маргахгүй биз ээ. Урлагийн бүтээл талаасаа бол аргагүй мундаг кино л доо. Тиймээс ч “хичнээн он цаг, магтаал хүндлийг туулан цаашид амьдрахыг” би таашгүй. Бямбын Ринчен гуай ч таагаагүй юм. “Цогт тайж үхэвч, Монгол улс мөнх” хэмээн шашны дайн дээр “эх оронч” үг хэлээд нас эцэслэсэн Цогт тайж бол энэ киноны гол баатар.
Сайн талын баатар нь ялж төгсөх ёстой байтал Цогтын ясны дайсан Гүш хаан хэмээх эрлэгийн элч шиг нөхөр “манай талынхныг” цус шороотой нь самраад хаячихдаг болохоор энэ киног үзсэн монголчууд бүгд л “Тэр муу Гүш хаан гэж новшийн нөхөр” гэх үзэн ядалттай үлдсэнээс бус “бидний дайсан” Гүш хааны ялалт цаашид хэрхэн үргэлжилснийг огтхон ч сонирхоогүй юм. За тэгвэл ийм юм болжээ.
Улааныг шашныг нам дарж шарын шашныг төрийн шашин болгон мандуулсан энэ нөхөр Төвдөд хаан сууж, өөрийн албат иргэдээ Хөхнуурт авчран “юмны эзэн сумны занги” болсон байна. Ингэж л хошууд түмэн Хөхнуурт буурь сэлгэсэн түүхтэй. Өнгөн талаас нь харахад Төвдийн улаан шарын хоёр шашны төлөө хоёр монгол дов газрыг тал болтол домогт хадыг улаан болтол цусаа урсган тэмцсэн нь үнэхээр гутмаар, зөвхөн эрх ямба, эд хөрөнгийн төлөөх зүтгэл гэлтэй.
Гэтэл үнэн хэрэгтээ хүн төрөлхтөний хөгжил дэвшилд оруулсан оюуны томоохон дэвшил төдийгүй дэлхийн оюуны соёлын салшгүй нэг хэсэг болох бурханы шашныг энэ цагт авчрах гавъяаг тэр цагт байгуулснаараа онцгой ач холбогдолтой юм.
Тухайн үед шашны гол эрхийг улааны шашинтнууд барьж байсан бөгөөд хүүхний сайхныг улааны лам нар өмчилж хүн ардыг хүнс хоолноос нь салгаж, нэг үгээр хэлэхэд өмч нэг газраа төвлөрөн шашны нэрээр зэрлэг капитализмыг хөгжүүлэн ард түмэн туйлдан зовж сүслэн залбирдаг сүм, адислан мөргөдөг ламаа сэтгэлийнхээ угаас үзэн ядах болсон байлаа. Яг л католикууд улаан зангиа тарааж, өдөр өнжихгүй хүн шатааж байсан тэр үе шиг шашны хэт даврах үзэл эрчээ авч байсан энэ үед шарын шашны хуврагууд сүсэгтнүүдийнхээ төлөө ном уншиж, улаан идээнээс татгалзаж, эд хөрөнгө эрх ямбын эсрэг төрсөн биеэ орхимжоороо хулдан бургасан таяг тулж бусдын төлөө буян бүтээх бадарчны амьдрал руу сүргээрээ одоцгоож байлаа.
Ардуудад туслах хуварга олдохгүй арилжаа наймаа хийн хөрөнгөө өсгөж, уралдан баяжиж, уулгалан улс төржиж байх тэр үед үхэж байгаа хүний толгой дээр хонх дуугаргаад өгөх лам ч олдохоо больсон гэдэг. Гэтэл шарын шашны бадарчин лам үнэ хөлсгүй ном уншаад, үхэл амьдралыг нь салгаад өгдөг, урьсан гэр зассан олбогт нь завилахгүй, саалийн гэрт аяга хярам гуйж уучихаад талархсан сэтгэлийнх нь өглөгийг авалгүй өмнөх замаа хөөн одоход ардуудын сэтгэл хайлаад эхэлжээ.
Хөдөө газар амьдрал яг л иймэрхүү тойрог дотор эргэлдэж ард түмэн арьс нөмөрсөн яс болж байх тэр үед буюу 1635 оны намар шарын шашны тэргүүн Банчин богд, Далай лам нараас Дөрвөн Ойрадын холбооны тэргүүлэгч Хошуудын Гүш хаан Төрбайхад элч иржээ. Дашрамд дурдахад Далай ламаас элчээр зарагдсан хүн нь Пэрэнлэйлхүндэв хэмээх монгол хүн байсан гэдэг. Улааны шашны гол удирдагч Төвдийн Замбага хаан шарын шашны гурван их төв Сера, Бэрээвэн, Галдан хийдүүдийг шатаан түйвээх төлөвлөгөө зохион хэрэгжүүлж эхлэхтэй зэрэгцэн шарын шашны мяндагтнууд яарч сандран Төрбайхад элч зарсан нь тэр ажээ. Тухайн үед Түмэдийн Алтан хааны хүч суларч Өвөрмонголчууд Манж чинд дагаар орчихоод байсан тул лам нарын хувьд тухайн үед Дөрвөн Ойрдын холбоог тэргүүлж байсан Төрбайхаас өөр харах бараа, хандах зүг байсангүй.
