн талаас нь та юу гэж үзэж байна?

-Энд хоёр янзын шийдвэр гарах ёстой байсан юм. Нэгд, асуудлыг шүүхээр шийдүүлэх. Шүүхээс шийдвэр гарсан юм шиг байна лээ. Ардын нам байшингаа шатаалгаж, хохирогчоор тогтоолгосон. Харин 270 хүнийг шоронд хийхдээ 12-14 тэрбум төгрөгийн хохирол учруулсан гэдэг. Гэхдээ тэр олон хүний чухам хэн, хэн нь, хэргийн аль хэсэгт, хэдий хэмжээний хохирол учруулав гэдгийг тооцоогүй, нотлоо ч үгүй. Тэгсэн атлаа цагдаа нар дээр хэргийг шалгаад эхэлтэл үйлдэл болгоныг нь нотлохыг шаардсан. Цагдаа иргэд рүү буудсан нь үнэн. Ингэхдээ хэн гэдэг цагдаа, хэнийг нь буудаж хороосон бэ гэдгийг нотолж чадахгүй байна гээд байгаа. Өөр нэг сонирхолтой зүйл гэвэл ганцхан Ардын нам хохироогүй, цагдаа ч хохирсон. Мөн намын байрыг нь түрээслээд ажиллаж байсан иргэд хохирчээ. Эдгээрийг шийдээгүй байж зөвхөн нам нь хохирлоо нөхөж аваад байшингаа барьчихсан. Одоо ч хохирлоо нөхөж аваагүй олон байгууллага, хүмүүс бий. Яагаад Хууль зүй дотоод хэргийн яамнаас нөхөн төлбөрийн тухай хуулийг санаачилж, хийхдээ тэр хүмүүсийг хамруулсангүй вэ. Эцсийн дүнд хэн буруутай вэ гэдгийг шүүх шийднэ. Улс төрийн дүгнэлт, шийдвэрийг УИХ гаргана. Харамсалтай нь одоо болтол шийдвэр гараагүй байна. Хүний эрхийн зөрчилтэй холбоотой шийдвэрийг нь гаргуулах гээд яваад л байна, мань мэт нь. Харин эмх замбараагүй байдал юунаас үүссэн, яасан гэдэг асуудлаар Ө.Энхтүвшин гишүүний ахалсан ажлын хэсгээс гарах шийдвэрийн төсөл нь бүр сураггүй байгаа. Магадгүй, энэ парламентын үед эдгээр нь бүрэн шийдэгдэхгүй байж болох л байх. Гэхдээ дараа дараагийн парламент шийдэж таарна. Англид яг манайхтай адилхан “Хар баасан гараг” хэмээх томоохон үйл явдал болж байсан. Энэ хэрэг 37 орчим жилийн дараа шийдэгдэж байлаа. Тэгвэл одоо амьд байгаа эрх мэдэлтнүүд долдугаар сарын 1-ний хэргийн баримтыг нуух гэж элдэв аргаар оролдож байж магадгүй л дээ.

-Цагдаагийн ар гэрийнхний эрх ашгийг хамгаалах холбооныхон “Х.Тэмүүжин гишүүн цагдаад байх ёстой эд мөрийн баримтыг өөртөө хадгалж байсан нь хууль бус үйлдэл” гэсэн. Тэдгээр сумны хонгио, тэмдэглэл зэргийг та мөрдөн байцаагч нарт өгөлгүй гурван жил гаруй дарж байсан юм уу?

