Бүтээн байгуулалт нь аль хэдийнэ эхэлчихсэн энэ ордыг Монголын Засгийн газартай хамтран эзэмшигчид нь Канадын "Айвенхоу майнз", Англи, Австралийн хамтарсан "Рио Тинто". "Рио Тинто" саяхан Оюу толгой дахь эзэмшлээ тэлж, эрх мэдлийг гартаа авлаа. Өөрөөр хэлбэл энэ ордын 66 хувийг эзэмшиж байгаа "Айвенхоу майнз"-ын хувьцааны дийлэнх буюу 51 хувь нь "Рио Тинто"-гийн гарт ороод байна. "Рио Тинто" энэ алхмаараа Оюу толгой дахь эрх мэдлээ ахиулснаа нотлов. Тэд одоогоор хувьцаа нэмж авч эзэмшлээ тэлэх бодолгүй байгаа ч цагийн байдлаас шалтгаалж шийдвэр гаргана гээд мэдэгдчихсэн. Ирээдүй нь тодорхой ордын нэг гэдэг утгаараа ямар ч тохиолдолд Оюу толгойн үнэ цэн буурахгүй. Шведийн "Credit Suisse" банкны "Монголын Засгийн газар Оюу толгой дахь эзэмшлийн хувиа 50 болгож нэмэгдүүлсэн ч "Айвенхоу майнз"-ын хувьцааны ханш 15-30 жилдээ өнөөдрийн ханшаас буурахгүй" гэсэн дүгнэлтийг харсан ч тэр, дэлхийн томоохон шинжээчдийн Оюу толгойн талаар хэлсэн таамаглалуудыг бодсон ч тэр уул уурхайн ертөнц дэх Оюу толгойн ханш улам л өснө. Тэр хэрээр хашаагаа тэлж, хаанчлалаа дархлах сонирхол "Рио"-д байгаа гэсэн үг. Торонтод төвтэй "Салман Партнерс"-ийн шинжээч Рэй Голдиег "Рио Оюу толгойг тэр чигт нь авахаар хөдөлнө" гэсэн үгийг зүгээр ч нэг унагаагүй нь тодорхой.

Монголчуудын хувьд хамгийн түрүүнд сонирхож, анхаарах учиртай өнцөг бол дэлхийд данстай том ордод нь эзэн суусан "Рио", "Айвенхоу"-гийн хэн нь хэн бэ гэдгийг эргэж харах. Бас Монголын уул уурхайд ямар мөр гаргах бол гэдгийг нь бодох учиртай. Мэдээж сайн, муу аль аль талаас нь харах хэрэгтэй. Хоёулаа л дэлхийн уул уурхайн үндэстэн дамнасан том компани. "Айвенхоу"-гийн Роберт Фрийдландыг Хорт Боб гэдгээрээ зарим улсад зартайг монголчууд мэднэ, "Рио"-гийн түүхэн дэх бараан толбуудыг ч зах зухаас нь сонссон. Тэгэхээр бид яах ёстой вэ? Эхлээд Оюу толгойн эзэд Монголд яаж ажиллах бол гэсэн асуултыг яг өнөөдрийн өндөрлөгөөс өөрсдөдөө тавих ёстой. Монголын уул уурхайн хөгжил энэ салбараараа зөв хөгжиж чадсан дэлхийн улс орнуудаас доогуур түвшинд байгаа. Нэг талаасаа уул уурхайн салбарын эрчтэй хөгжил нь дөнгөж эхэлж байгаа гэдэг утгаараа өндөр стандарт ярихад хэцүү л дээ. Гэхдээ хийж чадах зүйл дээрээ ч хойрго хандаад байгаа нь нуух аргагүй үнэн. Захын жишээ гэхэд л уул уурхайн үйл ажиллагаанаас болж эвдэрсэн газраа тоолсон БОАЖЯ-ныхан нүд хальтирмаар болсон газруудаа өнөө хэр нөхөн сэргээж чадаагүй байна. Газрын тооллогын дүнгийн дараахан "Цагдаагийн байгууллагатай хашарч ажиллаж асуудлыг шийдүүлнэ, төр төмөр нүүрээ харуулах цаг болсон" гэж мэдэгдэж байсан яамныхан одоо болохоор "Төрийн захиргааны байгууллагуудтай хамтарч ажиллах ажил ахиц муутай байна" хэмээн нам дуугарч сууна. Өнөөдрийн байдлаар 4000 га газар уул уурхайн үйл ажиллагаанаас болж байгалийн төрхөө гээчихээд байгаа. Нөхөн сэргээх эзэн нь буруутай хэн нэг бизнесмэн, аль нэг компани биш төр өөрөө болоод хувирчихсан. Гэхдээ бүх ачааг нуруундаа үүрч үлдсэн төр энэ жил газрын нөхөн сэргээлтэд хөрөнгө төсөвлөж чадаагүй. Монголын төр уул уурхайн буруутай үйл ажиллагаанаас болж эрүүл мэндээрээ хохирсон иргэдийнхээ төлөө ганц үг ганхийдэггүй хатуу нүүртэй. Төрийн төмөр нүүр тэнд биш энд л харагддаг. Өмнөговийн Таван толгойн ордын ойролцоох иргэд тоосноос болж амьсгалын замын өвчинд дарлуулах болсон, мөнгөн ус, цианит натри алдагдсан Хонгор сумын иргэдийн өнөөдрийг хүртэл шуугиж байгаа эрүүл мэндийн байдал гэж ирээд яривал уул уурхайгаас үүдэлтэй гомдол тасардаггүй.

