Балдан тойн

Хуучин цагт тайж язгуурт хүн лам хувраг болвоос сүм хийдээс тойн хэргэм хүртэж, шан харамж авдаг байж. Ивэн, Бургалтайгаар нутагтай Ахай гүний хошууны тайж язгуурт Балдан гүн хувь тавилан, үйл лайгаа тээсээр эцэг эхээс өнчирч энэ хорвоод гав ганцаар хоцорчээ. Эцэг эхийн үлдээсэн бэл хөрөнгө, цол хэргэм, цоохор магнаг дээлийн хамт гандаж амьдралд нэмэр болох нь барагтай тул сул гүн Балдан амь зуулгаа бодон тойн болчих санаатай сүм хийд, хурал номын мөрөөр ухаан малгайгүй гүйсээр шөнийн бор хоногтоо л гэрийн бараа хардаг байлаа. Ингэж явсны эцэст тойн хэргэмд суун, бурхны шавь болж санасан үйлээ сая л нэг юм бүтээв гэнэ. Энэ дор орон саваа өөд татах зав чөлөө болоогүйн гор нь энэ шөнө харин ч нэг гарчихуй. Шөнөжин цутгасан зүсэр бороо түүнийг ердөө ч унтуулсангүй, өрхөө бүтээсэн ч шүүрэн шанага шиг болсон хуучин муу бүрээсээр аадар бороо сад тавьж толгой хорогдох ч газаргүй усан далай болгов. Ахин дахин босч бороо салхинд ноорсон ёрог эсгий дээвэр туурга, бүслүүр хошлонтойгоо ноцолдсоор тэнгэр намдахад сая салж үүр нарны чөлөөнд орондоо орж хуурай үлдсэн ямаан адсагаа дээрээсээ тавьж аваад нам унтваа.

Тэнгэрийн дагина

...Тэрээр нэг л мэдэхэд гадаа гарчихсан морио эрж явав. Урд үдэш чөдөрлөж тавьсан хаашаа ч холддоггүй хашин хээр морь нь хавь ойрд алга гэнэ. Хайсаар Баалын горхны мөрөгцөг тохойд очитол тэр хавиар явган хүн явах аргагүй, усны халиа ар дахь Тойгон толгой хэмээх өмнүүрээ эгц хадан цохиотой ч ар дагзаараа бол морьтой, явган хэн ч оройд нь өлхөн гардаг өндөр цавцуул толгойн өмнөх ханан хадны элгэн дэх агуйн амаар мэлтийн, бэлээр ургасан моносон төгөл бүхэлдээ үерт автан мойл молцоглосон мөчрүүдээ дааж ядан доош усны мандал шүргэн алдаж харагдлаа.
Балдан ус гаталж нөгөө талд нь гарчих санаатай хөвөөг даган явсаар гүедүү гэмээр газраар зэтгүүлвээс ёроолын нанги шаварт шигдэн тогтоол усанд золтой л үйж үхсэнгүй мацаж зүтгэсээр арай л гэж нэг юм буцаж гарав. Нөгөө талаар тойрч алхсаар мөрөгцгийн хажуу дахь Тойгон толгойн араар товцог дээр гарч ойр орчныг ажваас чөдөртөй морь нь бараагүй, харин толгойн орой дахь хэсэг халцгай дээр нэг цагаан юм байна гэнэ. Цас юмуу гэтэл халуун зунаар ордог цас гэж хаа байхав, чулуу юмуу гэтэл урд өмнө ер байгаагүй, тэгээд ч ийм том чулууг уулын оройд гаргах бяртай, завтай хүн энэ хавьд үгүй хэмээн өөрөө өөртөйгөө ярьсаар дөхөж очивоос харцагын жигүүр дор эвхрэн тухтай нь аргагүй нойрсож буй бүсгүй байна гэнэ шүү. Эргэн тойрон харваас яах аргагүй л жигүүртэй, яах аргаүй л эмэгтэй хүн, бүр залуу бүсгүй байх аж. Татахул огт хөдөлдөггүй шөнөжин орсон зүсэр бороонд ч норсон шинжгүй гэнэ. Балдан тойн аминдаа чимээ өгч хоолой засч хий ханиавч нэмэргүй, өнөөх бүсгүй огтхон ч хөдөлсөнгүй нойрссоор л байлаа. Үхчихсэн юмуу гэтэл цээж нь оволзон амьсгалж байх аж. “Үгүй мөн бөх нойртой хүн юмаа. Хөөрхий над шиг урд шөнийн бороонд нойргүй хоноод сая унтсан буйзаа” хэмээн бүсгүйг орхин морио эрэхээр цааш хөдлөв. Явсаар морио олж буцах замдаа нөгөөх газраа очиж унтаахай бүсгүйг дахин нэг харчихмаар санагдаад тунчиг болдоггүй гэнэ. Тэрээр лам хувраг хүн, унтаж буй эм рүү очих байтугай ойртох ч цээртэйг өөртөө өөрөө сануулсаар байвч нэг л мэдэхэд бүсгүйн дэргэд хэдийнээ ирчихсэн зогсож байлаа. Бүсгүй ч нөгөө л хэвээрээ унтаад л байх юм гэнэ. Балдан түүнийг сэрээхээр дуудаж, татаж янз бүрээр үзэж эцэст нь бүр гүрэмдэж тарнидаад ч барсангүй. Яая даа байз гэснээ дэмий л нүүрэнд нь гараа хүргэтэл цэв хүйтэн гэнэм. Ямартай ч хоёр хацрыг нь халуун алгандаа хавчуултал хурууных нь өндөгөөр дамжин түгэх биеийнх нь илч нойрмог бүсгүйд дамжин шингэж буйг мэдрэв. Айх гайхахын завсарт алмайрч мангууртсан түүний гар дор нөгөөх бүсгүй ийнхүү сэргэж эхэлвээ.