-Хүний эрхийн дэд хорооноос ажлын хэсэг байгуулаад тэдгээр зүйлсийг олж авсан юм шүү дээ. Баримтуудын зарим хэсгийг цагдаад шилжүүлсэн, заримыг нь Хүний эрхийн дэд хороон дээр битүүмжилсэн юм. Парламентын хүрээнд хадгалах ёстой зүйл гэж байх ёстой. Тэр хэсэг нь манай хороон дээр байсан. Тиймээс бид өөрт байгаагаа олон нийтэд үзүүлж, хууль хяналтынхан та нар худлаа ярьж болохгүй шүү гэж хэлж буй хэрэг юм. Хавтаст хэрэгт авагдсан баримтууд хүмүүсээс хол, далд байгаа гэж бодоод, түүнийгээ далимдуулан төөрөгдөгдүүлж болохгүй гэж бид хэлээд байгаа. Энэ бол Х.Тэмүүжинд байгаа эд мөрийн баримт биш, парламентын Хүний эрхийн дэд хорооны баримт гэж ойлгох хэрэгтэй. Цагдаагийн ар гэрийн холбооныхон энэ бүх үнэнийг сайн мэднэ. Яагаад гэвэл, тус холбооныхон өнөөх тэмдэглэл хөтөлсөн цагдаагийн ар гэрийнхэн рүү утасдаад дарамтлахыг оролдсон байсан. Энэ бол гэмт хэрэг. Тиймээс бид тэр бүгдийг нь прокурорт шалгуулах гээд өгчихсөн байгаа. Эрүүгийн хэрэг үүсгээд шалгах байх. Үүнтэй холбогдуулаад хэлэх бас нэг эмгэнэлтэй зүйл гэвэл, цагдаагийнхан бүх юмаа үнэн зөвөөр нь гаргаад ирэхийн оронд тэтгэвэртээ гарсан хэдэн хүнийг өмнөө бариад янз бүрийн юм яриулаад яваа юм. Хэрвээ цагдаагийн удирдлага, яам, агентлагаас нь парламентын үйл ажиллагааг эсэргүүцсэн ийм бүтэлгүй юм хийгээд байгаа бол бид хариуцлага тооцно. Засгийн газар, түүний нэг яам, агентлаг нь парламентын хууль ёсны ажлыг эсэргүүцэж улс төрийн шинжтэй зүйл зохион байгуулах явдал хэзээ ч байж болохгүй. УИХ бол ард түмний сонголтоор бий болдог. Засгийн газар нь парламентаас томилогддог. Тэгэхээр Засгийн газар нь өөрсдийнхөө буруу, хууль бус үйлдлийг хаацайлахын тулд дахин гэмт хэрэг үйлдэх ёсгүй. Тиймээс долдугаар сарын 1-ний шөнө гэмт хэрэг үйлдсэн цагдаагийн удирдлага хариуцлага хүлээхээс гадна тэднийг хаацайлж хууль бус үйлдэл хийснийхээ төлөө цагдаагийн өнөөгийн удирдлага ч бас хариуцлага хүлээх нөхцөл байдал үүсч байгааг би энд зориуд хэлье.

-Ирэх сонгуулийн үр дүнгээр дахиад “Долдугаар сарын 1” шиг үймээн самуун дэгдэнэ. Ингэхдээ өмнөхөөсөө илүү нарийн зохион байгуулалттай үйл явдал болно гэж зарим ажиглагчид үзээд байна. Энэ талаар та юу хэлэх вэ?

-Би бол дахиад тийм юм бүү гараасай гэж бодож байна. Иргэд маань ч хохирно. Мөн үндэсний аюулгүй байдалд сөргөөр нөлөөлж болзошгүй. Долдугаар сарын 1-нийхээс илүү олон хүн хамарсан үймээн дэгдвэл Монгол улсын нийтлэг эрх ашигт муугаар нөлөөлнө. Ийм зүйл гаргахгүй байхын төлөө өнөөгийн УИХ-д байгаа хүмүүс илүү хариуцлагатай ажиллах хэрэгтэй байна. Улс төрчид нь хариуцлагагүй үйлдэл хийгээд байвал тэр гамшигт явдал хүссэн хүсээгүй л гарна. Тэгэхээр энэ бүхэн гол нь улс төрчдөөс хамааралтай байгаа юм. Иргэд рүүгээ чиглэл зөв мэдээлэл, зөв бодлого явуулахаас бүх зүйл шалтгаална. Тийм байдал үүсгэхгүйн тулд цагдаагаа зэвсэглэхээс урьтаад яаж сонгуулиа шударга явуулах вэ гэдгээ бодож, хийх хэрэгтэй. Гэтэл хангалттай сайн юм хийж чадахгүй байна. Сайжруулах талын зүйл ярихаар өөдөөс тэс өөр юм ярьдаг хүмүүс байсаар л байгаа.

