“Жор мэдэхгүй ламаас зовлон үзсэн чавганц дээр” гэгчээр улс орныхоо эдийн засаг, нийгэм, улс төрийн болон

түүхийн зарим асуудлаар Ардчилсан хувьсгалын анхдагчдын нэг “Малыш” хэмээх Б.Энхтүвшинтэй ярилцлаа.

-Дэлгүүр, зах дээр юмны үнэ нэмэгдээд, иргэд маань дахиад л бухимдаж эхэллээ. Энэ өсөлтийг та яаж хүлээж авч байна?

-Энэ удаагийн үнийн өсөлт бол гадаад зах зээлтэй огт холбоогүй, хий хоосон хөөрөгдөл юм. Адам Смитийн нэг гоё ном байдаг шүү дээ. Тэр номонд “Үл харагдах гар” гэсэн ойлголтыг томъёолсон байдаг. Манай өнөөгийн нөхцөлд үүнийг лиценз гэж хэлж болох юм. Монголын зах зээлд төрийн оролцоо байхгүй учраас дамын наймаачид нь баахан бужигнуулж байна. Тэгэхээр лиценз гэдэг нь өөрөө хариуцлагын илэрхийлэл байх ёстой. Гэтэл хариуцлагын энэ тогтолцоо нь байхгүй тул хүмүүсийн шунал хэтэрч байгаа юм. Лиценз буюу тусгай зөвшөөрөл олгох нь үйл ажиллагаа явуулах эрхийг өгч буй хэрэг. Тэгвэл үүнийг эзэмшигч нь өөрөө хаана яваа билээ гэдгээ ойлгох учиртай, нийгмийн өмнө ямар хариуцлага хүлээхэв гэх мэтээр.

-Тэгвэл таныхаар дур зоргоор үйл ажиллагаа явуулж байгаа лиценз эзэмшигчидтэй хариуцлага тооцож, лицензийг нь хураах хүртэл арга хэмжээ авна гэсэн үг үү?

-Тийм ээ. Ер нь цаашдаа манайх энэ шатахуун импортлох асуудлаа төрдөө өгөөд, дотооддоо боруулах ажлыг нь компаниуддаа даатгаж болох юм. Энэ бол дэндүү ойлгомжтой асуудал юм л даа. Гэвч эрх баригчдад ийм хүсэл, сэтгэл алга байх шиг байна. Муу ёрын юм шиг. Гэхдээ үнийн өсөлт нь төр, засгийн болоод бизнесийнхнийг байх ёстой байран дээр нь аваачих нэг эхлэл, алхам болж байна.

-Өөрөөр хэлбэл энэ удаагийн үнийн савалгаа нь бохир зүйлийг цэвэрлэх хэрэгсэл болж болно гэж та хэлэх гээд байна уу?

-Яг үнэн, тэгэлгүй яахав. Үндэсний эрх ашиг үүнийг л шаардана шүү дээ.

-Ер нь Оросууд олон жилийн турш шатахууны арилжаан дээр манай дарга нартай хуйвалдсаар иржээ. Ерөнхий сайд асан С.Баяр сүүлийн жилүүдэд үүнд нэлээд идэвхтэй оролцсон гэх яриа ч бий?

-Дээхэн үед Орос гуравдугаар сургуульд их сонин хүмүүс суралцдаг байсан юм. Социализмийн үед 70 жилийн турш Оросын боол мэт явсан улс чинь тэр сэтгэлгээнээс салж чаддаггүй юм шиг байна. Тухайн үед дарга нарын үр хүүхдүүд голцуу Орос сургуулиар дамжиж гарсан. Зөвлөлтийн элчингийн харъяа сургуульд олон Монгол хүүхэд сурч төгссөн. Энэ хүмүүс одоо бизнесийн болон төр засгийн гол цэгүүд дээр ажиллаж байгаа дүр зураг ажиглагддаг юм. Ёстой ёрын зантай хүмүүс л дээ. Ийм хүмүүс өнөөдөр өөрсдийнхөө биеэр зовлонг нь эдэлж байх шиг байна. Сүүлийн жилүүдэд Оростой холбоотой тагнуулын хоёр ч хэрэг илэрлээ. Манай тагнуулынхан ийм хэргийг илрүүлэхэд сайн ажилласан байна. Орос бол манайхтай урьдынх шигээ ган бат найрамдалт орон биш, зүгээр л хөрш орон. Орос, Монгол хоёр одоо өөр өөрсдийн замаар явах ёстой гэж би боддог юм. Оросууд Монголтой эвгүй харьцаад байх юм бол цаашдаа бутарч задарна гэдэг нь саруул ухаанаар сэтгэдэг хэнд ч ойлгомжтой. Оросын 22 Бүгд найрамдах улсын хөгжил Монголтой ямар нэг байдлаар холбоотой байдаг. Дэлхий дээр жижиг улс гүрэн гэж байдаггүй. Хүн хоорондын харилцааны соёл гэж бий. Тиймээс улс орнууд ёс зүйгээ барьж ажиллах ёстой.

