хөрөнгө оруулалт болж үйлдвэрлэлийг сэргээхгүй. Гэвч төр нь Төвбанкаа захирдаг улс орнуудад үйлдвэрлэл хөгжих, ажлын байр нэмэгдэх суурь нөхцлийг нь бүрдүүлэгч анхдагч хүчин зүйл буюу эдийн засгийг хөгжүүлэх үндсэн хөшүүрэг, суурь нь болдог.

Сүүлийн жилүүдэд төгрөгийн гадаад валюттай харьцах ханшийн тогтворгүй байдал, байнгын өндөр инфляц, шатахууны үнийн өсөлт зэрэг Монголын эдийн засаг, бизнесийн салбар, цаашлаад ард иргэдийн амьдрал ахуйд сөргөөр нөлөөлж буй хүчин зүйлүүдийг Монголбанкнаас хэрэгжүүлж буй алдаатай мөнгөний бодлоготой холбон тайлбарлах, шүүмжлэх нь ихэссээр байна. Гэхдээ тэдгээр шүүмжлэл нь яг юу нь ямар алдаатай, юу нь яаж сөрөг нөлөө үзүүлээд байгаагийн нарийн учир шалтгааныг тайлбарласан гаргалгаанд төдийлөн үндэслээгүй, ерөнхий л хэлбэртэй өнөөдрийг хүрч ирлээ. Бодлогын хүүгийн тухай ч багагүй яригддаг боловч энэ нь яг юу юм, юунд яаж нөлөөлдөг юм гэдгийг бас л үндэслэлтэй тайлбарлаж чаддаггүй.

Төвбанкны бодлогын хүү нь мөнгөний бодлогыг хэрэгжүүлэх суурь арга хэрэгсэл. Банкуудын зээлийн хүүгийн түвшин ба зээлийн бодлогод нөлөөлөх замаар эдийн засаг дахь мөнгөний эрэлт нийлүүлэлтийг зохицуулж байдаг үндсэн хүчин зүйлүүдийн нэг нь энэ юм. Чөлөөт эдийн засгийн тогтолцоонд шилжин хөгжих гэж тэмүүлэн будилж, мунгинаж буй манай улсын хувьд үйлдвэрлэл, бизнесийн салбарын хөгжил, эдийн засгийн өнөөгийн ба ирээдүйн өсөлтийг дагасан эрэлтийг хангах зөв мөнгөний нийлүүлэлтийг хийх нь хамгийн амин чухал бодлого байх ёстой. Гэтэл Монголбанк мөнгө хумих монетарист хатуу бодлогоо “тууштай” явуулж, эдийн засгийг дэмжих биш, царцаах үйл ажиллагааг хэрэгжүүлсээр байна. Ялангуяа 2008 оны сүүлийн хагаст дэлхий нийтийг хамарсан санхүүгийн хямрал эхэлсэн үеэс мөнгөний бодлогыг улам хатууруулж, бодлогын хүүг дэлхийн аль ч улсад байхгүй, Геннисийн номонд ч орохоор өндөр түвшин (10 хувиас даваад удаж байна) -д хүргэж, улам бүр нэмэгдүүлсээр ирлээ. Үүндээ “Инфляц өндөр байгаа учраас Төвбанкны бодлогын хүүг бууруулж болохгүй” гэсэн баталгаа, нотолгоо, тайлбаргүй ганцхан шалтаг (шалтгаан биш) -ийг үндэслэл болгодог.

