Дэлхийн түүхэнд улс төр эдийн засаг хоёр салангид явж ирсэн түүх нэгээхэн ч байдаггүй. Улс төрийг ярьвал заавал эдийн засаг, эдийн засгийг ярьвал заавал улс төр яригддаг. А.Смитээс, Кейнс хүртэлх бүхий л эдийн засгийн томчууд эдийн засаг дахь төрийн оролцоог байх ёстой гэж үзсээр ирсэн. Төр эдийн засаг хоёрын харилцааг хамгийн сайн хангадаг эдийн засгийн онол бол хамтын зах зээлийн эдийн засгийн онол юм.

Хамтын зах зээлийн эдийн засаг нь ( social market economy) улс төрийн социал демократ (social democracy) идеологи дээр суурилдаг. Тиймээс социал демократ идеологитой намууд л үүнийг хэрэгжүүлж чадна гэсэн үг. Ардчилсан нам өөрсдийгөө либерализмийн идеологитой гэдэг үүнийгээ ч амжилттай хэрэгжүүлж Монголын төрийн өмчийг төмрийн хогонд өгөөд дууссан. Харин өнөөдөр либерализм Монголд хэрэггүй харин социал демократ идеологи л хамгаас хэрэгтэй байна. Өнөөдрийн хөгжилтэй гэж байгаа дэлхийн улс орнууд бүгд хамтын зах зээлийн эдийн засгийн тогтолцоотой.

Хамтын зах зээлийн эдийн засаг нь хувийн өмчийг дэмждэг ба ингэхдээ мөн төрийн оролцоог зохих хэмжээнд байх ёстойг анхааруулдаг. Учир нь бүхнийг хувийн хэвшилд даатгаад зөнд нь хаявал улс оронд эмх замбараагүй дураараа авирласан нөхцөл байдал үүсдэг. Жишээ: Өнөөдөр Монгол улсад нэг өглөө сэрхэд талх, бензиний үнэ яаж нэмэгддэг билээ. Харин АНУ, Германд талхны болон шатахууны үнийг төрөөс татаас өгөх замаар барьдаг.

Хамтын зах зээлийн эдийн засагтай улс орнуудад үндэстний хэмжээний бүтээн байгуулалтууд өрнөж, үндэстний хэмжээний өрсөлдөхүйц корпорациуд бий болдог учраас ажилгүйдэл маш бага түвшинд байдаг. Мөн хөдөлмөрийн болон нийгмийн хамгаалалыг өндөр хэмжээнд хангадаг. Эдийн засагт төрийн оролцоо ( төрийн зохицуулалт гэдгийг зөвөөр ойлгох, төр ард түмнээ, иргэдээ хамгаалах үүрэгтэй) зохих хэмжээнд байдаг учраас инфляци, бодлогын хүү, үнийн хөөрөгдөл зэрэг нь үндэсний аюулгүй байдалд нөлөөлнө гэж үзээд тодорхой стандартуудыг тогтоодог. Тухайн улсын төр ард түмнийхээ сайн сайхны төлөө ажиллахаас биш Монголын төр шиг чөлөөт өрсөлдөөн гээд хаядаггүй.

Хамтын зах зээлийн эдийн засагтай орнуудад монополь болон олигополиуд үүсч улс төрчидтэй хамтран хуйвалдаж ард түмний баялагийг өөрсдийн хувийн эрх ашигт зарцуулах явдал үүсдэггүй. Энэ системд компани болон корпорацууд нь хувь хүний биш нийт үндэстний эрх ашгийн төлөө байдаг. Nokia, Samsung, Toyota шиг дэлхийн зах зээлд өрсөлдөхүйц корпорацууд үүсч ажлын байр, улсын ДНБ болон ҮНБ-д үзүүлэх нөлөө нь асар өндөр түвшинд очдог. Хамтын зах зээлийн эдийн засагт нэг аж ахуйн нэгж хоршооны талаар ярьдаггүй, харин үндэстний ажил эрхлэлт, үндэстний байгууллагууд, үндэстний асуудлуудыг ярьдаг.

Чөлөөт зах зээлийн эдийн засагт эдийн засгийн өсөлт нь маш их хэлбэлздэг ба нэг жил 7% байснаа дараа жил нь 2% болтлоо буурдаг. Харин хамтын зах зээлийн эдийн засагт эдийн засгийн өсөлт нь маш тогтвортойгоор өсөх хандлагатай байдаг. Хамтын зах зээлийн эдийн засаг чөлөөт зах зээлийн эдийн засагт буй хувийн өмч, чөлөөт өрсөлдөөн гэх зэрэг ойлголтуудыг дэмждэг ба ингэхдээ үндэстний хэмжээний асуудлуудыг, ард түмний эрх ашгийг эн тэргүүнд тавьдаг. Инфляцийг дураар нь тавих биш төрийн зохицуулалттайгаар барьж чаддаг. Учир нь инфляци бол зохиомол хулгай гэдгийг мэддэг учраас, төрөөс ард түмнээ хамгаалахын тулд инфляцийг үйлдвэрлэгч байгууллагуудыг хянадаг. Монголд инфляцийг үйлдвэрлэгчид нь Монгол банк, шунахай бас мэдлэггүй улс төрчид мөн тэдний гар хөл болсон монополь компаниуд л байгаа юм. Инфляци бол ард түмний мөнгийг хулгайлах луйварчдын сонгодог арга, тиймээс ч Монголын луйварчид инфляцыг хий хөөрөгдөн, ард түмнээс өгсөн мөнгөө саадаг.