-Та сонссон байх. Саяхан Оюу толгойн ойролцоо маш том алтны ордыг Канадын “Энтри” компани илрүүлжээ. Гэвч манай Засгийн газарт энэ тухай албан ёсоор мэдээлээгүй байна. Уг ордын нэг жижигхэн хэсэгт 14 сая унци алтны нөөц бий гэнэ. Түрүүчээс нь олборлож эхэлсэн бололтой. Энэ нь улс гүрэн дамнасан корпорациудтай манай дарга нарын хийсэн хуйвалдаан, сонирхлын зөрчлийн илрэл үү?

-Улс дамнасан корпорациудтай тэмцэхээс илүү өнөөдөр тэдний гар хөл болоод байгаа сонирхлын зөрчилтэй этгээдтэй тэмцэх хэрэгтэй байгаа юм. Тэгээд монголчууддаа ашигтай гэрээ хэлцэл хийх, уул уурхайгаасаа ихийг хүртэх боломжтой тийм бүтцийг бий болгоод авах нь чухал байна. Мөн авлигын эсрэг парламентын хяналтыг хүчтэй болох шаардлагатай. Таны энэ яриад байгаа шиг мэдээллүүдийг УИХ-аас зохион байгуулаад нээлттэй сонсгол хэлбэрээр холбогдох хүмүүсээс нь асууж, ярилцдаг байх нь зөв. Нууцлаад байгаа зүйлийнх нь араас мөрдөн шалгаад гаргаад ирдэг баймаар байна. Гэтэл тийм ноцтой асуудлууд зүгээр л хэвлэлээр баахан шуугиад, УИХ дээр огт яригдахгүй өнгөрч байгаа юм. УИХ-аас бие даасан шинжээчдийг томилдог, дүнг нь авч хэлэлцээд шийдэж чаддаг болох ёстой. Ийм нөхцөлд хэн нь хэн бэ гэдэг нь илүү бодитой харагдана.

-УИХ-ын мөрдөн шалгах эрхийн тухай таны санаачилга өнгөрсөн онд унасан биз дээ. Үүнийгээ дахиад сөхөж тавих уу?

-Би дахиад даагаа нэхнэ гэж бодож байгаа. Парламентад мөрдөн шалгах эрх мэдлийг заавал бий болгох ёстой. Энэ бол дан ганц миний эрх ашиг биш, Монголын эрх ашиг шүү дээ. Өнөөдөр засгийн газраа хянаж чадахгүй байгаа парламент улс гүрэн дамнасан корпорациудыг хянаж чадах уу. Японы “Жайка” группын машины үйлдвэрлэлийн буруугаас болоод хүн осолд ороход Америкийн парламент дээр дуудаж авчраад асууж байна, яагаад ийм юм болов, чанартай бүтээгдэхүүн нийлүүлж чадах юм уу, үгүй юу гээд. Гэтэл бид Айвенхоугийн эздийг дуудаж асуух эрх мэдэлгүй сууж байна. Хэрвээ тэд худал хэлээд байвал бид гэрээг нь хүчингүй болгох хүртэл хариуцлага тооцож яагаад чадахгүй байдаг юм.

-Оюу толгойн гэрээг сайжруулахыг шаардахад Засгийн газар нь гадаадын компаниудтай хамтарсан мэдэгдэл хийсэн. Энэ нь ёс зүйгүй үйлдэл биз?

-Тухайн үед 20 гишүүн гарын үсэг зурсан шаардлагаа өгөхөд би ч бас гарынхаа үсгийг зурсан байсан. Гэтэл энийг хоёр тийш чирээд явчихсан, манай улс төрчид. Нэг хэсэг нь улс төржүүлсэн. Гэтэл үүнийг улс төр биш, жинхэнэ ажил хэрэг болгох ёстой байлаа. Харамсалтай нь хий хөөсөрсөн маргаан болж хувираад, зарим нь эх орончид болж харагдах гээд байгаа ч юм шиг болж хувирсан л даа. Тэгвэл дээр хэлсэнчлэн аль аль талыг нь дуудаад парламент дээрээ ярилцах хэрэгтэй байсан юм.

Ярилцсан Б.Отгонбаяр