Мөнгө, санхүүгийн эх үүсвэр хангалттай хүрэлцээтэй, бүр эрэлтээсээ давсан нийлүүлэлттэй улс орнуудад бодлогын хүүгийн түвшинг 0,25-1,0 хувиас хэтрэхгүйгээр тогтоосон байдаг. Санхүүгийн хямралын үед зарим улс оронд бодлогын хүүгээ бүр тэглэсэн туршлага ч бий. Гэтэл Монголбанкнаас манайх шиг байнгын өндөр инфляцтай, байнгын мөнгөний хомсдолтой эдийн засагт бодлогын хүүг бууруулах болон мөнгөний бодлогын бусад арга хэрэгслийг ашиглан мөнгөний нийлүүлэлтийг нэмэгдүүлэн үйлдвэрлэл, бизнесийн салбарыг дэмжих бодлого хэрэгжүүлэх ёстой. Гэтэл дан ганц Засгийн газрын төсвийн бодлогод бурууг тохон төр засаг, түмэн олныхоо эсрэг үйл хийсээр байгаа нь Монголбанкны бодлогын үйл ажиллагааг зайлшгүй анхааралдаа авч, хянаж зохицуулах шаардлагыг бий болгож байна.

Монголбанкнаас хэрэгжүүлж буй мөнгөний бодлогын алдаатай, буруу тал, эдийн засаг ба нийгэмд үзүүлж буй сөрөг нөлөө, тэдгээрийг хэрхэн засч сайжруулах, Төвбанкийг тогтолцооных нь хувьд хэрхэн зөв хэлбэрт оруулах талаар өөрийн санал бодол, үндэслэлүүдийг өмнөх цуврал нийтлэлүүдээрээ хангалттай гаргаж тавьсан учраас энэ удаа зөвхөн бодлогын хүүгийн тухай дэлгэрүүлэн авч тайлбарлая.

БОДЛОГЫН ХҮҮ ГЭЖ ЮУ ВЭ?

Зүй нь бол бодлогын хүү нь банк, санхүүгийн зах зээл дэх мөнгөний нийлүүлэлтийн суурь хүү байдаг. Өөрөөр хэлбэл, аливаа улсын Төвбанкнаас банк болон санхүүгийн байгууллагуудад шаардлагатай байгаа мөнгөн хөрөнгийн эх үүсвэрийг санхүүжүүлэхэд олгодог зээлийн хүү юм. Банк, санхүүгийн байгууллагууд түүн дээр суурилан үйлдвэрлэл, бизнесийн салбарт чиглэсэн өөрийн зээлийн бодлого ба хүүг тодорхойлж байдаг. Тиймээс ч “бодлогын хүү” хэмээн нэрлэгддэг нь зүй юм.

Гэтэл манай улсад:

Нэгд, эдийн засагт мөнгө нийлүүлэх биш, харин эсрэгээр мөнгө татах буюу банк, санхүүгийн тогтолцоогоор дамжин эдийн засагт нийлүүлэгдэн эргэлтэнд орж байх ёстой мөнгийг өндөр хүү зарлан Төвбанкны үнэт цаас худалдаж буй нэрэн дор үнэн хэрэгтээ хадгаламж татан төвлөрүүлж, эдийн засгийн суурь болсон үйлдвэрлэл, бизнесийн салбар дахь мөнгөний хомсдолыг улам бүр ихэсгэж байна. Өөрөөр хэлбэл, бодлогын хүү өндөр байх нь банкууд зээл олгохоосоо илүү тэдний хувьд ямар ч эрсдэлгүй “бизнес” болох Төвбанкны үнэт цаасанд түлхүү “хөрөнгө оруулалт” хийх сонирхлыг нэмэгдүүлдэг.

