“жэнъюань”, “жэндань” гэх зэргээр нэрлэдэг байжээ. 1911 оны Синхайн хувьсгалын дараа Чуньзе буюу «Хаврын баяр» гэж нэрлэх болсон бөгөөд ард түмний дунд “Шинэ жилийн баяр» гэж нэрлэж заншсан байна. Билгийн улирлын тооллоор хуучин оны арванхоёрдугаар сарын 30-ныг эрт дээр үед “чуси” гэж нэрлэж байсан нь “хуучин он энэ хүрээд улирч байна” гэсэн утгатай гэнэ. Эхний сарын нэгнийг «оны эхлэл, сарын эхлэл, цаг хугацааны эхлэл” гэдэг байжээ. Эрт цагт үүнийг “гурван эхлэл” гэдэг байсан бөгөөд ард түмэн “шинэ жилийн эхний өдөр” /шинийн нэгэн/ гэдэг аж.
Хятадын цагаан сар өнөөдөр тохиож байгаатай холбогдуулан дөрвөн заншлынх нь тухай уншигчдадаа толилуулж байна.

Өвөг дээдсээ тахиж, сүнсэнд мөргөх нь
Хятадын эрт дээр үеийн тариачдын «арванхоёрдугаар сарын ёслолоос» эхтэй «хамгийн түрүүнд сүнсийг дайлах» гэдэг ёслол үйлддэг байжээ. Хүмүүс “сүнсэнд өргөл өргөж, мөргөдөг”, “жаргал эдлэхийн тулд бүх юмаа цуглуулдаг” ёс заншилтай болсноор “хуучин оны төгсгөлд ёслол үйлдэх” эртний заншил бүрэлдэн тогтжээ. Шашин хийгээд зан заншлын уламжлалт чанар дээдсийн айлтгалын хамт үеэс үед дамжсан болхи “сүнсэнд мөргөх” уламжлал нь аажмаар гэрийн голомт сахигч Заованд мөргөх ёслол болон хувирчээ. Жил бүрийн билгийн тооллын арванхоёрдугаар сарын 23 эсвэл 24-нд голомт сахигчид мөргөдөг байна. Голомт сахигчийг бас зуухны сүнс, гал тогооны сүнс, голомтын сүнс гэх бөгөөд сүнс буухад хүмүүс залбирч, мөргөл үйлддэг. Сүнсэнд хүндэтгэлтэй хандах нь гай зовлонг гэрээс холдуулдаг гэдэгт хүмүүс итгэдэг байжээ.

“23-ний өдөр Заованыг чихрээр дайлах өдөр”. Билгийн тооллын арванхоёрдугаар сарын 23 юм уу 24-нд голомтын сүнс тэнгэрт хөөрч, жилийн дотор тухайн айлын байдал ямар байх тухай илтгэдэг. Ийм учраас Заованд барих өглөгийн дотор чихэр, дарс бага байх ёсгүй. Голомт сахигчийн толгойг нь эргэтэл согтоох гэж дарс өгнө, амттай, зунгааралдсан чихрийг голомт сахигч хоолныхоо дараа ямагт сайхан юм ярьж өгч байг гэж тараадаг ёстой ажээ. Голомт сахигчид мөргөх заншил нийгэмд дэвшил гарахын хэрээр анхныхаа учир холбогдлоо алдаж, түүний оронд өвөг дээдсийнхээ дурсгалыг хүндэтгэх, ирэх жил ерөөл учрал бүрдсэн сайхан байгаасай хэмээн адислахыг тэднээс хүсэхийн тулд өвөг дээдэстээ мөргөх ёслол болжээ. Гол төлөв шинэ жилийн өмнө гэрээ цэвэрлэж, хашаагаа шүүрдэн, хаалган дээрээ гэрийн эзний дүрсийг өлгөж, хашааны хаалган дээрх шинэ оны бичгийг сольдог байна. Үүний дараа нэг бол мөргөл үйлдэх гэж бүх гэр бүлээрээ өвөг дээдсийнхээ шарил руу явдаг, эсвэл гэртээ өвөг дээдсийнхээ зургийг хананд өлгөж, өмнө нь идээ будаа бүхий ширээ тавина. Дараа нь үр удам нь талийгаач нартаа мөргөх ёслол эхэлдэг байна. Тэр шөнө хэдэн өдрийн турш бэлтгэсэн төрөл бүрийн хоолоо өвөг дээдсийн уригдсан сүнс гүнцгээ зооглож ханасны дараа л идэж эхэлдэг. Янз бүрийн нутагт өвөг дээдэст мөргөх ёслолын хэлбэр өөр өөр байх боловч энэ ёслолын зориулалт адилхан байдаг байна.