Уул уурхай нь жинхэнэ утгаараа хөгжиж эхлээгүй байхад л дэгдсэн энэ асуудлууд, сөхөгдсөн асуудал бүрийг сонсоогүй юм шиг царайлах төрийн хандлага бидэнд ингэж харагдаж байхад, тэдэнд ямар харагдаж байгаа бол? Тодруулбал "Рио"-д. Өчнөөн улсад, хатуухан хэлэхэд манайх шиг төсвийнхөө ихэнх хувийг уул уурхайгаасаа бүрдүүлдэг бага хөгжилтэй улсад шуугиан тарьж, асуудал дэгдээж байж мөнгө олж чадсан харийн бизнесмэнүүдэд ямар өнгөтэй харагдаж байгаа нь бараг л тодорхой.

"Рио Тинто" бол Англи-Австралийн хамтарсан компани. Дэлхийн уул уурхайн хоёр том компанийн нэг. Таван тивд үйл ажиллагаа явуулдаг үндэстэн дамнасан хүчирхэг компани. Хэн хэн рүүгээ буу шагайсан эзлэн түрэмгийлэл тусгаар оршихуйгаа харилцан тунхагласан цаасаар хязгаарлагдаад буй энэ үед жинхэнэ түрэмгийллийг үндэстэн дамнасан эдийн засгийн хүчирхэг бүлэглэлүүд хийж байгаа гэсэн хар бий. Үндэстэй, ортой, бодитой хар. Тэд ажиллаж байгаа улсынхаа Засгийн газар, төрд нь нөлөөлдөг, шахалт үзүүлдэг, сонирхлоо асар их мөнгөөр шийдвэр болгуулж чаддаг нь нэгэнт ил болсон. Гэхдээ ямар улсууд энэ түрэмгийлэлд өртөж байгаа гэдэг өнцгөөс нь харвал ярих юм бий.

Мэдээж үйл ажиллагаа нь дэлхийн стандарт, дэлхийн хэмжүүр болж чадсан компанийн нэг бол "Рио Тинто" гэдэгтэй маргах хүн гарахгүй. Нөхөн сэргээлтээрээ дэлхийд номер нэгд бичигддэг. Америкт байгуулсан уурхайнууд нь загвараараа гайхагддаг. Нөхөн сэргээлтийнх нь үлгэр жишээг ч энэ орноос харж болно. Америкт уул уурхайн үйл ажиллагаа явуулж байсан газраа хэрхэн нөхөн сэргээснийг нь нүдээр үзсэн танил маань "Жинхэнэ нөхөн сэргээлт гэж тэр л байх" хэмээн хэлж байсан. Уурхай эхлэхээс өмнө тухайн газар хэчнээн зүйлийн ургамал, амьтан байгааг нэг бүрчлэн судлуулсны дараа ажлаа эхэлдэг жишиг тэнд үйлчилдэг. Уурхай ажиллуулахын тулд гольдролыг нь өөрчилсөн голыг ашиглалт дууссаны дараа өмнө нь ямар байсан, яг тэр хэвээр нь урсгадаг, урьд нь байсан амьтан, ургамлыг төрөл зүйл дутаалгүй нутагшуулдгийг нь нүдээр үзсэн хүмүүс "Рио"-г нөхөн сэргээлтээрээ номер нэг гэдэгт нь эргэлздэггүй. Америк бол хөгжингүй улс. Уул уурхайн салбартаа өндөр босго тавьж чаддаг, тэр талын бодлого зохицуулалт нь ямар ч хийгүй учраас "Рио" стандарынх нь дагуу ажиллаж чаддаг. Ийм улсад "Рио"-гийн уул уурхайн үйл ажиллагаа нь номер нэг, нөхөн сэргээлт нь цэнхэр гарагийн жишиг болохоор чанартай байж чаддаг. Гэхдээ энэ компанийн хийсэн алхам бүр нь цагаан биш. Шалтгааныг нь компанийг нь өөрчлөхөөс өмнө хамтарч байгаа улсаас нь хаймаар санагддаг.

