орон 21-р зуунтай золгоод арван хоёр жилийг өнгөрөөд байна. Мэдлэгийн эдийн засаг, мэдлэгийн нийгмийн тухай хүн төрөлхтөн ярьж бичиж, төлөвлөгөөгөө гаргаж стратегиа боловсруулан ажиллаж байхад монголчууд бид мал аж ахуй, хөдөө аж ахуй, уул уурхай яриад сууж байна. Мэдээж монголын ард түмэн хүн төрөлхтний хөгжлөөс хоцорч, олон улсуудын ард сүүл мушгин, гутамшигтай амьдрахыг хүсээгүй нь ойлгомжтой. Яагаад гэвэл монголчууд дэндүү том хүсэлтэй ард түмэн. Харамсалтай нь ухаантай, агуу ихийг бүтээх хүсэлтэй ард түмэнд авлигалд идэгдсэн мэдлэг, боловсролгүй урагшгүй удирдагчид ёстой чөдөр тушаа болж байна.

Төрийн бодлого ард түмний хүслийн дагуу явагддаг хүмүүнлэг төр бол ардчилсан төр. Харамсалтай сүүлийн 22 жилийн турш ардчилал руу орж байна, шилжилтийн үедээ явна гэсэн эрх баригчидадын худал үгэнд хууртсаар өнөөдрийг хүрлээ. Ардчилал гэдэг нь ард түмэн төрийн эзэн гэсэн үг. Товчоор ард түмний төр. Гэтэл ийм хүн төрөлхтний үнэ цэнтэй ойлголтыг өнгөрсөн хугацаанд үнэгүй болгож орхижээ. Тэгвэл монголчууд бид одоо ард түмний төрийг хэрхэн байгуулах вэ? гэсэн чухал асуулт тулгарч байна. Үүнд хариулахаас өмнө юун түрүүнд монгол төрийн түүхийг авч үзье. Төрийн төрийн түүх Монголчууд “Төрийн минь сүлд өршөө” хэмээн бусад хүн төрөлхтний адил төрөө дээдлэн хүндэлдэг уламжлалтай ард түмэн. Төр ард түмнийхээ хүндлэлийг хүлээхийн тулд ард түмнийхээ төлөө ажилладаг, ард түмнээ “гар газар, хөл хөсөр” амар тайван байлгах нь чухал.

Хүн төрөлхтний түүхэнд төрийн олон хэлбэрүүд оршин тогтнож, ээлжлэн солигдсоор ирсэн. Өнөөдөр бидний байгуулах гэж буй “ардчилал буюу ард түмний төр” гэх ойлголт одоогоос 2000-аад жилийн өмнө эртний грекийн философчид гаргаж ирсэн. Мэдээж ардчилал тухайн үедээ хүн төрөлхтний хувьд “утоп” байсан. Утоп гэдэг бол бидний өнөөдрийн ойлгодог шиг “үл гүйцэлдэх эсвэл хэзээ ч биелэгдэхгүй” гэсэн утгатай биш шүү. Харин “хаа ч байхгүй газар” л гэсэн утгатай үг. Нийт хүн төрөлхтний хувьд тэр үед “ард түмэн төрөө байгуулна, төрийн үйл ажиллагаанд оролцоно” гэдэг жинхэнэ “утоп” байсан. Харин өнөөдөр, 2000 жилийн дараа гэхэд нийт хүн төрөлхтний хувьд боломжтой болжээ. Өнөөдөр ардчиллын замаар олон улс орнууд замнаж мөн олон улс орнууд ардчиллын төлөө тэмцэж байна. 2000 жилийн өмнө эртний грекчүүд ардчиллын тухай ярьж байх үед азийн монголчууд бид хаант төрөөр удирдуулж байжээ. Монголчуудын төрийн түүх бусад хүн төрөлхтний адил хаант төрөөр эхэлсэн байдаг. Хаант төрийн үед хаан төрийн эзэн байж төрийг орлож байсан юм.