Хамтын зах зээлийн эдийн засагт зээл гэдгийг ойлгохдоо ард түмний сайн сайхны төлөө гэж ойлгодог. Тиймээс урт хугацааны, хүү багатай зээлийг санал болгодог. Харин чөлөөт зах зээлийн эдийн засагт зээлийг яг л хулгай, дээрэм шиг ашиглан, ард түмнийг шулж, цөөхөн хэдэн банкны эзэд баяжаад дуусдаг. Зээл гэдэг бизнесийг дэмжигч хөшүүрэг болхоос, дампууруулдаг арга хэрэгсэл огтхон ч биш.

Хамтын зах зээлийн эдийн засгийг хэрэгжүүлсэнээр: эдийн засгийн өндөр өсөлт, амьдралд хүрэлцэхүйц хэмжээний цалин хөлс, ажилгүйдлийг бага төвшинд, импортлогч биш экспортлогч орон болно, амьдралын өндөр стандарт тогтооно мөн эдгээр нь маш тогтвортой байдаг. Глобалчлагдсан, мэдлэгжсэн, технологижсон эдийн засагтай болно. Хамтын эдийн засаг өөрөө өндөр мэдлэг боловсрол, ёс суртахуун дээр тогтдог. Гадны биш дотоодын компануудыг татвар болон эрх зүйн орчноор дэмждэг. Харин тухайн үндэстний эсрэг тогтвортой байдлын гэрээ гэх мэт луйврын аргыг хэрхэвч зөвшөөрдөггүй.

Улс орны эдийн засаг хэдхэн хүний амьдралын төлөө биш улс орны нийт хүн амын баталгаатай амьдралын төлөө. 21000, 70000 зэрэг нь халамжийн бодлого биш зүгээр л улс төрийн үр дүнгүй шоунуудын нэг. Хамтын зах зээлийн эдийн засагтай орнуудад халамж гэж: Үндсэн хуулиндаа Герман хүн бүр хамгаас эрхэм гээд заагаад өгчихсөн. Тиймээс тухайн улсын иргэн амьдрахад шаардлагтай бүх стандартуудыг хангаж өгдөг. Ажилгүйдлийн тэтгэмж, хүүхэд төрсний тэтгэмж, тахир дутуугийн тэтгэмж зэрэг нь хэлбэр төдий зүйл биш харин тухайн хүн хэвийн амьдралаа аваад явахад хүрэлцэхээр хэмжээнд байна. Идэх хоол, өмсөх хувцас, орох оронтой байх нь тухайн хүний үндсэн хуулиар олгогдсон эрх учраас төрөөс хангаж өгдөг. Нэг ч Герман хүн гудамжинд даарч, хоолгүй хонож, шалдан гүйж болохгүй гэж төрөөс анхаардаг.

Хамтын зах зээлийн эдийн засагтай оронд эдийн засгийн бүхий л харилцаанууд мэдлэг боловсрол, ёс суртахуун дээр суурилдаг учраас хулхидана, залилан хийнэ гэсэн ойлголтууд байдаггүй. Эдийн засгийн үр ашгийг нийт үндэстэн, улс орноороо хүртдэг учраас нийгэмд баталгаатай амьдралтай дундаж давхраа үүсдэг.

АНУ-д микро түвшинд чөлөөт зах зээлийн эдийн засаг үйлчилдэг бөгөөд харин макро түвшинд гараад ирхээрээ хувьцаат компани хэлбэрээр хамтын зах зээлийн эдийн засгийн дүрмээр тоглодог. Хамтын зах зээлийн эдийн засаг хувийн хэвшилийг ерөөсөө үгүйсгэдэггүй харин ч улсаас дэмжиж хөнгөлттэй зээл, буцалтгүй тусламжуудаар татаас олгодог. Харин юунд төрөөс татаас өгч, татварын орчныг нь хөнгөлөх вэ гэдэг нь хамгийн чухал асуудал юм. Монгол шиг архи, тамхи зэрэг хорт зүйлд дэмжлэг өгдөггүй, талх, сүү зэрэг хүн амын үндсэн хэрэгцээнүүдэд дэмжлэг үзүүлдэг.

Хамтын зах зээлийн эдийн засаг глобал, дэлхийн хэмжээнд гарч улс орны эдийн засгийг үсрэнгүй хөгжилд аваачдаг. Ингэхдээ хөрөнгө оруулалтын сангуудыг байгуулан, түүндээ тодорхой хэмжээний хөрөнгийг байршуулж, түүнээсээ томоохон төсөл, аж үйлдвэрийн парк, үндэстний корпораци зэрэгт санхүүжилтийг хийдэг. Нэгэнт глобал эдийн засаг нь өөрөө өндөр мэдлэг боловсрол, техник технологийг шаарддаг учраас үүнийг дагаад улс орны боловсролын систем, амьдралын түвшин эрс сайжирдаг.

Д.Санчир