Цэлмэг хөх тэнгэрт өглөөний наран дээрээс мишээн байгаль дэлхий өнгө засах дор нөгөөх бүсгүйн царай ягааран гэрэлтэж мяндсан үс нь уулын салхинд үелзэн навчин дороос цухуйх жимс мэт улаан уруул, аньсган дороос тормолзох мойлон хар нүдээр эм биеийн үзэсгэлэнг бадраах нэгэн гоо яг энэ өглөөний наран мэт тойны өмнө урган босч ирлээ. Балдан тойн энэ яваа насандаа ийм үлэмжийн гоо залуу бүсгүйг нэг нүдээр олж харах байтугай ой ухаандаа ч төсөөлж байгаагүй атал үзтэл яг өмнө нь ялгуун дүрээрээ зогсож байна гэнэм. Тойн дотроо бодлоо. Далавчтайг бодоход лав тэнгэрийн дагина биз, гоолигийг бодоход үнсгэлжин гүнж биз, юутай ч түүний мэлмийд өөрийн гараар хүрч, биеийг нь өөрийн илчээр дулаацуулан хөл дээр нь босгосон нь ямар ер бусын гайхалтай, ямар ер бусын учиртай тохиол болов хэмээн сэтгэл догдлов. Хайрын бурхны увидсаар гоо бүсгүй мишээсээр уран цагаан гараа түүний зүг сунгав. Үнэнхүү гайхам, ер бусын дагины үзэсгэлэн гоог тоохгүй өнгөрөөх тэнхэлгүй болсон ламтан яах учраа ч ололгүй хий сандравч ийм сайхан бүсгүйн өмнө ямарч эр яаж л тэсэв гэждээ. Бүхнийг бурхан сахиусдаа даатган үзэсгэлэнт дагины уран гарыг өөрийн мэдэлгүй шүүрэн авч хамраа дөрлүүлсэн хайнаг мэт хөтлөгдөв. Бүсгүйн гар нь хамба хилэн мэт зөөлөн, үнэр нь өнтөй намрын сугар өвс мэт ариун агаад инээмсэглэх нь хөдөө талд башир цэцэг дэлбээлэх мэт ажээ. Үзэсгэлэнт дагина тойныг хамт нисье хэмээн даль жигүүрээ дэлгэн тэргэлж буй саран мэт уран ялдмаар мишээж байлаа. Тойн нисэхгүй, нисэхгүй хэмээн өөрөө өөртөө шивнэсээр байвчиг нэг л мэдэхэд бүсгүйн араас даган нөгөөх байц хадан цохионоос хамт хөөрлөө. Нөгөөх бүсгүй
- Бид нислээ. Миний гараас бүү тавиарай гэсээр дээш хөөрөв.
- Одоо ямар байна? Гоё байна уу? гэх түүний дуунаар тойн сая амьсгаа авч
-Аахаа” гэж арай ядан бувтнавч чухамдаа бол хэзээ л юун дээр унах бол хэмээн айж, тас анисан нүдээ нээе гээд ч нээж чадсангүй хөвсөөр...
Гэтэл унасангүй гэнэ. Сая нүдээ нээвээс өмнөх бүх юм эрээлжлэн маналзаж өрийн эрхгүй урсах улцан нулимсаа мөрөндөө шудран арчсаар хараа тогтоон доош ажваас тэнгэр газрын савслагад үнэхээр нисч явлаа. Дээш харваас тойны толгой нөгөөх дагины хоёр гуяны завсар байх агаад гоо бүсгүйн гуя хос, тэр ч бүү хэл амин нууц эрхтэн ив илхэн байна гэнэ. Бурхны ном агуулсан эр хүний хиймор лундаа бүхий нандин бүхнээ эмийн салтаанд хавчуулснаа нэгэнтээ гэмших авч ямарч эрийн зүрхийг дэлдэн, харааг булаах жимбэгэр ягаан эм бэлэг эрхтэн түүнээс ханхлах содон ялдам үнэр нь тойныг ер бусын их хүчээр нүгэлд дуудан тэсэхүйеэ бэрхээр шаналгав. Энэ завсарт тэнгэрийн дагина эр хүнтэй тэгдэг болов уу хэмээх бодол түүний толгойд юун түрүүнд л эргэлдсээр байвчиг би чинь лам хувраг хүн шүү хэмээн өөрөө өөртөө байн байн хэлж тарнидсаар л явлаа.
Тэртээ дор Бүрэнгийн нуруу дүнхийж ам бүхнээс нь садран буух гол горхи хайлсан тугалга мэт мэлтийн, Шувуутын голын дэнж дэх Дарь-Эхийн жасын шаргал ганжир наранд гялалзан түүнийг тойрон буусан гэрүүдийн тооноор хөх утаа чанх дээш суунаглан чанагш хонин сүрэг сувд мэт цайран харагдав. Энэ бүхнийг дээрээс нь харахад түүнд үнэхээр сонин агаад ниссээр нэгэн хот айлын дээгүүр гарлаа. Хүмүүс нь бүгд түүний танил байх атал тойныг хэн нь ч тоосонгүй, тэдний дунд тойн болохоос өмнө тааралдах болгондоо л үг өдөн, хацраа хонхойлгож хошуугаа цорвойлгон мишээж өнгөрдөг, залуу хүүхэн Тогоодулам тойны дуртай зутантай шаргал цайгаар хажуу дахь эрчүүдийг дайлан түүний зүг ууртайяа эргэн хараад :
Үгүй ерөө. Өөрийгөө амьд бурхан гээд бодчихсон энэ биеэ тоосон ламанцар яахаараа надтай ингэж хатуурхаж байдаг юм бол. Урд өмнө эр хүн шиг байсан энэ амьтан одоо бүр төрөл арилжаад төмсгөө засуулсан тайган лам болчихоод бас эмийн салтаанд толгойгоо хавчиулчихаад явж байгааг нь. Ийм байдлаар хэр удаан тэсэхийг нь харах юмсан гэх шиг тас намжирдаж бусад хүмүүс түүний зүг харах ч үгүй гэнэм. Хүүхнүүдийн араас улайран хөөцөлдөөгүй эрчүүд тэдний эгдүүг ингэж улам дэвэргэдэг жамтайг тойн мэдсэнгүй явж. Балдан тойн сахил хүртсний дараа энэ бүсгүйг үл тоомжирлосондоо ч бус дөнгөж бурхны шавь болчихоод яаж эм эргүүлэхэв гэж бодон явсаар л байж. Харин эл байдал Тогоодулам хүүхний эгдүүг тунчиг ихээр хүргэжээ. Он жил дамжин сүм хийдэд шавилж бурхны ном үзэж хорвоогийн элдэв нүглийг тэвчсээр өдий хүрэхдээ Тогоодулам хүүхнийг мөрөөдөх хүслээ тарнийн хүчээр номхруулж ухаан бодлоо төвлөрүүлэхийг мэрийвч нэг л болж өхгүй байснаа сая нэхэн санав.