Төр гэвэл хааныг ойлгодог, Хаан төрийн илэрхийлдэг байжээ. Хаан зарлиг гаргана тэр мэдээж улс даяар хүчин төгөлдөр үйлчилнэ. Яг л төрөөс гаргасан хуультай адил. Мэдээж хаадууд дэргэдээ зөвлөх эрх бүхий мэргэдүүдийг ажилуулж байсан нь түүхэн сурвалжуудад бичигдсэн байдаг. Монголчуудын хувьд хаант төрийн түүх бараг л 16-17-р зуун хүртэл үргэлжилсэн байдаг. Хүннү, Сяньби, Нирун, Түрэг, Уйгар, Кидан болон Монголын эзэнт гүрний хаадууд. Тэд бол тухайн үеийнхээ төрийн эзэн. Мэдээж эдгээрийн дундаас хамгийн агуу хаан бол Чингис цолтой Тэмүүжин. Түүний бүтээсэн төр цэцдийн зөвлөлтэй, их хуралдайтай, хөлөгболон өрлөгүүдтэй байсан гэдэг. Тиймээс хаант төрийн үед зөвхөн хаан ганцаараа бие даан шийдвэр гаргахаасаа илүүтэйгээр зөвлөлдөж гаргадаг байсан болов уу. Мэдээж эцсийн шийдвэр хааны нэрийн өмнөөс зарлиг болж гарна. Хаант төрийн үед ард түмэн сайхан амьдрах боломж ч бий мөн зовлон үзэх ч тохиолдол бий.

Энэ нь юунаас хамаарах вэ гэхээр ерөөсөө төрийн эзэн болсон хаан хүний эрхэмлэдэг эрдэмүүд болоод мэдлэг мөн хаан хүний амбицийн том ба жижгээс хамаардаг байжээ. Мэдлэгтэй, эрдэмтэй хаантай улсын ард түмэн амар амгалан амьдардаг. Хаант төрийн дараа шашинт төрийн үе эхэлсэн гэж судлаачид бичсэн байдаг. Энэ бол мэдээж монголчууд манжид эзлэгдсэн хийгээд буддийн шашин дэлгэрсэн 17-р зуунаас эхлэлтэй. Түвдүүд болон манж нарын уран аргаар монголын төрийн оронд шашныг овжиноор байрлуулж чадсан юм. Ингээд монгол төрийн эзнээр шашныг тавьсан. Төрөө шүтнэ гэдэг эцсийн эцэст шашныг, богдыг шүтнэ гэсэн үг юм. Шашинт төрийн үед ард түмний амьдрал тухайн шашин хэр зэрэг ёс суртахуунлаг байхаас хамаардаг байжээ. Шашинт төрийн түүх 1921 оны Ардын хувьсгалаар төгсгөл болон үлдэж монголчууд Намт-төр гэх төрийн шинэ хэлбэр лүү шилжсэн. МАХН монгол төрийн эзэн болж эхэлсэн түүхтэй. Намт-Төрийн үед ямар үзэл сурталтай байхаас улс орны хувь заяа, ард түмний амьдрал хамаардаг.

Намт-төрийн үед Монгол оронд зөвхөн нэг л нам үйл ажиллагаагаа явуулж, тэдний төлөвлөгөөгөөр улс орон хөгжиж байсан юм. Баатарчуудаас эхлээд пионерийн гишүүн, эвлэлийн гишүүн цаашлаад МАХН-ын гишүүн болон дэвших бөгөөд амжилттай дэвших тухайн хүний хэр зэрэг боловсролтой бөгөөд сайн ажилласнаас хамаардаг байжээ. Эдгээр төрүүдийн аль нь ч ард түмнийг дээдэлж чадаагүй юм. Социалист систем задран унаж дэлхийн олон улс орнууд ардчиллын замыг сонгож эхэлсэн 1990 оноос Монгол оронд ч мөн адил өөрчлөлт явагдсан юм. Хүн төрөлхтний үнэт зүйл болсон ардчилал гэдэг бол шууд утгаараа ард түмэн төрийн эзэн шүү гэснийг илэрхийлдэг. Монгол орон 1990 оны ардчилсан хувьсгалаар намт-төрөөс ардчилсан буюу ард түмний төртэй улс болох түүхэн шилжилт явагдах байсан юм. Харамсалтай нь энэ бүхэн явагдсангүй. Зөвхөн л ардчилал гэсэн үгээр төрөө орлуулж ард түмэн орхигдсон юм. Харин төгсгөл болох ёстой намт-төр далд хэлбэрт орж амь бөхтэй явж иржээ. Нэг байсан нам нь хоёр болж, аль нэг намын гишүүн байснаар л өндөр албан тушаал дэвшдэг байдал өнөөдөр хэвийн үзэгдэл болжээ. Ардчилал гэсэн үгийн ард намт-төр дүрээ хувирган нуугдаж иржээ. Ард түмнээ дорд үзсэн, хэн ч биш болгосон өнөөдрийн намт-төр хэзээ төгсөх вэ? Монголчууд хэрхэн ард түмний төрөө байгуулах вэ? Б.Гансүх