"Рио"-гийн түүхийг сөхөхөөр ажиллаж байсан улсуудынх нь иргэд зарга үүсгэж, асуудал дэгдээсэн өчнөөн баримт харагддаг. Гэхдээ анзаараад байхад тэдэнтэй хөгжингүй, стандартаа ягштал барьдаг том орнууд зарга хийдэггүй. Хөгжиж байгаа, уул уурхайн салбарын стандарт жишиг нь тогтож амжаагүй, төсвийн нөлөөлөхөөр хэмжээний хувь нь уул уурхайгаас хамааралтай улсууд зарга хийсэн байдаг. Хэвлэлээр нэгэнт дэлгэгдсэн, олны анхааралд аль хэдийнэ орчихсон нэг жишээ хэлье. Шинэ Гвинейн иргэдийн "Рио Тинто"-гийн эсрэг мэдүүлсэн заргыг дэлхий мэднэ. Тодруулж хэлбэл энэ улсын Богайнвилийн арлын оршин суугчдын заргыг АНУ-ын Сан Франциско дахь дүүргийн шүүх 2000 онд анх хэлэлцэж байж. Шүүхээс "Рио Тинто"-гийн буруутай үйлдлээс болж 1989-1999 он хүртэлх арван жилийн дотор Богайнвилийн арлын оршин суугчид хордсоныг тогтоожээ. Байгаль орчин бохирдож, ургамал амьтан үрэгдсэнийг ч шүүгчид хүлээн зөвшөөрсөн байдаг. Харамсалтай нь энэ хэрэг одоо хүртэл нэг тийш эцэслэн шийдэгдээгүй байгаа. Богайнвилийн арал бол Шинэ Гвиней Папуа улсын нэг хэсэг. Австралийн колонийн засаг захиргаа энэ арлыг уул уурхайн "Рио Тинто" компанийн салбар ВСL-д 1969-1972 онд түрээслүүлсэн байдаг. Нутгийн иргэд эхлээд эсэргүүцсэн ч дараа нь аргагүйдэн арлаа орхин нүүхэд хүрчээ. "Рио" уг арлын гурван сууринг нүүлгэсэн юм. Суурингуудыг газраас арчиж, хоёр км-ийн өргөн, 1.5 км гүн ил уурхай байгуулсан компани уурхайн үйл ажиллагаагаа 1972-1988 оны хооронд явуулсан байдаг. Энэ арал дээрх Пангунагийн уурхай 1980-аад оны зэсийн хамгийн том уурхай байж.

Дэлхийд алдартай зэсийн уурхайн их хөгжлийн ард нутгийн иргэдийн дунд эрс өссөн амьсгалын замын өвчин, астма, сүрьеэ, арлын үндсэн хүнс болсон загасны устал, уурхайн хаягдал, химийн хортой бодисоос үүдсэн бохир агаар, өчнөөн төрөл зүйлээрээ газрын хөрснөөс арчигдсан амьтан ургамал нуугдаж байв. Нутгийн иргэд зарга мэдүүлж, бүр 1990 онд бослого гарган уурхайг хаалгаж байж. Гэсэн ч "Рио", Шинэ Гвинейн эрч баригчид уурхайг дахин нээх зорилгоор цэрэг, зэвсгийн хамгаалалт хийж тусгай хамгаалалт дор 10 орчим жил үйл ажиллагаа явуулсан байдаг. Тэд арлынхны эмнэлгийн үйлчилгээ авах, эм тариа. өргөн хэрэглээний бараа бүтээгдэхүүндээ хүрэх замыг хүртэл хааж, тэмцлээ зогсоохыг шахаж байсан талаар хэвлэлийнхэн мэдээлж байлаа. Хоёр жил орчим үргэлжилсэн энэ бүслэлтийн үеэр 200 гаруй хүүхэд эрсдсэн гэсэн тооцоог Улаан загалмайн байгууллагынхан хийсэн нь бий. Дайн зогссон 1999 онд тус арлын иргэдийн 10 гаруй хувь буюу 15.000 хүн амь үрэгджээ.

Саяхны жишээ гэвэл ердөө өнгөрсөн оны хавар цацагдсан нэг мэдээлэл бий. Хүний эрх, болон байгаль хамгаалах холбоод Лондонд төвтэй уул уурхайн "Рио Тинто" группийг хүний эрх, байгалийн эсрэг зүй зохисгүй олон үйл ажиллагаа явуулсан хэмээн буруутган шуугиан тарьж байлаа.