-Оросын төрийн думын сонгууль будлиантаж, нэлээд шуугиан дэгдлээ. Сонгуулийн санал тоолох электрон машин ашигласан нь үүнд нөлөөлсөн гэж зарим ажиглагчид хэлж байгаа. Тэгвэл манайд бас ийм үзэгдэл давтагдах уу?

-Оросын түүх чинь “Хүүхэлдэй”-н түүх шүү дээ. Хаадын түүхийг нь аваад хараарай. Ихэвчлэн Европ зүгээс, үүний дотор Германаас авсан эхнэрүүдтэй. Дандаа юмыг будлиантуулдаг, муу зүйлийг зохион байгуулдаг зуршилтай. Тэдний уламжилж ирсэн тэр тоглоом нь Монголд бас наалдсан. Ийм л юм. Орост гарч буй үзэгдэл Монголд бараг тэр чигээрээ тусдаг. Тиймээс сонгуулийн будлиан нь ч бас давтагдах байх. Нэг хэсэг хүмүүс өөрсдийгөө дэндүү ухаантай гэж бодохоороо бүр дүнхүүрээд явчихдаг юм шиг байна. Сонгуулийн шинэ хууль, тэр санал тоолох электрон машин аль аль нь дахиад өнөөх долоодугаар сарын 1-ний үйл явдлыг давтагдуулна. Энэ удаа болж болох сонгуулийн маргаан, будлианы эсрэг үймээн нь урьдынхаа с илүү нарийн зохион байгуулалттай болно. Зүгээр нэг чулуу шидээд, цонх хагалаад өнгөрөхгүй байхаа.

-Дахиад аймаар юм болох нь дээ?

-Жамын юм жамаараа л болно. Муу үйл модон улаатай гэдэг биз дээ. Иргэдийн эсэргүүцэл зохион байгуулалтын хувьд их өөр байна. Нийгмийг бужингуулахгүй , шороо, чулуу шүүрээгүй байдалтай явагдана. Өөрөөр хэлбэл нийгмээрээ хүсч буй зүйлийнхээ төлөө зүтгэнэ дээ. 1990 оны ардчилсан хувьсгал бидэнд их зүйл өгсөн. Гэхдээ 23 жилийн турш муу ёрын юм байсаар л байна. Орост Сталин 26 жил ноёрхсон.

-Посткоммунистуудын шинэ үеийнхэн гарч ирлээ гэж зарим судлаачид хэлээд байгаа. Та тэдэнтэй санал нийлдэг үү?

-Тийм ээ. Манайд өнөөдөр Ардын нам, Ардчилсан нам гэсэн хоёр том большевик нам байна. Большевик нам гэснээс би энд нэг түүх ярих нь зөв байх. Орост болсон большевик хувьсгалыг Александр Парус гэдэг хүн хийсэн. Энэ хүн еврей гаралтай. Хувьсгалаас өмнө Швейцарьт амьдарч байсан. Тэр арав гаруй жил үргэлжилсэн Оросын дайныг зогсоох гэж тэмцсэн. Тэгээд сүүлд нь Германы Засгийн газар, тагнуулын байгууллагатайгаа хамт Орост хувьсгал хийхийг санал болгосон байдаг юм. Хувьсгалын үйл хэрэгт Германаас асар их мөнгө орж ирсэн. Энэ мөнгийг зарцуулах эрхийг В.И.Ленин болон түүний 33 нөхдөд олгосон юм билээ. Ингээд үндсэндээ Орост болсон энэ хувьсгал нь эх орноосоо уравсан хүмүүсийн хийсэн төрийн эргэлт байжээ. Оросын ард түмэн энэ түүхийг одоо бүгд мэддэг болсон. Манайхан муу мэдэх байх. Гэхдээ монголчуудын дунд өнөөдөр чамлахааргүй олон хүн Орос хэлийг мэднэ. Бодвол уншиж судалж байдаг биз. Оросууд харин тэр үеэс эхлээд хувьсгалыг мөнгөөр хийх аргад ихээхэн гаршсан. Ингээд 1990 онд Монголд юу боллоо доо. 1990 оны эхэн үе буюу гуравдугаар сарын өлсгөлөнгийн өмнөхөн Оросоос олон хүн ирсэн гэж манай тагнуулынхан ярьдаг юм. Тэд тухайн үеийн МАХН-ыг аврах ажиллагааг зохион байгуулсан гэдэг. Би нэг удаа мэргэжлийн хүмүүсээс сонсож байхад Оросууд Монголын нэг хүнд хорин мянган доллар зарцуулж байж энэ зорилгоо хангах тооцоо хийсэн юм билээ. Маш их мөнгө байгаа биз. Социалист систем нурах эсэх асуудал тулгарсан тул арга ч үгүй биз. Гэхдээ манайд ардчилсан хувьсгал мундаг хүчтэй өрнөсөн шүү дээ. Оросын нөлөөнд автахгүй байхыг хүссэн. 1990 оны гуравдугаар сарын өлсгөлөнгийн дараа Оросуудын нөлөөллийн хүч нэлээд суларсан ч гэсэн мөнгө нь тараагдсан, урвагчид тодорчихсон байлаа. Энэ үеэр Литва улсын парламент тарах болсон. Удалгүй Зөвлөлт гүрэн задарч, ОХУ байгуулагдаж, ингэснээр Оросууд Монголыг тоохоо больж эхэлсэн юм. Монголд өрнөсөн энэ хувьсгалаас хойш үндсэндээ 22 жил гаруй хугацаанд харин тухайн үед эх орноосоо урвасан тоглоомын хүүхэлдэйнүүд төр засгийн толгойд гарч суусаар өдий хүрлээ.