Ингээд байдал учрыг өөрсдийн нүдээр үзэж цэрэг босгох эсэхээ шийдэх зорилгоор Хошуудын гүш хаан, Цоросын баатар хунтайж хоёр /Хожмоо Зүүнгарын хаант улсыг байгуулсан хүн/ мөргөлчний байдлаар туршуул болж баруун Төвдөд хүрчээ. Тэд Далай лам, Банчин богд нартай уулзаж үнэн учрыг сайтар ойлгоод цэрэг хөдөлгөхөөр нутаг буцах болоход нь тэд Төрбайхад “Гүш Номун хаан”, Баатар хунтайжид “Баатар эрдэнийн хунтайж” хэмээх цол шагнан аян замд нь сайныг хүсчээ.
Өмнө нь Төрбайх 25 настайдаа Халх Ойрдын тэмцэл мөргөлдөөнийг зогсоож, эвлэрүүлсэн гавъяатайгаас гадна 13 насандаа цэрэг удирдан аян дайн хийж байсан сэлтийг нь үнэлсэн Халх Ойрдын ноёд түүнд “Гуо Ши” буюу “Улсын эрдэмт багш” хэмээх цол хайрласан байжээ. Ийнхүү нутагтаа ирсэн Гүш хаан, Баатар хунтайж нар 1636 оны сүүлчээр цэргээ засаж 1637 оны эхээр Дөрвөн Ойрадын холбоот цэрэг Хөхнуурт орж ирсэн байна.
Тэд эхлээд Төвдийн улааны шашны идэвхийлэн дэмжих замаар Төвдүүдээс цэргийн хүчээ бэхжүүлэхийг зорьж байсан Халхын Цогт тайжийг цохисон байна. Ийнхүү Хөх нуурыг эзэлсний дараа өмнөшээ явж Бэрээ ван Дониудорж /Уг гарваль дээр нь монгол хүн хэмээн бичсэн байдаг/-ийн Кам орныг 1639-1640 онд, дараа нь 1641-1642 онд Үй, Цан орныг эзэлжээ. Ингэснээр шашныхаа язгууртнуудын завхралаас болж үзэл санааны гүн ялзралд орчихоод байсан улааны шашныг үндсээр нь дарж хүмүүнлэг энэрэнгүй шинэ шашин болох шарын шашныг төрийн шашнаар тунхаглажээ.
Ийнхүү Төрбайх хааныг 1642 онд шарын шашны тэргүүн нар Төвдийн хааны сэнтийд залж улсын эзнээр зарлав. Гүш хаан өөрөө Төвдийн Дан Шун гэдэг газарт ордонлож, түүнийг найман хошууны итгэмжит шадар цэргүүд нь дагалдан суух болжээ. Харин харъяат бүх албатаа захиран суух эрхийг тэрээр өөрийнхөө 6-р хүү Доржид өгч түүнийг Далай баатар хунтайжаар өргөмжилсөн байна. Ийнхүү өдгөө та бидний мэдэх Хөхнуурын дээд монголчууд тухайн бүс нутагт ирсэн түүхтэй. Төрбайх гүүш 1642 онд Төвдийн хаан болсноос хойш 1717 онд Зүүнгар Лхасийг эзлэх хүртэл энэ нутаг хошуудын мэдэлд байжээ.
Хөхнуурын түүхийг ярихаар Төрбайх гүш хааныг заавал дурдах хэрэгтэй болдог. Харин Төрбайх гэдэг хувь хүний гарваль угсааны тухайд түүхийн талаар материал сурвалж төдийлөн байдаггүй. Гэтэл Хөхнуурын Шининг хотын үндэстний их сургуулийн багш Цэрэнбал гуай надад дорх сонирхолтой түүхийг хүүрнэсэн юм.
Гүш хаан хэмээн түүхэнд тэмдэглэгдсэн Төрбайх бол Чингисийн дүү Хавт Хасарын 19-р үеийн хойчис юм. Анхны нутаг нь зүүн монгол гэж бидний нэрлэдэг Хөлөнбуйр орчимд байсан. Хасарын 7-р үеийн Асгалдай ноён Аригтөмөр, Өрөгтөмөр хэмээх хоёр хөвгүүнтэй байсан бөгөөд нас барахдаа хоёр хөвгүүнийхээ томд нь улсын хамаг өнгөтэй өөдтэй бүхнээ залгамжлуулж дүүд нь зутруу хэдэн албат, зулгийн хэдэн мал хуваарилсан байна. Ийн хандсанд нь гомдсон Өрөгтөмөр өөрт нь ногдсон албат иргэдээ дагуулан Хөлөнбуйраас явж Дөрвөн Ойрдыг түшихээр баруун монголд иржээ. Гэтэл Баруун Монголыг захиран хүчирхэгжиж байсан Тогоон тайш /Эсэний эцэг/ түүнд хүүхнээ өгч хүргэн болгон суулгасан байна. 1500-аад он болоход Хошуудууд Дөрвөн Ойрадын хүчтэй аймгийн нэг болон гарч иржээ.
Тогоон тайшийн залгамжлагч Эсэн тайш алдагдан Цоросууд доройтож эхлэх үед алтан ургийнхан хэмээн шүтэгдэн байр суурь нь дээшилсээр Хошууд аймаг Дөрвөн Ойрад /Цорос, Торгууд, Дүрвэд, Хошууд/-ын холбооны ахлагчаар суусан гэдэг. 1500-1600 оны эхэн хүртэл Хошуудын таван үеийн ноён Дөрвөн Ойрадын холбооны ахлагчаар суусан мэдээ бий. Тэдний шууд үргэлжлэл нь Төрбайх гүш хаан юм. Сонссон үзсэнээ хальт хуваалцахад ийм байна.

Б.Занданхүү