Балдан цааш ниссээр бороо салхинд нурах шахсан бор гэрийнхээ гадаа бууя гэвээс гоо бүсгүй ёсоор болгов. Түүний гэрийн гадаа санваартан лам нар, саахалт айлынхан сая бүгдээр цугларч түүнийг гайхан тойрон бүчсээр эцэст нь элдвээр хараан зүхэж бүр занаж чичилж эхлэв гэнэ. Балдан тойн энэ ер нь биш болох нь хэмээн тэднээс дутаан хөөрөх гэтэл хүмүүс дороос нь татсаар тойн маань гоо дагинынхаа гараас мултарч хөх тэнгэрийн мандал өөд мөнгөн ширээдэс татуулан хөвж яваа түүний хойноос аврал эрсэн нүдээр гөлрөн ширтсээр өөрөө хийсэн үйл лайгаа өөрөө үүрэхээр уур хилэн нь оволзсон олны дунд үлдвээ зайлуул. Хүмүүс ч түүнийг тэр дор нь барьж хүлээд чирч явсаар сүмийнх нь өмнөх том манж тогоонд хийж “Чи ингээд нис, чи ингээд нис, одоо яаж нисэхийг чинь харъя” хэмээн занацгааж дор нь гал өрдөж эхлэв гэнэ. Балдан тойн дахин нисэхгүй гэж орилсоор хөдлөх гэвээс хөл нь хүлээтэй, хашгирах гэвээс хоолой гарахгүй, дээш дүрэлзэн тогооны амсар халих өлөн ховдог галын галзуу улаан дөлд тэсэхийн аргагүй хайрагдан хөрвөөсөөр… шавдан олбогоос шувтран орныхоо өмнөх шалбаагт унаснаар хар дарсан зүүднээс сая нэг ангижрав гэнэ. Ёо ёоёо… Ээ бурхан сахиус минь, ашгүй зүүд байж хэмээн өндийв.

Үхлийн дэнсэнд нисэв

Тэнгэр ч цэлмэж их үдийн аагим халуун ч шатлаа. Хамаг биеийнх нь хөлс цутган ам нь цангаж, хоолой нь хатсан Балдан тойн гэрийнхээ хаяан дахь борооны ус под под дуслах хавчиг модон хөнөгт толгойгоо дүрэн сэрүүцэж уушгиа тэнийлгэвч зүрх нь дүүжин мэт савалсан хэвээр байв. Тойн сая чухам юу болж өнгөрснийг эрэгцүүлэн тамын тогооноос салсандаа санаа нь нэг амсхийн, тэнгэрийн орны үзэсгэлэн гоо бүсгүйн салтаанд толгойгоо хавчуулан ниссэн тэр сайхан мөчийг дахин олж харахгүй болсондоо сэтгэл нь нэг гонсойн энд тэнд хөглөрсөн эд хогшлоо эмхлэхээр босов. Үүнээс хойш түүний бодлоос гоо бүсгүйн дүр зураг ер салсангүй ч, зүүдлэе гээд хичнээн мөрөөдсөн ч дахин зүүдэлсэнгүй. Зүүд гэдгийг сонгож ямар болох бишдээ. Гэсэнч хорвоогийн хосгүй үзэсгэлэнт нөгөөх бүсгүйн Дарь Эхийн мутар мэт уран гарт нь хөтлөгдөн, хаврын яргуй атаархам анхилуун үнэрт нь хорогдох хээрийн салхиар амьсгалан, түүний салтаан дор бүхнээс дээгүүр өртөөлөн хөвж яваа тэр агшин, энэ ер бусын гайхамшигийг мартаж чадахгүй л явлаа. Тэрээр шувууд хэрхэн нисч буухыг ямагт ажиглан хязгааргүй уужим хөх тэнгэрийн мандлаар өртөөлж буй үүлтэй хамт гангинан нисэх нүүдлийн шувуудын араас яавал эд нар шиг нисдэг болох вэ хэмээн санаа алдран ширтэнэ. Хэрэв нисдэг бол нөгөөх гоо бүсгүйг олоод нэг харчих юмсан гэсэн битүүхэн мөрөөдөл түүнийг хатгасаар л…
Нэг удаа Балдан тоодогийн даль жигүүр олж өд бүрээр задлан буцааж эвлүүлж үзээд өөрөө жигүүр хийхээр зориг шулуудсан аж. Ингээд жигүүр хийх зүйлсээ авч Тойгон толгойн агуйд хулуун гарч амьтан хүний нүднээс далирав. Зүүдэнд үзэгдсэн нөгөөх бүсгүйн даль жигүүрийг санан байж нэгэн жигүүр хийсэн нь, нисч үзэхийг тэсч ядам дэгэлзүүлэх гайхам эд болжээ. Балдан тойн нөгөөх жигүүрээ авч Тойгон толгойн орой өөд явж байтал, сураггүй болсон түүнийг хайж явсан лам нар олж харснаар түүний бүх нууц ийнхүү задрав. Тойныг энэ удаад зүүдэнд нь бус зүрхэнд нь ортол торлон шийтгээд арайтай л хийдээс хөөсөнгүй үлдээв гэнэ. Үүнээс хойш Балдан тойн нөгөөх явдлыг мартаж байтал бас нэг сонин явдал тохиожээ. Тэрээр өглөө босоод хартал чөдөртөй хашин хээр нь бас л алга. Гэхдээ энэ удаад зүүд нойронд нь бус үнэхээр байдаггүй гэнэ шүү. Хайсаар хараа нь чилж, хэлсээр хараал нь дуусав. Эрж хайж явсаар нөгөө л Тойгон толгойнхоо орой дээр гарч орчныг ажваас хээр морь нь хав ойрд алга, харин өмнөх халцгай дээр нь мөн л нэг цагаан юм байна гэнэ шүү. Гайхсаар дөхөн очитол өөрийнх нь урласан нөгөөх даль жигүүр яах ч аргагүй мөнөөс мөөн. Тэрээр өөртөө итгэсэнгүй “Би бас л зүүдэлж байна уу? хэмээн нүдээ ахин дахин арчивч зүүдлээгүй аж. Харин жигүүр дор нөгөөх гоо бүсгүй л алга гэнэм. Балдан тойн битүүхэндээ түүнийг хайсаар хясаа өөд мацлаа.
Тэртээ дээр хөх тэнгэрт манхан шарга наран, үзэсгэлэн гоо бүсгүй өмнөөс нь даллан мишээх мэт анивчсаар л байх аж. Балдан зөн совиндоо хөтлөгдөн хясаа хаданд дөхсөөр байц ирмэгт хүрч даль жигүүрээ хоёр гартаа бэхэллээ. Нам тайван орчин гэнэт хувьсан их салхи хөдлөв гэнэ. Тэнгэр огторгуйг бүхлээр нь ч юүлчихмээр уулын хар салхи түүний есөн сүвийг нэвт үлээм найгүй их хүчээр хоёр хөлийг нь газрын хөрснөөс ховх татах мэт болоход энэ эрчээр даль жигүүр амилан, нисэх дур хүсэлд автсан бүх бие, мэдрэхүй нь тэртээ дээр хуйлран харлах аймшигийг ч ер тоосонгүй өөд тэмүүлсээр жигүүрээ дэлгэхэд хүчит хар салхи түүнийг байц хаднаас ховхлон авч одвоо. Балдан тойн дээш салхинд хөөгдөн газраас хөндийрч тойгон толгойн орой дээрээс ингэж хөх тэнгэрийн мандалд хөөрлөө.