Монголд Манжийн колончлол байгаагүй

-Урвагчид гэснээс тэр үед таныг ч бас Тагнуулын ерөнхий газарт мэдээлэл дамжуулдаг хүмүүсийн нэг гэж яригдаж байсан санагдаж байна?

-Тэр үеийн Монголын Аюулаас хамгаалах яам Оросын тэрхүү бүлэг хүмүү стэй хамтран бидний эсрэг хагалан бутаргах ажиллагаа явуулж байсан юм. Одоо энэ талаар нарийвчлан судалж, ном бичиж байгаа хүмүүс бий. Хэдийгээр Монгол маань тоглоомын улс болж байсан ч гэсэн эх орончид нь байж л байсан юм шүү. Манай тагнуулчид мөн бүгдээрээ нэг нүхэнд яваад орчихоогүй. Надаас хүмүүсийг холдуулах янз бүрийн үйл ажиллагаа явагдаж байсан. 1990 оны ардчилсан хувьсгал хийж явсан хүмүүсийн дунд “Монголд зөвхөн өөрчлөн байгуулалт хэрэгтэй” гэдэг хүн олон байлаа. Өөрөөр хэлбэл Орост өрнөж эхэлсэн өөрчлөн байгуулалтыг Монголд зохион байгуулахыг хүсч байжээ, тэд. Ингээд шинээр эмхлэн байгуулсан төр засгийн сөрөг хүчинд мэдээж сул дорой хүмүүсийг оруулах нь тагнуулын онолын зүйл биз дээ. Ийм онолыг одоо жирийн иргэд ч ойлгодог болсон Тагнуулынхны энэ онолоор бол голцуу бага ястнуудыг дээш нь гаргадаг. Иймэрхүү л маягаар явж иржээ.

-С,Зориг агсан та хоёр нэлээд ойр дотно байсан гэл үү?

-Бид хоёр чинь нэг сургуулийн, нэг төгсөлтийн хүмүүс шүү дээ. С.Баяр бас надтай нэг сургуульд сурч байлаа. Москвад ч хамт байсан.

-С.Баяр нэг удаа С.Зориг миний дотнын найз байсан гэсэн. Тийм үү?

-Насны хувьд их ялгаатай шүү дээ. С.Зоригтой найз болоод байх юу байхав.

-1990 оны хувьсгалд Америкчуудаас ямар нэг нөлөө үзүүлээгүй юу?