Монголбанк нэг долоо хоног (долоо хоног бүр), 12 долоо хоног (14 хоногт нэг удаа), 28 долоо хоног (сард нэг удаа)-ийн хугацаатай гурван төрлийн үнэт цаасыг арилждаг нь банкуудаас төдий хугацаатай хадгаламж татан төвлөрүүлж буй үйлдэл юм. Арилжааны банкууд өөртөө татан төвлөрүүлсэн мөнгийг эргэлтэд оруулж байдаг бол тэднээс ялгаатай нь Төвбанк тийм үйл ажиллагаа явуулдаггүй. Монголбанкны албан ёсны цахим хуудаст мэдээлсэн тоо баримтаас үзэхэд өнгөрсөн онд Монголбанк 27’323,9 тэрбум төгрөгийн нэг долоо хоногтой үнэт цаас, 1’700,6 тэрбум төгрөгийн 12 долоо хоногтой үнэт цаас, 198.0 тэрбум төгрөгийн 28 долоо хоногтой үнэт цаас тус тус арилжаалсан нь нийт дүнгээр 29’222,5 тэрбум төгрөг болжээ. Энэ дүнг нэгтгэн тооцож үзвэл Монголбанк өнгөрсөн онд дунджаар 700.0 орчим тэрбум төгрөгийг “ажил гүйцэтгүүлж” эргэлтэнд оруулалгүйгээр өөрийн дансанд тогтмол байршуулан “түгжиж” байсан дүн харагдаж байна. Монголбанкны цахим хуудас дахь банкуудын нэгдсэн тайлан тэнцэлд тусгасан дүнгээр оны эцэст Монголбанкны банкуудад эргүүлэн төлөх үнэт цаасны өглөгийн дүн 879,8 тэрбум төгрөгт хүрчээ. Үүн дээр банкуудын заавал байлгах нөөцийн хэмжээг нэмбэл “сейфэнд таг түгжээтэй” байгаа мөнгөний дүн нэг их наядыг давж гарна.

Хоёрт, Төвбанкны үнэт цаас нэрээр татан төвлөрүүлсэн мөнгөндөө “бодлогын өндөр хүү” төлж, Монгол Улсын санхүүгийн нөөц хөрөнгөөс маш их хэмжээний үргүй зардал гаргасаар байна. Дээр дурдсан тоо баримтаас тооцоолон үзэхэд 2011 онд Монголбанк үнэт цаасны хүүгийн төлбөрт ойролцоогоор 120 гаруй тэрбум төгрөг зарцуулсан дүн гарч байна. (Энэ нийтлэлд дурдагдаж байгаа тоон дүнгүүдийг нарийн тооцоолон бодоогүй, ерөнхий дүнг харуулах үүднээс Монголбанкны албан ёсны цахим хуудаст мэдээлэгдсэн Төвбанкны үнэт цаасны арилжааны статистик мэдээлэлд суурилан энгийн дундажлах аргаар хялбаршуулан гаргасан тул бодит дүнгээс зөрүүтэй байж болохыг анхаарна уу.) Өнөөдөр Монголбанкны бодлогын хүү 12,25 хувь байгаа нь зарласан суурь хүү бөгөөд долоо хоногийн хугацаатай үнэт цаасны хүү тогтмол буюу зарлагдсан бодлогын хүүгээр тогтоогддог. Харин 12 ба 28 долоо хоногтой үнэт цаасны арилжаа хүүгээр өрсөлдөх зарчмаар явагддаг тул арилжааны явцад худалдах үнэт цаасны дүн, банкуудын тухайн цаг үе дэх нөөцийн хэмжээ, банкуудаас ирүүлсэн үнэт цаас худалдан авах санал зэргээс хамааран бодит байдал дээр өөрчлөгдөж байдаг. Өнгөрсөн оны мэдээллээс үзэхэд, үнэт цаасны хүү суурь дүнгээсээ багасахаасаа илүү өсч байсан дүр зураг харагдаж байна. Зарласан хүүгээс хамгийн их багасч арилжаалагдсан зөрүү 1,01 хувь байсан бол хамгийн их өссөн зөрүү 4,0 хувь (16,25)-д хүрчээ. Монголбанкны бодлогын ба үнэт цаасны хүү гээд байгаа нь угтаа нэг зүйл бөгөөд эхнийх нь зарласан суурь хүү, хоёр дахь нь “арилжаалагдсан үнэт цаас” буюу “татан төвлөрүүлсэн хадгаламж”-ийн бодит хүү юм. Энд нэг зүйлийг тэмдэглэхэд, үнэт цаас арилжаалах явцад хүүгээр өрсөлдөх нь уг нь хүүг бууруулан өрсөлдөх зарчим байх ёстой атал бодит амьдрал дээр хүүг өсгөх чиглэлд түлхүү явагддаг гаж зүй тогтол ажиглагдаж байгаа нь банкууд илүү ашиг олохын тулд үгсэн хуйвалддаг байх өндөр магадлалтайг харуулж байна. Төвбанкны зарим ажилтан, албан тушаалтны оролцоо ч байхыг үгүйсгэх аргагүй.