Хүн болж төрсөөр үзээгүйгээ үзэж, үүлт тэнгэрээс доогуур, үзүүрт модноос дээгүүр үлгэрийн юм шиг хөвж эхэлснээ гэнэт салхины эрч сулрахад даль жигүүр шалчийн доош шунгав. Тэртээ дор хайлсан тугалга мэт гөлийх цүнхэл усны толионд ойртох тутам айдас улам нэмэгдсээр одоо үхлээ яана гэтэл уулын салхи түүнийг дахин дээш аваачив. Балдан тойн дээш хөөрөхөд нэг дотор нь тэнийж, доош унахад нэг агшин, газар тэнгэрийн хооронд ганц хуруу зайтай хөвсөөр энэ удаад уулын салхи түүнийг дахин доош нь бүр шидсэн чулуу мэт орхилоо. Агаарт хөвөх хүсэл мөрөөдлийг нь амилуулсан нөгөөх даль жигүүр одоо түүнийг үхлийн зам руу нь тууж эхлэв. Энэ ахархан хоромд өршөөлгүй ойртох тэр аймшигт мөчөөс урьтан Бурхан багшийн налчог хэмээх тарнийг хэлье гэвээс тэрхэн зуурт тангад номын үг толгойд орж ирсэнгүй, хар эрчээр буухдаа өөрийн эрхгүй “ээжээ” хэмээн дуу алдсан хэвээр доош пид хийн цүнхэл усанд бүхий биеэрээ умбаж дээш гарахаар пул пал хийлгэн зүтгэх дор их усны нөөлөг түүнийг улам доош нь сорлоо. Саяхан үхэл рүү хөтөлсөн нөгөөх даль жигүүр энэ удаад дээш хөвөхдөө түүнийг усны мандалд гаргаж, Балдан тойн эргийн бургаснаас амь тавин зүүгдсээр үлдвээ. Гараас нь мултарсан жигүүр их урсгал даган хөвсөөр аажмаар бараа алдарч ногоорон эргэлдэх цэнхэл усны мандал юу ч болоогүй мэт дахин гөлийсөөр орчин тойронд нам гүм болов. Хэдхэн мөчийн дотор биелсэн түүний тэнгэрт хүрэх мөрөөдөл мөн төдхөнд алга болж түүнийг газарт ийнхүү орхив. Балдан тойн хар тэнхээгээр зүтгэсээр эрэг дээр гаран энэ цүлхэнд хоёр дахь удаагаа үхлийн дэнсэнд амьд үлдэв одоо ч би ажрахгүй хэмээн бодсоор ухаан балартжээ.
Энэ үдэш түүчээ хүрэн шараа модон торхтой тэргэндээ хөллөн усанд явж байсан Тогоодулам хүүхэн Тойгон толгойн өвөр дэх цүнхэл усны халианд нэгэн хүн ухаангүй хэвтэж байсныг олсон нь түүний сээтэн хаядаг нөгөөх Балдан тойн байв. Тогоодулам түүнийг үхэр тэргэндээ ачин гэртээ авчран тойлсоор сэхээв.

Тогоодулам

Балдан тойны дуртай зутантай шаргал цайны анхилуун ааг хамар цоргин, дөрвөн хасаг тулганд дүрэлзэх хөх аргалын зүггүйхэн улаан дөлийн гэрэлд тос даасан толигор царай нь зусаг хонины нялх уураг мэт ягааран туяарсан Тогоодулам хүүхэн тойны зүг хацраа хонхойлгож хошуугаа цорвойлгон мишээсээр айргийн хул мэт том модон тагш дүүрэн зутантай шаргал цайгаа мэлтэлзүүлэн барилаа. Балдан тойн уур савссан цайг хоёр гардан авч тагнай түлэм халуунаар нь аяганы амсарт нь ууруулаа хүргэн алдан шоржигнуулж сорсоор дундлаж сая ёроол дахь өтгөн зутанг амтархан үмхэлж дуусангуут ургаш өндийн тагшаа тосч дахин нэг дүүргүүлж аваад эргэж тухлан суулаа. Одоо тэрээр наалинхай бүсгүйн дан дээлний энгэрээс хүч түрэн сэртийх хоёр хөх, эм биеийн үзэсгэлэнг бэлхэнээ илтгэх уян налархай бэлхүүст харц алдан тэсэхүйеэ бэрхээр шохоорховч насны намба, ламын ёсноос жихүүрхэн шууд халдчихаж нэг л болж өгсөнгүй, яаж түүнд ойртох билээ хэмээн бодол ургуулж эхлэв. Мань эр сахил хүртсэн ламын дүрийг эсгэн байж хулгайн мэлмийг бүсгүйн бэлхүүсээр сэм гүйлгэн аяганыхаа амсар дээгүүр ажих ялдамд хурал маанийн нүргээнд номхорсон хонин бор нүд нь салхи үзсэн цог мэт сэргэжихүй.
Шавар шороотой хутгалдан бартаг суусан нүүрнээс нь улаа бутарч дух, хоёр шанаагаар урссан хөлсөө цамцныхаа ханцуйгаар шудран зутантай халуун цайнаасаа хааяа нэг оочлох дор, одоо бүр гоонь эрийн тэнүүлч өлөн нүдээр гоо бүсгүйг шунамгайрхан ширтсээр л байв. Ингэсээр тэр яавч тэссэнгүй. Тойн ургаш дөхөн залуу бүсгүйн нимгэн пансан бошинзных нь хормой доогуур гараа явуулваас Тогоодулам тоох ч үгүй гэнэм. Тэхээр нь шилбэнээс эхлэн бүдүүн гуя, бондгор хондлой өгзөгийг дагуулан илвээс Тогоодулам нүдээ хагас анин ичингүйрч нүүрээ даран байвчиг түүний гараас өчүүхэн ч холдсонгүй, шүлт даасан ягаан царай нь нууцхан мишээлээр гэрэлтэж мань эрийн иймэрхүү авирыг тэвчихээр үл барам харин ч өөгшүүлэх шинжтэй байх нь тойныг улам ч зоригжуулав. Түүний энэ түрэмгий үйлдлийг тэвчин өнгөрүүлэх аягтай Тогоодулам хүүхний эл байдлыг нэгэнт мэдсэн тойн аян шалтаг улам цаашлан түүний дотоож өмднийх нь захаар гарынхаа хурууг гулгуулахад бүсгүй
-Хүүеэ. Та яаж байгаа юм бэ? Би ичиж байншдээ хэмээв ч яг үнэндээ бол нэг их ичиж бэргээд байсан ч юмгүй, түүний гарыг тэр ичимхий наньдгай газраасаа үтэр зайлуулах нь байтугай холдуулсан ч үгүй харинчиг түүн рүү дөхөсхийн дуртай нь аргагүй ноолуулсаар л байв. Тойн улам цааш гараа явуулан цавь цуухай, нуудгай эрхтэнг хөвөөлсөн тачир зөөлөн үсийг дагуулан гулгуулсаар ер нь л нууц гэсэн бүхнийг нь илэн таалахад Тогоодулам хүүхэн “ий, ий” хэмээн дороо хавчигнан аахилж тойнд улам дөхсөөр түүний өмнө дуртайяа сөхөрлөө. Тойн ч тэр дор энгэрийг нь ухан түүний чилгэр хоёр хөхийг ээлжлэн үнсэж үлгэсээр суутал ичиж бэргэхээ хэдийнээ огоорсон Тогоодулам хүүхэн даанчиг удаан тэвчсэнгүй нэгэнт шувтарсан өмд, хоёр гутлаа гараа ч хүргэлгүй жийж орхиод тойны өвөр дор өөрөө гулган орж эм биеийг сул орхилоо.