Шинэ жилийн баярын ширээ ба шөнийн турш сэрүүн байх нь
Ардын домог ёсоор өвөл бүр шинэ жилийн өмнө «үлгэр домгийн нэгэн хачирхалтай амьтан» гарч ирээд хүмүүсийг зуудаг байсан гэнэ. Эртний хүмүүс түүнээс хамгаалахын тулд хамтдаа цугларан, хүчтэй тачигнан асдаг хулс модоор түүдэг гал асааж айлгадаг байжээ. Тэр амьтан нь гал, гэрлээс, бас тас, няс хийх чимээ, чанга дуунаас айдаг учир жил бүр хүмүүс баярын өмнө гэрийнхээ хаалган дээр улаан өнгийн бичиг нааж, тас, няс хийх чимээ гаргагчийг шатаан, хурц гэрэлд шөнийн турш сэрүүн байж, түүнээс хамгаалдаг байжээ. Ингэснийхээ дараа нэг ширээний ард бүгдээрээ суугаад шинэ жилийн турш хөгжилддөг заншил тогтсон байна.

“Шинэ жилийн үдшийн зоогийн” ширээг “гэр бүлийн баярын ширээ”, “он зааглах” ширээ гэж ялгадаг байна. Судар бичигт тэмдэглэснээр Умард, Өмнөд улсын үед ийм заншил хэдийнэ тогтсон байжээ. Шинэ жилийн шөнө сэрүүн байх заншил бас шинэ жилээр хамтдаа хооллох ёслолоос үүдэлтэй, шинэ жилийн хоолыг урьдчилан хэдэн өдрийн турш бэлтгэдэг бөгөөд тариачин айлын хувьд гэр бүлээрээ дахин нийлэхийн бэлгэ тэмдэг болсон, тэр жилийн хамгийн тансаг хоол байдаг байв. Лаа асааснаас эхлээд гүнцгээ зооглож эхлэх ба зоог шөнө дөл болтол үргэлжилдэг байжээ. ”Хамт цугларсан гэр бүлийн үдшийн зоог” их чухал юм. “Шинэ жилийн зоог барих” уламжлал, заншил Хятадын өмнөд, умард нутагт ялгаатай, гэхдээ олонх нь нэг л утга учиртай байдаг. Умард зүгийн нутгийнхан жил солигдохын бэлгэдэл болсон банш “зяозы” идэх дуртай бол өмнөд нутгийнхан шинэ жилийн бялуу “гао” хийх дуртай гэнэ.
Шинэ жилийн шөнө сэрүүн байх ёслолыг өөрөөр “аонянь” гэж нэрлэнэ. “Хоёр он солигдох” шөнө гэр бүлийн гишүүд янз бүрийн нутгаас ирж, Шинэ онд хамгийн сайн сайхан бүхнийг ойр дотныхондоо ерөөхөөр цуглардаг байна.
Шинэ жилийн мэнд дэвшүүлэх нь
“30-нд шилжих шөнө суух хэрэгтэй, шинэ оны өглөө зугаалах хэрэгтэй” гэдэг сургаал судар бичигт байдаг байна. Билгийн тооллын нэгдүгээр сарын 1-нд хүмүүс өглөө эртлэн босч, шинэ хувцсаа өмсөн, гэрээс гарч, “хашааны хаалгаа онгойлгохдоо” “тас нясхийх чимээ гаргагч» асаагаад бие биедээ шинэ жилийн мэнд хүргэн, шинэ ондоо аз жаргалтай байхыг хүсэн ёрөөхөөр төрөл төрөгсөд, анд нөхдийндөө очихоор явдаг байна. “Шинэ жилийн мэнд дэвшүүлэх” эртний заншил ийм дарааллаар тогтжээ: нэгдүгээрт, тэнгэр газарт мөргөх, дараа нь өвөг дээдэсдээ мөргөх, тэгээд эцэг эхдээ мөргөх, ингэсний дараа л төрөл төрөгсөд, анд нөхдөдөө баяр хүргэхээр явдаг байна.