Гуравт, бодлогын хүү нь банкуудын зээлийн хүүгийн түвшинд нөлөөлдөг хүчин зүйл учраас түүнийг өндөр тогтоох нь зээлийн хүү буурах нөхцлийг хааж, үйлдвэрлэл, бизнесийн салбарт хийгдэх бага хүүтэй, урт хугацаатай зээл, санхүүжилт, хөрөнгө оруулалтын дотоод эх үүсвэрийг хомсдуулах үндсэн хүчин зүйл болж удаан хугацаанд хадгалагдсаар байна. Банкууд өндөр хүүтэй Төвбанкны үнэт цаасанд түлхүү мөнгө оруулснаар зээл олгох санхүүгийн эх үүсвэр нь багасахын зэрэгцээ нэгэнт эрэлт нь өндөр байгаа учраас хүүгээ өсгөх сонирхол нь нэмэгддэг. Сүүлийн үед банкууд зээлийн хүүгээ илт өсгөсөн нь үүний тод илрэл. Энэ нь гадаадын хөрөнгө оруулагч нарт давуу байдлыг бий болгож, Монгол Улсын эдийн засгийн голлох салбарууд, ялангуяа томоохон хөрөнгө оруулалт шаардагддаг уул уурхай, дэд бүтцийн салбарт давамгайлах, хяналтандаа авах, цаашлаад бүрэн эзэгнэх боломжийг бүрдүүлж өгч байна. Зээлийн хүү өсөх нь зээлийн эрсдэлийг нэмэгдүүлдэг ба үүнийг банкны салбарынхан зээлийн бодлогоо тодорхойлохдоо зайлшгүй анхаардаг. Эрсдэлийн удирдлагын “stop loss” гэдэг аргачлал ч бий. Жишээ нь зээл олгох зээлийн дээд ба доод хүүгийн хязгаарыг дотооддоо тогтоосон байдаг. Өөрөөр хэлбэл, дээд хэмжээнээс давсан хүүгээр зээл олговол олох ашиг нэмэгдэх боловч зээлийн эрсдэл өсч, их хэмжээний алдагдал хүлээх магадлал өндөр болно. Харин доод хэмжээнээс буулгавал ашиггүй. Гэтэл зээлийн хүү дээд хязгаарыг давж, зарим банкинд жилийн 30 хувиас ч илүү гарсан нь Монголбанкны буруу бодлогоос гадна гадны давхар нөлөө, харийнхны Монголыг бүхэлд нь эзэгнэх системтэй далд бодлогын нэг хэсэг нь ч байх магадлалтайг харуулж байна. Монголын 14 банк (эрх хүлээн авагч томилогдсон хоёр банкийг оролцуулалгүйгээр)-ны тав нь гадныхны эзэмшил (бусад зарим банкууд дахь гадныхны бага хувьтай оролцоог эс тоцвол)-д байдаг. Үүнээс гурав нь 100 хувийн гадны хөрөнгө оруулалттай. Мэдээж, жижиг зээлийг эс тооцвол, “тэнгэрт тулсан” өндөр хүүтэй зээл авч эрсдэлд орох нэг ч аж ахуйн нэгж, компани байхгүй. Тэгэхээр хүүгээ тийм өндөр хэмжээнд тогтоож байгаа нь банкууд үндсэндээ зээл олголтоо албан бусаар зогсоосон хэрэг. Тэд үүнийгээ албан ёсоор зарлахгүй нь тодорхой.