Дээлийн товч мултран, тэлээ сур алдарч хэн хэнээ үгүйлсэн эр эм хоёр биесийн дур цангааг тайлахаар хүслийн халуун орноо тэмүүлэн, тачаал хуялаар долгисон янагын их далайд хөл алдан умбваа. Газар тэнгэр шүргэлдэх мэт, гал ус авалцах мэт начигнасаар Тогоодулам хүүхний зөөлөн эрхлэнгүй янаглал, яльгүй тачаангүй ааш, нууцхан гинших амьсгаа, оргилон ундрах дур хүслийн халуун, тойныг бүрэн эзэмдэж эм хүнд хэдхэн хормын дотор ингэтлээ хайр алдахыг үзээгүй явсан тэрээр байгалиас заяасан мэдрэмж зовиндоо хөтлөгдөн сахил санваар, винайн ёсыг хэдийнээ умартаж залуу сайхан бүсгүйг хүсэмжлэх дур сэрэл нь тэсгэлгүй бэрхээр хөөрөгдснийг дарж яахан чаднав.
Хурмастийн дагиныг тэвчиж өнгөрөөсөн тойн ламтны хүслэн хөдөөгийн бүсгүйн өмнө хүчин мөхөсдөж түүнийг бурхан шашинтай нягт холбосон олон сүлбээ уяанаас хамгийн эмзэг нь ийнхүү алдарлаа. Залуу янагийн амттайг ч хэлэх үү, зуны шөнийн богиныг ч хэлэх үү, аргалын дөл ч бөхөж ахархан шөнө ч дуусч, гадаа ч гэрт ч чив чимээгүй болов. Эхлээд галзуу улаан дөл шиг шатсан эр, эл хэргээ бүтээгээд эгээ л хөх аргал шиг унтрав. Анир чимээгүйн дунд салхи үзсэн цог ч загсаж, “сахил” хүртсэн лам ч шалчийж гагцхүү хаа нэгтээ жиргэн үүр хаяарахыг өршөөлгүй зарлах эртэч шувууд лам хувраг хүнд тохиож болох олон хар нүглийн дундаас Балдан тойны үйлдсэн энэхүү нэгийг нэхэн сануулах мэт жиг жуг гэлцэн улам бүр шулганалдсаар үүрийн гэгээ оров. Хээр хоносон алжаал бүрэн тайлагдаж, эм биеийг эзэмдэн энгүй сайхныг олж амссан гоонь эрийн цатгалан дүр төрх маасайн, сая царай орсныг үзвээс Тогоодулам хүүхний чанасан зутантай шаргал цай, тун чиг тачаангүй ааш ариншин, түүнийг гаднаас нь ч, дотроос нь ч, бүр сэтгэл зүрхийг нь ч нэвт халаасан нь лавтай. Ингэж Балдан тойн үдэш бүр очиж үүр шөнөөр буцдаг шинэ замтай болвоо.

Сор

Энэ өглөө Балдан тойн Тогоодуламынхаас гарч хашин хээр морио хааяа нэг давиран, өөрийн дуулах дуртай “Эр бор харцага”-ыг шуранхайлан шогшсоор гэртээ ирэх замд олон лам нар нэгэн том юм дамжлан түүний араас бүрээ бишгүүр янгинж, цан ян хангинж, хэнгэрэг дамар дүнгэнж, дэншиг жингэнж морьтой явган бөөн хүмүүс дагалдан яваатай тааралдав. Очвоос тэд сор гээчийг залж яваа аж. Гай барцат, аюул гамшиг, элдэв хорон муу үйлээс сэргиийлэн муу бүхнийг үхлийн хар зам руу нь тонилгож чөтгөрийн идэш болгодог бурхан ивээлт хүчтэй, хувилгаан хурц шидтэй зүйл бол сор залах үйл яах аргагүй мөн ажгуу. Энэхүү урт цувааны өмнө дөрвөн том лам бүдүүнээс бүдүүн муна шийдэм чирч өмнөх замыг нь чөлөөлж сорын дөрвөн жигүүрт гартаа жангийн цахиур буу, цээжиндээ хуяг, дуулга агссан дөрвөн хар хүн, тэр дунд сор залагч лам, араас аюул заналыг зайлуулагч Авид бурхан, аливаа мууг дарах ер бусын хүчит, шашны үйл ёсны их хаан Махранз сахиусын ертөнцийн дөрвөн зүгийн дүр, түүний дараа сандан хэмээх аврага том хоёр үхэр бүрээг тус бүр дөрвөн залуу лам мөрөвчлөн тэгнэж ард нь бүрээ үлээгч хоёр лам өмнөх дөрөвтөй хөл нийлүүлэн алхах хэмд бүрээгээ татах авай. Үхэр бүрээний нүүргэлтэх дуу ойр хавийн уул талаар цуурайтан тэнд хорогдох нүгэл хилэнцийг үргээн хөөх мэт. Сая түүний араас дөрвөн лам сангийн бойпор барьж сан тавьж явах агаад чанагш өндөр оройт гомшоо хэмээх шар торгон малгай өмсөж улаан хүрэн орхимжоо намируулсан бусад лам нар, замд нийлсэн мөргөлчид ар араасаа дагалдан уртын урт цуваа үүсгэн хөврөх нь алсаас харахад үлэг том аврага могой элдэв хар нүгэл, гай барцат, муу муухай бүхнийг хэвлийдээ тээн үхлийнх нь орон луу тонилгохоор мөлхөх лугаа адил.