-Монгол бол Оросын нэг муж улс байсан. Бүх юм Оросоос хамааралтай байлаа. Мөнгөө Оросоос авна. Юмаа мэдэж шийдэх ганц ч толгой байгаагүй. Тийм нөхцөлд зүгээр хэсэг хүмүүс бужигнаад ардчилсан хувьсгал болчихно гэж байхгүй. Оросууд тухайн үед үнэхээр хүчтэй анхаарсан. Тэд бас зорьсондоо ч зарим талаар хүрч чадсан байх. Гэхдээ ардчилсан хувьсгал бол Монголыг жинхэнэ тусгаар тогтносон улс болгосон. Дэлхийд өрнөж байсан үйл явдлууд Орост таагүй нөлөөлсөн. Харин Монголд аятай нөхцлийг бүрдүүлсэн. Одоо хөрш орны туслалцаа гэж ярих юм байхгүй. Харамсалтай нь оросуудын нөлөөгөөр харийн гүрний гар хөл бологсод л гарч ирсэн. Өнөөдөр Оюу толгой, Таван толгойг хар л даа. Тэнд Америк байна уу, Канад байна уу, Орос байна уу хамаагүй. Гагцхүү үндэснийхээ эрх ашгийг боддоггүй хүмүүс юу ч хийхээс буцдаггүйг харууллаа. Тэгвэл Украйны Ерөнхийлөгч байсан хүн ажлын хариуцлага алдсаныхаа төлөө долоон жилээр хоригдож байна. Оюу толгойн гэрээн дээр гэхэд С.Баяр болон Ардчилсан намын хоёр сайд ажиллаж байлаа. Эд нарт хариуцлага тооцох л ёстой.

-Оюу толгойн гэрээг луйврын гэрээ болгоход канадууд манайханд маш их мөнгө хаясан юм биш үү?

-Тодорхой хувь хэмжээ яригдаж байсан байх. Ийм том хэмжээний гэрээг нэг талд нь илүү ашигтайгаар хийхэд яахав, 10 хувийг тооцож өгсөн байж магадгүй. Энэ гэрээний Монголын тал гэдэг дотор хувь хүн, төр засаг аль аль нь орсон биз . Эндээс хувь хүн гэдэг утгаараа авдаг хахуулиа зарим нь авсан байх. Энд зориуд нэг зүйлийг хэлэхэд Монгол бол хэзээ ч баячуудын орон байгаагүй. Түүнчлэн бас ядуусын нийгэм хэзээ ч байгаагүй. Одоогийн нэр томъёогоор ярих юм бол Монголд дундчууд л амьдарч байсан. Манай үндэсний онцлог, агууламжид мөнгө нь хэтэрсэн баян хүн угаасаа зохимжгүй. Өөр улс оронд бол байж болдог л юм байгаа биз. Ер нь байх ёсгүй юм гэж байдаг шүү дээ. Тиймээс Монголд хэтэрхий их баяжсан хүн байх ёсгүй л байхгүй юу. Хүн амын маань ганцхан хувь нь хэт баяжсан тохиолдол түүхэнд байгаагүй. Орос, Хятадын түүхийг аваад үзэхээр өлсгөлөн ядуурал нь 15 жилээр давтагдаад байдаг юм. Монголын бүх үеийн түүхийг харахаар тийм зүйл ерөөсөө байдаггүй.

-Орос улс дэлхийн болон бүс нутгийн зах зээл дээр Америк, Хятадтай өрсөлдөж байна. Тэд Монголын баялаг руу тэмүүлж байгаа. Хоёр том гүрний дунд орших Монголчуудын хувьд энэ өрсөлдөөн дунд алдаа, онооны харьцаа аль зэрэг байх бол?

-Монгол бол мөнхийн хожоотой явна. Алдах учир байхгүй. Дэлхийн баячуудын тоогоороо Америкийн дараа Хятад, араас нь Орос орж байна. Тэгвэл Монгол маань өөрөө далай болоод байгаа. Хэдэн жилийн өмнө Монгол орон далайд гарцгүй тул хөгжихгүй байна энээ тэрээ гэдэг байсан. Гэтэл хоёр талдаа өнөөдөр хоёр дэлхийтэй болоод байна гэж бодох хэрэгтэй. Бидэнд байнга ашигтай байх болно. Америкийн хоёр талд байгаа Мексик, Канад хоёрт ямар ашигтай тусч байна гэж бодно. Ялангуяа Канадад мундаг ашигтай байгаа. Монгол төгрөг маань өөрөө валют болж хувирах гэж байна. Хятадын эдийн засгийн ноёрхол Монголд хэзээ ч байгаагүй. Үр ашиг л өгч байсан. Бид дандаа бусдад дарлуулж байсан маягаар ярьж бас болохгүй шүү дээ. Хятадын эдийн засгийн нөлөө бол харин бий.

-Манжийн үед ч, одоо ч Хятад руу түүхий эд маань гаргасаар байгаа нь бидэнд ашиг багатай тусдаг биз дээ. Өнөөдөр нүүрсээ маш хямдаар өгч байна. Үүнийг юу гэж үзэх ёстой вэ?

