газар байж чадлаа. Гэхдээ нэг тодотгол нэмэхэд түүхэнд байгаагүй хамгийн муу, муухай ажилласан засгийн газар шүү. Эдийн засгийн үсрэнгүй хөгжилд хүрсэн гэж ерөнхий сайдын томъёолсон, түүхэндээ байгаагүй төсвийг баталсан гэж сангийн сайд ярьсан шиг үнэхээр энэ засгийн газар тийм сайн ажилласан уу. ДНБ 2 дахин өсчихөөд байдаг харин эсрэгээрээ ард түмний амьдрал 2 дахин дордочихоод байдаг, эндээс ард түмний баялгийг эрх баригчид хуу хамжээ гэсэн ганцхан логик харагдаж байна.

Монгол улсад бий болсон эдийн засгийн аливаа өсөлтийн үр шимийг эрх баригчид болон гадныхан хүртдэг гэдгийг та мэдэх үү? Эдийн засгийн өсөлтийн, байгалийн баялгийн, татварын мөнгөний дийлэнх хувь нь хэн нэг олигархи эсвэл гадны эдийн засгийн алуурчны кирмагаар дамжин гадны банкинд хадгалагдана. Хариуд нь Монгол улсын баялаг, валютын нөөц гадны орнууд руу урсана. Таны хөдөлмөрлөсөн хөдөлмөр, эх орны тань баялаг бүхий л өнгөтэй өөдтэй зүйлс гадны улс руу явж байна. Тиймээс ерөнхий сайдын яриад байгаа шиг үнэхээр өсөлт гарсан бол тэр өсөлтийг Монголын ард түмэн хүртээгүй шүү.

Ард түмэнд өгсөн өчүүхэн цалингаа инфляци бодлогын хүүгээр дамжуулаад булаагаад авчихна. Монгол банкны бодлогын хүү жилийн 12.25% тай байна. Үүнийг дагаад банкнуудын хүүгийн түвшин 18%-24%-ийн хооронд хэлбэлзэж байна. Монгол улсад инфляци тэнгэрт хадсан мөн төв банкны бодлогын хүү нь галзуурмаар өндөр байгаад байдаг, туйлдсан, ядарсан ард түмэн харин өдрөөс өдөрт ядуурсаар. Их Британы, Герман зэрэг улс орнуудад төв банкны бодлогын хүү нь жилийн 1%-1.3% хувийн хооронд хэлбэлзэж байдаг бол Монгол оронд эдгээр улсуудаас 10 дахин их бодлогын хүү үйлчилж байна. Тэгэхлээр ард түмний амьдрал яаж сайжрах вэ дээ. Англи Германчууд биднээс 10 дахин бага хүүтэй зээл авч байхад бид шулуулж байдаг.

Монгол улс дэндүү өндөр, ард түмнээ шулсан банкны хүүгээрээ дэлхийд толгой цохиж явна. Монголоос илүү өндөр бодлогын хүүтэй төв банк, зээлийн хүүтэй арилжааны банкнуудтай улс дэлхийд алга. Бодлогын хүүгээр дамжуулаад тараасан халамжийн мөнгөө, цалин тэтгэвэртэй нь цуг хуу хамаад авчихна. Харин ард түмнийг дээрэмдсэн мөнгөө гадны луйварчдад тушаачихна. Бизнес эрхэлдэггүй, баялаг бүтээдэггүй олигархиуд хөдөлмөрлөхгүйгээр мөнгөө өсгөхийн тулд банкны зээлийн хүүг хэт өндөр байлгах сонирхолтой байдаг. Авлига болон луйвраар олсон мөнгөө өндөр хүүтэй хадгаламжинд хийчихээд л ард түмнээ шулаад байна гэсэн үг. Дэндүү өндөр өртөгтэй зээлээс болж бизнесийн салбарын хөгжил зогсож, үүнийг дагаад ажлын байр үгүй болж, нийгэм тэр аяараа хямарна гэсэн үг.