Нийт зээл олголтын дүн жилээс жилд өсч байна хэмээн Монголбанкны удирдлагууд тоо баримт дурдан түүгээр халхавч болгон бодлогын хүүг өсгөх нь зээл олголтод нөлөөлөхгүй гэсэн тайлбар хийдэг. Зээлийн дүн өсч байгаа нь дангаараа нөхцөл байдлыг бодитоор харуулахгүй. Түүнийг дараах гурван хүчин зүйлтэй зайлшгүй холбон авч үзэж, дүгнэлт хийх шаардлагатай. Үүнд:

Нэгдүгээрт, гадны банк санхүүгийн байгууллагуудаас дотоодын зах зээл буюу аж ахуйн нэгж компаниудад олгож байгаа зээл, хөрөнгө оруулалтын дүнтэй харьцуулах, энэ харьцаа хэрхэн өөрчлөгдөж байгааг дүгнэх.

Хоёрдугаарт, дотоодын зээлийн хүү гадаадын зээлийн хүүтэй өрсөлдөж чадахуйц хэмжээнд буурч чадаж байгаа эсэх. Зээлийн хүүгийн түвшин зээлийн өсөлттэй урвуу хамааралтай учраас зээлийн хүүг бууруулах нь үйлдвэрлэл, бизнесийн салбар дахь мөнгөний нийлүүлэлтийг нэмэгдүүлэх үндсэн хүчин зүйл юм.

Гуравдугаарт, зээл олголтын өсч байгаа дүнг зээлийн эрэлтийн өсөлттэй харьцуулах. Зээлийн өсөлтийн дүн зээлийн эрэлтийн өсөлтөөс давж байгаа тохиолд эерэг, эсрэг тохиолдолд сөрөг үзүүлэлт гэдэг нь ойлгомжтой.

Дөрөвт, бодлогын хүү өндөр байгаа нь зээлийн хүү өндөр байх, өндөр зээлийн хүү нь бараа бүтээгдэхүүний өртөгт нөлөөлөн үнэ өсөх нэг үндсэн шалтгаан болсоор байна. Өөрөөр хэлбэл, бодлогын өндөр хүү нь өөрөө инфляцийн тодорхой хэсгийг шууд бүрдүүлж байгаа юм. Нөгөө талаас Монголбанк хуулиар хүлээсэн үндэсний мөнгөн тэмдэгт-төгрөгийн тогтвортой байдлыг хангах, инфляцийг бууруулах үндсэн үүргээ биелүүлэхгүй байгаа нь банкуудад зээлийн хүүгээ бууруулах нэг үндсэн нөхцлийг үгүй болгож байна.

Дээр нь ихээхэн мөнгөн хөрөнгө бүхий бүлэг хүмүүс банкуудаар дамжуулан Монголбанкны үнэт цаас худалдан авах замаар ашиг олж байгаа мэдээлэл ч бий. Энэ нь нэгдүгээрт, Монголбанкны шийдвэр гаргах түвшний албан тушаалтнуудтай хуйвалддаг Төвбанк ба арилжааны банкийг оролцуулсан гурвалсан холбоо бүхий нууц бүлэглэл байдаг байж болзошгүйг гэрчилж байна. Хоёрдугаарт, тийм бүлэглэл нь өөрсдийн мөнгөн хөрөнгийг “хөдөлгөх” замаар банкуудын үйл ажиллагаанд нөлөөлөх, хяналтаа тогтоох, цаашлаад өөрсдийн амин хувийн ашгийн төлөө Монголбанкны бодлогод нөлөөлөн нийт улс орны эрх ашигт сөрөг үр дагаврыг үзүүлэх чадвартай байх нь тодорхой.

Энэ бүхэн нь Монголбанкнаас хэрэгжүүлж буй мөнгөний бодлого болон Төвбанкны өнөөгийн тогтолцоо, тэр дундаа хариуцлагын тогтолцоог зайлшгүй эргэн харж, хуулийн хувьд ч, тогтолцооны хувьд ч зайлшгүй шинэчлэл хийх ёстойг харуулж байна.