-Манжийн колончлол бас Монголд байгаагүй. Зүрчид, Монгол хоёрын хоорондын цэргийн эвсэл бол харин байсан юм шүү. Манж чинь Монголоор ярина ш дээ. Сүүлд нь энэ Фүн түн хау гэдэг хэлийг Мин улсаас залгамжилж авсан юм билээ. Энэ хэлээр зөвхөн Бээжингийн тойргийнхон ярьдаг байсан. Хятадын язгууртнуудын хэл болохоос биш үндэснийх нь хэл биш байлаа. Хятадын анхны Ерөнхийлөгч Сүн Ят Сен, хожим нь Ма Зэ Дүн ч энэ хэлээр ярьж чаддаггүй байв. Саяхнаас фун тун хау буюу мандарин хэл Хятадын нийгэмд түрж гарч ирж байна. Товчоор хэлэхэд тухайн үед тийм цэргийн эвсэл байсан учраас Монголд Хятад хүн орж ирэхийг хорьсон байсан. Өөрөөр хэлбэл Монголд Хятадуудыг айлгах нэг хэрэгсэл нь тэрхүү эвсэл байжээ. Тэр үеийн гэрээ хэлэлцээрүүдийг судалж үзэхэд оролцсон хүмүүсийнх нь дотор Манж, Хятад, Монгол хүний тоо тодорхой байдаг. Эдгээрт Монгол ноёд байнга давамгайл ж байсан байна. Гэтэл Монголд Хятадын эрлийзүүд олон боллоо гэх мэт яриа их гардаг. Энэ бол Хятадын тагнуулчдаас явуулж байгаа үйл ажиллагааных нь нэг хэлбэр юм. Нарийн ярих юм бол Хятадын бүх хотын томоохон дарга нар Монгол угсаатан байгаа шүү. Хятадуудын хамгийн их айдаг зүйл нь Монголын асуудал юм. Тэгэхээр Орос, Хятад хоёр гүрний тарж бутрах эсэх нь Монголтой яаж харилцахаас ихээхэн шалтгаална.

-Хойд Солонгосын шинэ Ерөнхийлөгч буюу өв залгамжлагчаас Америк, Өмнөд Солонгосчууд ихээхэн болгоомжилж байна. Цөмийн зэвсгээр тэднийг айлгаад ч байх шиг?

-Үүнийг арай өөр өнцгөөс нь харъя л даа. Тэгэхээр хаан биш удам, өв залгамжлагчийн гурав дахь үе гарч ирлээ, тэнд. Эндээс бид хүний сэтгэхүй гэдэг чинь ямар арчаагүй юм бэ гэдгийг мэдэрч байна. Хаан биш удам төрийн эрх мэдэлд үе улиран сууж байгааг 21 дүгээр зуунд тэд өөрсдөө гэрчилж байна. Хүн гэдэг амьтан ямар их боолын сэтгэхүйтэй, айдас дунд амьдарч байна вэ гэдгийг мөн харж болно. Ер нь хөгжил гэдэг бол нэг талаас айдас, нөгөө талаас хувийн сонирхол байдаг. Манайд бол хувийн сонирхлоор яваа нь цөөхөн, ихэвчлэн айдастай байгаа.

-Манайд харин айдас биш болгоомжлол илүү тод яригдахгүй юу?

-Монголын хувьд болгоомжлоод байх юм бараг байхгүй. Дэлхий нийтийн хэмжээнд аваад үзэхэд Монгол бол тун бяцхан субьект юм. Өнөөдөр харин Монголын нийгмийн харилцаан дунд жижигхээн субьектүүдээ хамгаалах систем бүрэлдээд байна.

-Оюу толгой, Таван толгойгоос бусад стратегийн ордуудын сураг тасрах төлөвтэй. Энэ талаар дарга нар бараг ярихаа ч больж дээ?

-Байгаль дэлхий, газар шороогоо хөндөх тухай яриа бол миний хамгийн дургүй зүйл юм. Ер нь бид Оюу толгой, Таван толгой гэсэн энэ хоёр ордоороо л хязгаарлах хэрэгтэй байна. Нүүрстэй нь ганцхан Монгол биш. Шинжааны газар нутагт Таван толгойгоос их нөөцтэй орд олдсон. Тиймээс бид нүүрсний асуудлаа хурдан шийдэх хэрэгтэй. Миний тооцоолсноор бол 13 жилийн дараа нүүрс шаардлагагүй болох байх. Олон улсын эдийн засгийн хямрал нь эдийн засгийн хуучин тогтолцоо явц муутай болсныг харууллаа. Био технологи шинээр гарч ирж байна. Энүүнээс био эмчилгээ нь бидэнд илүү оновчтой зүйл болно.

Ярилцсан Б.Отгонбаяр