Монголын нийгэм, эдийн засаг хөгжихгүй зогсонги байдалд ороод буйн шалтгаан нь хэт өндөр бодлогын хүү юм. Бодлогын хүүгээс мэдээж шулуулж байгаа ард түмэн хожихгүй харин шулж мөлжиж байгаа эздүүд нь л хожно. Монгол улсад үйл ажиллагаа явуулж буй арилжааны банкууд төв банкнаас тогтоосон бодлогын хүүгийн зохицуулалтын дагуу өөрсдийн зээлийн хүүг тогтоодог. Төв банкны бодлогын хүү өндөр байгаад байвал зээлийн хүү хэзээ ч буурахгүй гэсэн үг. Энэ логикоор бол Монголчууд бид хэзээ ч өмчтэй, хөрөнгөтэй болохгүй. Зөвхөн банкны эзэд тэдний хамсаатан улс төрчид л хожно. Инфляци бол хулгай. Бодлогын хүү ч бас хулгай. Хэт өндөр бодлогын хүүтэй манай улсад гадны эдийн засгийн бүлэглэлүүд луйврын мөнгөө угааж байна. Гаднаас бага хүүтэй зээл аваад Монголд оруулж ирэн өндөр хүүтэй хадгаламжинд хийнэ. Тэр өндөр хүүтэй хадгаламжинаас Монгол улсын иргэд бид өндөр хүүтэй зээл авна. Тэр зээл бидний хөдөлмөрийг бас цалинг юу ч үгүй болтол нь сорно. Үр дүнд нь Монголын баялаг гадны нэг луйварчны халаасанд зүгээр л урсаад ороод байна гэсэн үг. Монголбанкнаас тогтоосон хэт өндөр бас зохиомол бодлогын хүү эцэстээ Монгол улсад бизнес хөгжих, Монгол хүн хөрөнгөжих бүх бололцоог хааж, зөвхөн олигархиуд болон гадныхныг дэмжсэн эдийн засгийн колончлол болж хувирдаг. Олигархиуд гадныхантай нийлж ард түмний баялгийг сордог. Ийм л эдийн засгийн харилцааг хамтарсан засгийн газар ард түмэндээ өгчээ.

Эдийн засгийн энэ дампуурлын эзэн нь 22 жил Монголын төрийг барьсан эрх баригчид болон тэдний хамсаатнууд. Энэ 22 жил хоёр намынхан Монголын ард түмнийг талцаж луйвардлаа, хамтарч луйвардлаа, хамтарсан засгийн газар байгуулаад ахиад л луйвардах гэж үзлээ. 2008 оны сонгуулиар бий болсон хамтарсан засгийн газар үнэндээ ард түмний төлөө биш, Монголын хөгжлийн төлөө биш өөрсдийн намын болон хувийн эрх ашгийн төлөөл хамтарч ажилласан. Хамтарч луйвар хийхэд саад болох сөрөг хүчин, улс төрийн эсэргүүцэл гарахгүй, ард түмнийг хамтарч байгаад л хуурчихна гэж боджээ. Тэд ард түмнийг дэндүү басамжлан доромжилжээ. Хамтарч хөгжүүлнэ гэсэн бодлого нь хамтарч луйвар хийнэ гэсэн үгээр солигджээ.

Улс орныг хөгжүүлж чадахгүй, ард түмнийг хуурч, хулхидсан нь мэдэгдээд ирэхээр засгийн газраас гарч сонгууль ойртлоо гэдэг зүйлээр шалтаг хийж байгаа нь үнэхээр ичгүүртэй явдал юм. Улс төрийн цагаан толгой мэдэхгүй, баруун зүүнээ ялгахгүй хүмүүс улс төрийн нам болж ард түмнээр тоглож байна. Тэд засаг гэдэг ард түмэнд үйлчлэгч гэдгийг ойлгохгүйгээр бүгд дарангуйлагчид болон хувирлаа. Яг л феодалын нийгэм шиг дураараа авирлаж, ард түмнийг нүдэнд орсон өргөс шиг үзэж байна.
Хамтарсан засгийн газрын үед бий болсон Монгол улсын гадаад өр зээлийн тойм (сая ам доллараар):

	2010 он	2011 он 1-р улирал	2011 он 2-р улирал	2011 он 3-р улирал
Нийт гадаад өр	3,993	4,137	8,117	9,020
Засгийн газар	1,767	1,798	1,852	1,832
Төв банк	246	271	273	275
Арилжааны банкууд	484	490	567	609
Хувийн хэвшил	1,497	1,577	5,425	6,302

Монгол улс 1990 оноос 2008 онд нийт 2,183 тэрбум долларын гадаад өртэй байв. Харин хамтарсан засгийн газрын үед буюу 2008-2011 оны хооронд 9,1 тэрбум ам долларын буюу Монгол улсын ДНБ-ээс 2 дахин их гадаад өртэй болов. Бүр 2011 оны 2 улирлаас 3-р улиралд Монгол улсын гадаад өр дахин 1 тэрбум ам доллараар нэмэгдэв. Юуны чинь эдийн засгийн өсөлт, үсрэнгүй хөгжил бид өрөндөө баригдаад дууслаа.

Энэ өрийг Монгол улсын нийт хүн амд хуваагаад үздэл нэг хүнд ойролцоогоор 3500 ам долларын гадаад өр оногдож байна. Эрх баригч нэртэй хамтарсан засгийн газрын луйварчид Монгол улсын иргэн бүрт 1,5 сая төгрөгний хиймэл тоо харуулж байгаад 3500 ам доллар хулгайлсан байна.