Эцэст нь эдийн засгийн өсөлтийн тухай хэдэн үг хэлэхэд, сүүлийн жилүүдэд Монгол Улсын эдийн засаг эрчимтэй өсч байгаа тухай төр засгийн зүгээс их ярьж байна. Худалдааны эргэлт, орлогын дүн нэмэгдэж, эдийн засаг өсч байгаа нь мэдээж сайн зүйл. Гэвч энэ өсөлт дан ганц уул уурхайн салбарын борлуулалттай холбоотой хөөсөрсөн тоон өсөлт үү, үйлдвэрлэл хөгжиж, ажлын байр нэмэгдэн ядуурал буурсан бодит чанарын өсөлт үү гэдэгт дүн шинжилгээ хийх шаардлагатай. Үнэндээ эдийн засгийн энэ их өсөлт нь байгалийн эрдэс баялгаа эцсийн бүтээгдэхүүн болгохгүйгээр түүхий эд хэлбэрээр нь гадагш ихээр худалдах болсонтой шууд холбоотой. Гэсэн хэрнээ гадаад худалдааны тэнцэл нэмэх үзүүлэлттэй гарч чадахгүй хэвээр л байгаа. Эндээс боловсруулах үйлдвэр дотооддоо байгуулан ашиглахгүйгээр сонгуулиар гарахдаа ард түмэндээ өгсөн тооцоогүй “том амлалтууд”-аа биелүүлж, дараагийн сонгуульд дахин “ялах” бэлтгэлээ хангах явуургүй зорилгодоо хүрэхийн төлөө байгалийн баялгаа шууд экспортод гаргаж, бусдын түүхий эдийн бэлтгэн нийлүүлэгч болж байгаа, дийлэнх орд газраа гадныханд 100 хувь эзэмшүүлэн ашиглуулж байгаа, эрдэс баялгийг ашигласны дараах байгалийн нөхөн сэргээлт хийхгүй байгаагаас учирч байгаа экологийн нөхөгдөшгүй гарз хохирол, “нинжа” хэмээх экологи болоод нийгэмд сөрөг үзэгдэл болсон зүйлийг араасаа дагуулж байгаа зэрэг асуудлыг орхин эдийн засгийн бодит үр өгөөж талаас нь нөхцөл байдлыг авч үзье. Газрын баялаг худалдсан орлого нэмэгдэхийн хэрээр эдийн засаг тоон үзүүлэлтээрээ өсч байгаа боловч нөгөө талд нь бодит байдалдаа үйлдвэрлэл өссөн, байнгын ажлын байр нэмэгдсэн, ядуурал буурсан зүйл төдийлөн алга. Асуудлын гол нь орж ирж байгаа орлогыг хэр үр дүнтэй зарцуулж байна, хөрөнгө оруулалт болгон ашиглаж чадаж байна уу гэдэгт оршиж байна. Засгийн газар уул уурхайн салбараас орж буй ашиг орлогыг эдийн засгийн бусад салбарт хөрөнгө оруулалт хийн хөгжүүлэхэд түлхүү ашиглахын оронд жилээс жилд төсвийн тэлэлт хийж, иргэдэд бэлэн мөнгө тараагаад зогсохгүй уул уурхайн салбараас ирээдүйд орж ирэх орлогыг зээл хэлбэрээр түрүүлж аван үр ашиггүй зарцуулсаар байна. Сүүлийн дөрөв хүрэхгүй жилийн хугацаанд Монгол Улсын гадаад өр зээл эрчимтэй нэмэгдэж, хэдий нь найман тэрбум ам.доллараас давлаа. Энэ их өр зээлийг юунд зарцуулсан бэ гэдэг асуулт зүй ёсоор урган гарч байна. Нэг талаас үүнийг ард түмэн төр засгаасаа асууж, тайлан тайлбар авах ч эрхтэй, нөгөө талаас төр засаг ч тайлагнах үүрэгтэй. Эдийн засгийн өсөлт гэж нэрлээд байгаа тэр тоон дүнгээс өр төлбөрөө хасчихвал Монгол Улсын эдийн засаг өсч хөгжсөн зүйл огт харагдахгүй, харин ч уруудсан дүн гарах нь тодорхой.

Б.ОЮУНБИЛЭГТ

Зууны мэдээ.мн