Сор залах үйл бол тийм амар зүйл биш аж. Онцгой их нямба хийж бүх зэрлэг дагшин онгод, бурхдын дундаас хамгийн догшныг нь бясалгаж ер бусын ид шидийг олсон энгүй их эрдэмт лам хүн нь л гагцхүү түүнийг залж чадах билээ. Энэ үйлийг оройлон яваа сор залагч ламын өмссөн, зүүсэн бүхэн үнэнхүү гайхам, бараа сүр бүхий тодоос тод содон агаад түүнийг харсан хэний боловч сэтгэл сэртхийм аймшиг, сүжиг бишрэлийн гүн хүлцлийг нэгэн зэрэгт төрүүлэх ажгуу. Толгойдоо очир, очирын дор жинстэй хохьмой, түүний хүрээгээр дүрэлзэх гал дөлийн чимэгтэй бас нэг ер бусын унжуурагт малгай байх агаад энэ унжуургад рүүжин хэмээх хүний ясаар хийсэн хохимойг шанаанаас эхлэн зургаан бие хэсэгт унжуулан бусдаас элдэв ороолон, буг чөтгөр, үхдэл хүүр, элдэв муу муухай бүхнийг дүрслэн зүүсэн нь ламын алхам бүрт тал тал тийш үсчин салбачих нь эдгээр алибан хар лус шимнүүсийг урж тасдан үхдэл болгон хаяж байх шиг. Түүний өмссөн товшмол цагаан ултай, ээтэн хоншоор дээрээ эвэртэй энэ шидэт эрээн гутлын доод биед өнгийн утсаар усан хээ угалз шаглан, дээгүүр үүлэн хээгээр ороосон түрийг улаан, цагаан хэлхээ шүрээр ханын нүд мэт сараажлуулан, түрийнээс доош зулаг, хоншоор хүртэл үүлнээс доош газар лугаа унжихдаа аянгын галаар тургиж буй догшин хөх лууг дүрслэн чимсэн нь түүний барагдашгүй их сүр, баригдашгүй нөр хүчийг илтгэнэ. Энэ ламын хөдөлгөөн огцом, дүр догшин, нүүр царай үхээрийн өнгөтөй, аяганаасаа бүлтрэх шахам эргэлдэх цэхэр хоёр нүдний харц ширүүн бөгөөд түүний ард яваа цахиур бууны ам мэт хүйтэн харагдахуй. Шанааны таг хэмээх далбигар том малгайг бүчилсэн бүч нь хоёр шанаанд нь чивчирснээс чамархай дахь судас нь далд орсон тэрхүү хэсгээр хар хөлс нь цувж эрүүн дороо зангидсан цусан улаан үзүүрийг даган доош дуслах нь нүгэл хилэнц бүхнийг энэхүү догшин шидэт лам шанааныхаа судсаар цусандаа уусган аваад гадагш халиан асгаруулах мэт. Энэ лам харамга хэмээх үзүүртээ сэрээтэй бариулаас нь олноос олон хохимой толгойг дуурайлган хэлхэж унжуулсан урт таягаараа ийш тийш даялан, толгойгоо хоёр тийш сэгэлзүүлэн дамар мэт савчиж, дориун цэгцээр ухас ухас хийн алхах бүрт ээтэн гутлын ул тэртээ холоос гялс гялс хийн харагдах агаад алд шахам өргөн ханцуйт эрээн хувцас, түүнд зүүж унжуулсан зээ ваазын дэнхэр толгой бүхий энэхүү догшин дүрийг хараад энэ бүхний хажуугаар өнгөрөх ямарч хүнд цус царцааж, зүрх зүсэм аймшгийг төрүүлэх ажгуу. Үүний араас модоор хийсэн гурвалжин сараалж түүний ёроолыг тойруулан үлээсэн өлөн гэдсээр ороож хажуугаас элдэв шидэмс зүүсэн сор хэмээх нөгөөх айхавтар зүйлийг хоёр залуу лам дааж ядан дамжилж явлаа. Энэ сараалж дор шанам малгай, орхимж бүхий нэгэн лам хүнийг дүрслэн түүнийг тойруулан балин жалсай өрж доод талд Балдан тойны урласан нөгөөх даль жигүүр дээр нь элдэв муу муухай алибан хар лус, хувхай яс, хохимой толгой, сэг зэм зэргийг зураглан өлгөж хог новш дунд асгасныг ажваас яах ч аргагүй тойныг нунж доройтуулан дуурайлгасан илт байнам. Тэдний араас Авид бурхан, аймшигт дөрвөн Махранзын хамт сажлан бусад даган баясагч олон лам нар цан хэнгэрэг, бүрээ бишгүүр хангинуулан гүрэм маань уншин элгэн хүрэн орхимжоор өвч биеийг бүтүү ороож өндөр оройтой овоодой малгайг толбигжээ. Замаас нийлэгсэд бусад хүмүүс энэ ер бусын сонин ид шидийг олж харахаар үхэн хатан тэмүүлмой.