Тэд 2008 оны сонгуулиар иргэн бүрт 1,5 сая төгрөг өгнө гэж амласан болохоос иргэн бүрээс 3500 ам доллар луйвардана гэж амлаагүй л юмсан. Ардчилсан нам бантахдаа үхэхдээ үхэр буугаа тавина гэгчээр сонгууль ойртлоо гэдгээр шалтаглан өөрсдийн хулгайлсан их өрөөсөө зугтан хамтарсан засгийн газраас гарлаа. Ард түмний нэрийг барьж байгаад юу ч хийж болдог гэж Н.Алтанхуяг тэргүүтэй ардчилагчид боджээ.

Гэхдээ ард түмэн Н.Алтанхуяг, С.Ламбаа хоёрыг танихтайгаа байгаа гэдгийг битгий мартаарай. Монголын ард түмэн та нарт зүгээр доромжлуулчихаад сууж байдаг усан тэнэг малууд биш шүү.

Сангийн сайд С.Баярцогт хэлэхдээ хамтарсан засгийн газарт орж ажилласан ардчилсан намын сайдууд өөрсдийн үүргээ 100% гүйцэтгэсэн гэж хэлсэн. Чухам ямар утгаар 100%-ийн биелэлттэй ажилласныг тодруулъя. Тэд анхнаасаа хамтарч луйвар хийх гэж эвслийн засгийн газар байгуулсан ба Монголын нэрийг худалдаж идэх эцсийн зорилготой байж, мэдээж энэ ажил нь амжилттай бүтсэн болохоор сангийн сайд маань 100% гэж өөрийн ажлаа дүгнэсэн байлгүй. Эх орноо худалдчихаад эцсийн мөчид хаяад явдаг Ардчилсан намынханд баяр хүргье. Та нарт хүн чанар байна уу? Эсвэл зүгээр л хүн сүгнүүд үү. Та нараас Монгол цус үнэртэхгүй байна. Гадны эдийн засгийн алуурчид үнэндээ та нараас арай өршөөнгүй сэтгэлтэй харагдах юм.

9.1 тэрбум долларын гадаад өрийг хэн авсан, яах гэж авсан, одоо тэр мөнгө хаана байгааг асууж тодруулахыг ард түмэн шаардаж байна. Монголын ард түмний баялгийг зүгээр л хэн нэг эрх баригч хулгайлаад гадны банкинд хийчихдэг, гадаадад үнэтэй хаус худалдаж аваад гэр бүлээ дүрвүүлчихдэг байж болохгүй. Авсан л бол өгөх ёстой. Энэ мөнгийг яаж зарсан, хэнд өгсөнөө тайлагсаныхаа дараа сонгуульд ороорой гэж эрх баригчдад хэлье.

Үндэстний дотоодын нийт бүтээгдэхүүнээс давсан гадаад өртэй улс оронд үнэндээ эдийн засаг, санхүүгийн талаар яриад ч хэрэггүй. Орлогоосоо давсан өр ширтэй хүнд амьдралын ямар ч баталгаа байдаггүйтэй яг адил. Зүгээр л ийм орны ирээдүй тун бүрхэг. Тиймээс Монголын ирээдүйг манантуулсан хамтарсан засгийн газарт яаралтай хариуцлага тооцох хэрэгтэй. Монгол улсын гадаад өр зээлийн бүтцийг хараад байхад дийлэнх хувийг хувийн хэвшлийнхэн авсан байна. Гэхдээ хувийн хэвшилийнхэн дотроо эрх баригчдын гар хөл болсон монополь компаниуд авчээ. Тэд зам гүүр барих, 40 мянган айлын орон сууц, төмөр зам, утаагүй зуух гэх зэрэг үлгэрийн тендер, төслүүдээрээ дамжуулан өөрсдийн хулгайгаа хийжээ. Нийт гадаад өрийн 60%-ийг хувийн хэвшлийнхэн нэртэй эрх баригчдын ах дүү хамаатан саднууд авсан байна.
Харин өөрийнхөө хүчээр амьдралаа босгох гээд явж буй бизнес эрхлэгчдэд засгийн газраас нэг ч төгрөг олгодоггүй. Эрх баригчид төрийн нэрийг барьж ар хударгаар нь өөрсдийн бизнестээ хөрөнгө оруулалт хийдэг жишиг тогтоод даруй 22 жилийг ардаа орхилоо. Сохор зоосч ард түмэндээ хялаалгах дургүй харамч хахир засгийн газар Монголын түүхэнд байгаагүй их өрийг тавьж, Монголын ард түмнийг дэлхийн хамгийн их өртэй, зээлтэй ард түмэн болголоо.
Хамтарсан засгийн газар яагаад байгуулагдсан бэ? Гэдэг асуултанд маш товчхон хариулбал: Тэд хамтарч Монгол улсыг гадны ломбарданд тавиад олсон мөнгөө хувааж идэх л зорилготой байж. Энэ нь 3 хан жилийн дотор Монгол улсын ДНБ-ээс 2 дахин их буюу 9,1 тэрбум ам долларын гадаад өрийг тавьснаар харагдаж байна.