Ингэхдээ шинэ жилийн эхний өдөр нөхрийн талын ах дүүсийнд очдог. Хоёронд нь эхнэрийн талынхандаа, гурванд бусад төрөл садандаа очно. Энэ ёслол билгийн тооллын нэгдүгээр сарын 15 хүртэл үргэлжилнэ. Чухам ийм дарааллаар хийсэн бол Шинэ жилийн баяр хүргэх ёслол гүйцсэнд тооцно. Эрт дээр үед шинэ жилийн айлчлал, шинэ жилийн баяр хүргэлт хоёрыг зааглан үздэг байжээ. Шинэ жилийн айлчлал нь ахмад үеийнхэнд мэхийн ёсолно гэсэн үг бол шинэ жилийн баяр хүргэх нь төрөл төрөгсөд бие биедээ сайн сайхныг хүсэн ерөөх юм. Сүн улсын үед анд нөхөд, төрөл төрөгсөд бие биедээ бичгээр шинэ жилийн мэнд хүргэдэг байжээ. Үүнийг хамгийн анхны баярын ил захидал гэж үзэж болно. Мин улсын үед шинэ жилийн ил захидлын хийц, үзэмж илүү гоёмсог болж, илгээгчид нэр хаягаасаа гадна “Шинэ жилийн мэнд дэвшүүлье”, “Шинэ жилд амжилт хүсье” гэж бичдэг болсон байна.

Шинэ жилийн мөнгө бэлтгэх буюу адислах ёс
Хятад залуучууд цагаан сарын үеэр ахмад настныдаа шинэ жилийн айлчлал хийдэг бол ахмад хүмүүс багачуудад зориулж бэлэглэх “шинэ жилийн мөнгийг” эртнээс бэлтгэдэг байна. Энэ нь сайныг ерөөн “адислах” утгатай аж. Домогт өгүүлснээр “шинэ жилийн мөнгө” нь муу санаат сүнс сүүдрийн үйлдлийг таслан зогсоох зориулалттай гэнэ. Залуу хүмүүс “шинэ жилийн мөнгөө” аваад шинэ жилээ тайван тэмдэглэдэг ажээ. Ахмад үеийнхэнд мэхийн ёсолж, шинэ жилийн мэнд хүргэсний дараа хүүхдүүдэд хүмүүсийн өмнө мөнгө өгдөг байна. Эсвэл шинэ жилийн өмнө хүүхдийг унтаж байхад нь эцэг, эх нь дугтуйтай мөнгө дэрэн доор нь хийдэг. Учир нь тэд “муу санаат сүнс сүүдрээс ангижрахад мөнгө тусална”, муу санаат шуламсууд юм уу «үлгэр домгийн амьтан» хүүхдийг нь гомдоохоор ирэхэд нь муу муухайг аз жаргалаар солихын тулд тэднийг мөнгөөр худалдан авна гэдэгт итгэдэг байна. Мэдээж ахмад настнууд шинэ онд үр хүүхэд, ач нар маань амгалан тайван, эрүүл энх байгаасай гэж ерөөн мөнгө бэлэглэдэг.
Д.Жаргал