Эдгээрс зүгийн мууг баримжаалан Тойгон толгойн зүүн суганд очиход өмнөөс хуурай мод, хамхуул сүрлээр өрж бэлдсэн овоодойд нэгэн лам гал оруулав. Хатсан сүрэлд гал хүрмэгц дээш дүрэлзэн авалцаж хуурай мод чад пад хийн галын дөл хормын төдийд улам бадарсаар сор залах үед дээд цэгтээ хүрч бөөн хар утаа үнс дээш олгойдов. Хоёр лам ян даавуун дээр зосоор бичсэн тэрс номтныг дарах догшин сахиусийн тарнийг урт ишт ац модонд тэлж уяад хоёр талаас галын оройд барин шатааж эхлэхэд сор залагч нөгөөх ламын хөдөлгөөн улам ширүүсч, гялдаа чимгээ гялалзуулан ийш тийш үсчин дэвхцэж олон өмсгөлт толгойгоо данхалзуулан савчиж хоёр нүд нь эргэлдэн амнаасаа цагаан хөөс цахруулсаар уур хилэнц нь улам ундарч онгод нь орж эхэлвээ. Хоёр хүн арай ядан дамнах нөгөөх сорыг ганцаар ер түүртсэнгүй цар тавиур дээрээс ховх татан өргөөд агаарт хий эргэлдүүлэн галын дөлд хэдэнтээ дүрж самарч байснаа нүдээ тас анин дүрэлзэн буй галзуу улаан гал руу амин золиг болгохоор шидэж орхив. Араас нь хар хадаг ишинд нь уясан Пүрэв хутга хэмээх нэгэн мэсийг элгэн дороосоо суга татан гаргаж мөн л хэдэнтээ галд хий дүрэн самарч байснаа гэнэт пүү пай, пүү пай, пай чогжий, чогжий хэмээн муухайгаар орилоход цахиур буут эрчүүл зэрэг зэрэг пин пан хийлгэн, цан хэнгэрэг бүрээ бишгүүр цөм нэгэн дор улам чангаар янгинаж байснаа бүх хөдөлгөөн чимээ шуугиан намжин, дүрэлзэж буй галын дөл аажмаар бөхсөөр төдөлгүй гал унтарахад, хар нүгэлт муу муухай зүйл ор мөргүй арилсан байх учиртай. Хавь орчин чив чимээгүй болоход сор залагч ламын хөдөлгөөн улам бүр удааширсаар аймшигт Авид бурхны өмнө ухаан тавьж өөрийн эрхгүй хөсөр унав. Түүний араас төдөлгүй бүх дагалдагч лам нар, мөргөлчид хуйлран сөгдөцгөөлөө. Сор залагч ламын сүнс өвч биеэс нь дайжин оджихуй. Сөхөрсөн олны дундаас нэгэн лам гүйн ирж даржин хэмээх таван өнгийн хив хадгийн нэг үзүүрийг ухаангүй хэвтэгчийн гарт атгуулж нөгөөхийг өөртөө барин түүний сүнсийг эргүүлэн дуудах тарни уншсаар байв. Сор залагч лам үхсэн мэт хэсэг хэвтэж байснаа сая өөрийн биеэс зайлан одсон сүнс нь эргэн ирснээр олон давхар малгайт толгойгоо дааж ядан өндийж нүдээ аажмаар нээн хоёр гараа дээш өргөн аливаа амьтны амар амгалан, эх болсон зургаан зүйлийн ерөөлийг аврал эрэгч байдлаар уянгалуулан дуудаж эхлэв. Эгэл хүн байтугай эрлэгийн эзэн хараад үнхэлзэг нь хагармаар энэ үйлээс Балдан тойны нүд хальтирч, зүрх шимшрэн нүгэлт газраас үтэр түргэн холдохын түүс болж дээр санаанд нь бууж ирээгүй лус савдаг, буг чөтгөр, бөөгийн хорлол хараалыг няцаах бурхан багшийн налчог хэмээх нөгөөх мартагтагдсан тарниа сая санан амандаа уншсаар явлаа. Сор залагч лам сая хөл дээрээ тэнтэр тунтар тэнцэн босч бусад олон лам нар мөргөлчдиийн хамт нүглийн газраас холдов. Тэрээр давхар давхар алаг эрээн хувцасаа дааж ядан олон нугалаат малгайгаа гартаа барин хөлөө чирч ядан сажилж явааг харахад саяын бурханлаг гэхээсээ илүү буг чөтгөрийн гэмээр энэ үйл түүний хүч чадлыг бүрмөсөн шавхсан лавтай.

Нүгэл ба жаргал

Тогоодулам хүүхэн Балдан тойнд хэзээч амсаагүй жаргал, хэн ч хүсэмгүй зовлон хоёрыг нэгэн зэрэг авчрав. Түүнтэй учрах мөч бүр дээдийн дээд жаргалтай ч нүгэл үйлдээд жаргаж буй хэмээх бодол тойны сэтгэлийн гүнд үргэлж эргэлдэж тэрхүү эргүүлгийн голд нөгөөх зовлон нуугдсаар л байлаа. Ийнхүү лам хувраг хүн эмд ойртох цээртэй ч огтхон ч түүнгүйгээр амьдрах аргагүй байгалийн жамыг биеэр амсч алийг нь дагах вэ хэмээн ахин дахин тунгаасаар одод түгэхэд Тогоодуламынх руу өөрийн эрхгүй яаран морддог болвоо. Гэсэнч түүний үзсэн шашны ном, сургаал нь бурхны өмнө буруутай хэмээх нэгэн бодол амар заяа үзүүлсэнгүй. Тойн удаан тэссэнгүй адармаатай энэхүү явдлынхаа хариуг эрсээр сүмдээ ирж энэ хийдийн гол шүтээн Бурхан багшийнхаа эрхэмсэг дүрийн өмнө сөгдвөө.
-Бурхан багш минь намайг ершөө. Нүгэл үйлдэх муу хүслэнг ёрлон дагуулсан шавь чинь Таныхаа өмнө сөгдөн мөргөж байна. Би нэг хүүхний тухай үргэлж бодож бүр түүнтэй нүгэл үйлдэхийг тэсч ядан хүлээх боллоо. Нүгэл минь дэндэж байгааг мэдсээр атал мартаж чадахгүй харин ч бүр дахин түүнтэй учирч хар нүгэл үйлдэхийг мөрөөдөн хүсэмжлэх болов. Бушуухан түүнийг нүцэглэн, чармайн нүцгэн биеийг эзэмдэж тачъяадан гинших дууг нь сонсох нь надад дээдийн жаргал мэт санагдсаар өөрийн эрхгүй тэр зүгт л орой болгон яарах боллоо. Мартъю гэвээс энэ хяслант бодол надаас ер салахгүй сүүдэр мэт даган зовоож байна. Бурхан багш минь өршөө. Таныхаа өмнө орчих замаа хайсаар нүгэлт амьдралын сүүдэр дунд төөрч яваа шавь чинь аврал эрж ирлээ. Мэргэн ухаанаа соёрхон хайрал хэмээн мөргөсөөр байвч түүний ярьсан хэлсэн бүхэн зөвхөн өөрт нь л асуулт болон эргэж өөрөөс нь л хариу нэхээд байх шиг. Сүм дотор чив чимээгүйд үйл лайтайгаа ганцаар үлдсэн Балдан олон бурхадын дунд амар сахин тухлан суугаа бурхан багшийн аврага том дүр өөд аврал эрсэн хүлцэнгүй харцаа дэвсэн өнгийвөөс тэрээр тойныг огтхон ч тоосон шинжгүй, баруун мутраа өвдөг тушаа тавин, зүүндээ бумба барьсан мөн л хэвээрээ л ажиг ч үгүй суусаар л гэнэм. Нүүрэнд нь туссан олон зулын гэрэл түүнийг улам ч амирлангүй дүрээр тодруулж тэртээ дээрээс өлмий дор нь орших хэнийг ч, юуг ч үл анзаарсан байдалтай түүний гэгээн мэлмий бүр тэртээ алсад чиглэсэн байлаа. Одоо Балдан тойн дотроо өөрөө өөртөйгөө ярьж эхлэв. Бурхан багш намайг тийш очихыг хоригловол би яах юм? Очихгүй байж би чадна гэж үү? Би тэгээд бурхан багшаас өөр ямар хариу хүлээж мөргөнөм. Очихгүй байж чадахгүйгээ мэдсээр байж зөвхөн л өөрийгөө л зөвтгөх арга хайж, санаагаа амраахаар яваа бусуу хэмээн бодсоор суулаа. Энэ бодол нь түүнийг тайтгаруулах байтугай харин бүр ч уй гунигт живүүлэв. Бурхан багшдаа л зовлонт амьдралын урсгалд алмайрсан сэтгэлээ нээж санаагаа амраах гэсэн чин хүсэл нь талаар болсонд тэрээр ийнхүү гутарчээ. Түүний тоомжиргүй харцанд ч бус ерөөс бурхны шавь хэмээх амьд хүн, шашин шүтлэг хоёрын хооронд ээдрээ, учир начир нь үл ойлгогдох эл байдлын дунд ганцаардаж буйгаа мэдэрсэндээ л тэр. Гээд түүнд ямар буруу байхав дээ. Бурхнаа дагахаар бие нь шаардаад, байгалиа дагахаар амь зуулгаасаа салах гээд байдаг. Ингэж элдвийг бодож суусан түүний толгойд гэнэт нэг сонин бодол өөрөө аяндаа л буужихуй. Ерөөс би аль алинд нь .. гэснээ гэнэт зог тусав. Үүнийгээ тэр “Бурхан багш намайг сонслоо шүү” хэмээн ихэд олзуурхан босч аргаш ухран мөргөсөөр сүмээс яаран гарлаа. Гадаа бүрий болжээ. Балдан тойн үдшийн агаарт гүнзий амьсгаа авч уяан дээрх мориндоо мордон Тогоодулам хүүхнийх рүү яаран, давхих гэвч хашин хээр нь түүний аяыг дагасангүй гуядах болгонд ондог понпог цогихчоон болчихоод эргээд л тэр дороо пог пог шогших нь зүүдэнд орсон тамын тогооны гал мэт дүрэлзэж буй түүний дур хүслийг бурхны номлолоос ч дутахааргүй хясан торгоох мэт. Тойн лам Тогоодулам хүүхэнгүйгээр хэрхэн амьдрахыг төсөөлж ч чадахгүй болжээ.