Сүүлийн үед чихэнд чимэгтэй сонсогдох болсон нэг үг бол нийгмийн хариуцлага. Дэлхийн тэргүүлэх компаниуд нийгмийн хариуцлагатай гэсэн тодотголын төлөө өрсөлдөж байна. Тэр дундаа уул уурхайн компаниуд "нийгмийн хариуцлагатай" гэсэн тодотголоор нэрээ чимэх гэж илүү хичээж байгаа. Шинэ технологи, өндөр стандартаар ажилласан ч үйл ажиллагаа нь байгаль орчинд ямар нэг байдлаар халтай, хүний эрүүл мэнд, орчны аюулгүй байдалд үзүүлэх сөрөг нөлөө нь анхаарлын төвд үргэлж байдаг салбар бол уул уурхай. Энэ салбарт ажиллаж байгаа компаниудын хувьд нийгмийн хариуцлага гэсэн тодотголыг авахын төлөө зутгэх нь бизнест нь хэрэгтэй бас ашиггай. "Рио Тинто" энэ тал дээр дэлхийд таалагдсан алхмууд хийж эхэлж байгааг үгүйсгэх гэсэнгүй. Хегжингүй, хөгжлөрөө толгой цохисон, уул уурхайн салбартаа өндөр стандарт мөрдөж чаддаг улсын хувьд тэд нийгмийн хариуцлагаа барьж ажиллаж чаддаг. Харин хөгжиж байгаа, уул уурхайн салбарынхаа хөгжлийн хувьд цоорхой, "но" ихтэй. төсвийнх нь чамгүй хувийг уул уурхайгаас орж ирэх мөнгө бүрдүүлдэг, уул уурхайгүйгээр өнөөдрөө төсөөлөхөд бэрх манайх шиг улсын хувьд "Рио" ямар жишиг барьдаг бол. Шуудхан хэлэхэд тийм ч таатай дүр зураг харагдахгүй байна. Улс нь чанга бодлоготой байвал ямар ч бизнесмен ёсыг нь дагана. Тэр дундаа "Рио" шиг хариуцлагаараа дэлхийд дээгүүрт жагсдаг газарт бол хатуу хяналт, чанд байдал асуудал биш. Гэхдээ нүдэнд олзлогдохоор улсад өндөр стандарт барьж ажилладаггүйг түүхээс нь төвөггүй уншчихаж болно. Ямар ч бизнесмен ашиг хардаг. Хууль нь цоорхойтой, хяналт нь сул улсад мөнгө зарж стандарт барихаас илүү ашиг харж нүд хуурсан үйл ажиллагаа явуулах нь бараг л тодорхой.

"Рио" бол хадны мангаа гэсэн айдас төрүүлж, эсвэл бүр энэ асуудлыг улс төрийн гол сэдэв болгож мушгих гэсэнгүй. Оюутолгой бол дэлхийн хэмжээний том төсөл. Энэ төслийг дагаж дэлхийн хэмжээний хүний нөөц, стандарт, импорлогч биш экспортлогч дүр төрх, хүний хийсэн юмыг хэрэглэгч биш өөрсдөө бүтээх сэтгэлгээ, ирээдүйн хөгжилд хэрэгтэй байгаа их мөнгө гээд олон олон хэрэгтэй зүйлс биднийх болно. Зайлшгүй хэрэгжих учиртай төсөл мөн үү гэвэл мөн. Дэлхийн хэмжээнд яригдах энэ том төслийн бүтээн байгуулалт үргэлжилж байгаа. Үйл ажиллагаа нь 2013 онд жинхэиэ утгаараа эхэлнэ. Оюу толгой ашгаа өгч эхэлнэ гэсэн үг. Тэгэхээр "Рио" Монголын Оюу толгойд яаж, ямар хандлагаар ажиллах нь жилийн дараагаас тодорхой болж эхэлнэ гэсэн үг. Энэ үед анхаарах хамгийн гол асуудал бол тэдэнд зөв харагдах. Тийм ч амар барах хоол биш гэсэн дүр төрхийг бүрдүүлж, буурьтай, нухацтай, ажил хэрэгч хандлага гаргаж, нөхөн сэргээгдээгүй газруудыг буруутай хумүүс, аж ахуйн нэгжүүдээр нь захиргааны хүчээр нөхөн сэргээлгэж, үнэгүй шахам байгаа усаа үнэлж, хордсон гэгдээд байгаа иргэдийнхээ өмнө хариуцлага хүлээж, буруутай хүмүүс нь шийтгэл ногдуулаад эхэлбэл харин өөрөөр харах байх шүү.

Ц.БААСАНСҮРЭН

Тус нийтлэлийг бусад хэвлэл мэдээллийн байгууллага хуулбарлан нийтлэхийг хориглоно.

ӨДРИЙН СОНИН-МЭДЭЭ.МН