Хамтарсан засгийн газар Монголын ард түмнийг барьцаалж Монголын ард түмний ирээдүйг барьцаалж өөрсдийн луйвраа хийсэн. Та зүгээр байж байгаад л 3500 ам долларын өрөнд орчихлоо, таны аав ээж, ах дүү, найз нөхөд ч гэсэн тантай адил өрөнд орсон. Хамтарсан засгийн газрын тавьсан өрийг Монголын ард түмэн бид л төлж барагдуулна гэж үү, тэд биднийг өрөнд оруулчихаад гадны банкинд өөрсдийн мөнгийг байршуулчихаад оргон зайлаад өгнө гэж бодож байгаа гэсэн шүү.

Та ч өртэй, таны хүүхэд ч өртэй, таны ач зээ ч өртэй Монголчууд тэр чигээрээ өртэй. Өрөнд оруулсан хүн нь С.Батболд, Н.Алтанхуяг тэргүүтэй өнөөгийн хамтраад салсан “хамтарсан” засгийн газрийнхан. Бид тэднээс юу авах юм бэ С.Батболд, Н.Алтанхуяг хоёр бүх кабинетаараа 100 үеэрээ хөдөлмөрлөөд ч дарж чадахгүй их өрөнд Монгол эх орныг минь, ард түмнийг минь оруулчихлаа. Эдийн засгийн үсрэнгүй хөгжил нь энэ байж дээ гэж л амаа барих гэж үү, Эх орны хишиг, Эрдэнийн хувь нь их өр байж гэж харамсах уу? Аманд ч байхгүй, хамарт ч байхгүй эдийн засгийн өсөлтийн үр ашгийг тэд л хүртсэн байх, харин ард түмэн хүртээгүй. Танд 100 төгрөг өгнө гэж хошгоруулаад буцаагаад 500 болгоод авчихдаг засгийн газар байж болох уу?

Хэрвээ уг их өрийг зөв ашигласан бол:
150 мянган хүн амтай дэлхийн түвшний шинжлэх ухааны дэд бүтэцтэй, эдийн засгийн дэд бүтэцтэй, дэлхийн төвшний суурь дэд бүтэцтэй судалгааны их сургуультай, тансаг хотхоныг байгуулахад 1.6 тэрбум доллар шаардлагатай байдаг. Тэгвэл 9,1 тэрбум ам доллараар Улаанбаатараас хамаагүй илүү хөгжсөн дэлхийн түвшний бүхэл бүтэн 5 хотыг байгуулах байж. Харин хамтарсан засгийн газрийнхан Монгол улсыг хөгжүүлэхийн оронд идэж уугаад, гадагш нь зөөгөөд дуусгасан байна. Өнөөдрөөрөө, хувийн эрх ашгийн төлөө ажилладаг хүнийг хэрхэвч төрд гаргаж болохгүй гэдгийг анхаарах хэрэгтэй.
Улс орныг хөгжүүлэхэд боловсрол мэдлэг хамгаас чухал. Эдийн засгийн үсрэнгүй хөгжилд хүрсэн, мэдлэгийн эдийн засгийг хөгжүүлж чадсан Азийн орнууд дэлхийд өрсөлдөх боловсон хүчнийг бэлдэхдээ хоёр аргыг ашигласан байдаг. 1. Дэлхийн томоохон сургуулиудад төрөөс зардлыг нь дааж залуучуудаа сургах, 2. Дэлхийн томоохон их сургуулиудын салбарыг эх орондоо байгуулан түүгээрээ дамжуулан боловсон хүчнээ бэлдэх.
Монгол улс мэдлэгийн эдийн засагт суурилсан аж үйлдвэрийн паркууд болон, шинжлэх ухааны хотхоныг байгуулж байж л 21-р зуунд хүн төрөлхтөнтэй хөл нийлүүлэн алхаж чадна. Үүний тулд өнөөдрөөс мэргэжилтэн, боловсон хүчнээ бэлдэж, ирээдүйн шинжлэх ухааны мэдлэгүүдийг эзэмшүүлэх хэрэгтэй.
Феодолжсан улс төр, эдийн засгийн тогтолцооноос, хамтын ардчилал (Social Democracy), хамтын зах зээлийн эдийн засагт ( Social Market Economy) суурилсан нийгмийн тогтолцоонд шилжих. Монгол хүн бүрийг үнэн мэдлэгтэй, дэлхийн хэмжээний боловсролтой болгон төлөвшүүлэх хэрэгтэй байна.

Д.Санчир