Бутач хүү

Балдан тойны хөх тэнгэрийн мандалд хөвөөлөн нисэх мөрөөдөл хөдөөний бүсгүй Тогоодуламын хоёр хөхөнд хоргодон хэдий нисдэггүй ч гэсэн энэ шувуухай ямарч номлолд үл дарагдах эр хүний дур хүслийн нэг гол оньчийг гарцаагүй хөндсөн нь тэр буйзаа. Эл явдлаас хойш Балдан тойны сэтгэлд бас нэг жигүүр ургаж Тогоодулам хүүхнээс салахыг бүр болиод нөгөөх гайхамшигт зүүдээ ор тас мартаж
Шар жанчаа тайлан
Шанам малгайгаа аваад
Хөх тэрмэн дээлээ өмсөн
Хэт хутгаа агсаад
Хар болж өнгө солиод
Хашин хээр морио
Хайр найргүй ташуурдан
Тойгон толгойн шилээр тоос татуулан давхихдаа:
Эр бор харцага минү зээ
Жигүүрхэндээ хүчтэй л билүү дээ.
Дайрхан залуу насанд минү зээ
Даанчиг томоогүй л явлаа даа ... хэмээн үглэх дуулахын хооронд амандаа аялан ергүүлж Тогоодулам хүүхнийд үдшийн бүрийгээр яаран бууж үүрийн хяраанаар бас л яаран мордож гэртээ ирж шар жанчаа эргүүлж өмсөөд, шанам малгайгаа буцаан шүүрч өглөөний бүрээнээр сүм рүүгээ мэндэн сандан гүйдэг болов оо. Нутгийнхан Балдан тойны нууц янагийн жиг явдлыг юу гэж л мэдэхгүй өнгөрөөв гэж дээ. ”Тойн маань оройхон гараад ширүүхэн дайрч байх шив” хэмээн даапаалан инээлдэж, зарим нь ч ”Тойгон толгойн цохионоос унаад толгой нь бүр эргэж орхив” гэлцэнэ. Тойгон толгойн зүүн суганд сор залсан нөгөөх газарт үлдсэн хог новш дараагийн нэг үерээр урсч ор мөргүй алга болсныг лам нар “Гол горхи голдрилоо элдэв муу юмнаас ийнхүү цэвэрлэж ариусгадаг юмдаа” хэмээн сүжиглэн ярьсаар энэ явдал мартагдав.
Үүнээс хойш Балдан тойн, бурхны номлол, эмийн хүслэн гэх ацан шалаа энэ хоёр зарчмын алийг алийг нь ч гомдоосонгүй алд биеэ хоёуланд нь зориулж явсаар хөх тэрмэн дээл нь ч гандаж, хашин хээр морь нь ч гундаж, харин нэг шинэ юм гэвэл Тогоодуламд нэгэн хүү төрүүлж өөрөө сүмдээ үлджээ. Тойны тухай улиг болсон яриа шивнээг хүмүүс сонирхохоо ч бүр больж. Хэзээ язаанаас инагш амь бөхтөй оршсоор ирсэн лам нарын иймэрхүү амьдралын тухай эхлээд баахан шуугилдаж байснаа тэгсхийгээд л намждаг нь цагын ариншин. Тойн гал голомтыг нь залгуулж бурхан тахлийг нь өвлөх газар дээр ганц хүүгээ хийдэд өгч сайн лам болгохоор зүтгэсээр хэнд ч, юунд ч үл захирагдах эх байгалийн эрхшээл дор хээр морь нь ч нас гүйцэж, хувраг лам нь ч өөрөө өтөлж насан хутаг олов.
Тогоодулам хүүгийнхээ хамт лам хувраг хүнийг оршуулах бүхий л үйлийг ёс горимоор нь гүйцэлдүүлэн Тойгон толгойн ханан хаданд талийгаачийг суугаагаар нь хөдөөлүүлэв.
Өнчирч үлдсэн хүү өсөх тутам шувууд нисч буухыг ямагт ажиглан энд тэнд унасан өд сөдийг авч заавал үлээн хийсгэж, тоглож байхыг харсан Тогоодулам
-Миний хүү өдөөр бүү тогло, За юу?
-Яагаад? Ээжээ
-Болдоггүй юм миний хүү. Тэнгэрт халичихдаг юм.
-Бүр дээшээ нисээд үү?
-Тиймээ миний хүү.
-Би нисэхийг үзмээр байна шүү дээ.Ээжээ.
-Ээ, Төрийн минь сүлд.Чи ийм юм бүү ярь.За юу?
-Тэнгэрт юу байдаг юм? Ээжээ.
-Юу ч байхгүй,тэнд нэг л очивол буцаж ирдэггүй юм.
-Тэнд шувуу бас Ба ажаа байгааш дээ. |Ба ажаа гэж тойныг хэлж байна.|
-Тиймээ Ба ажаа нь тэндээс биднийг харж л байгаа.
-Би очиж болох уу? Ээжээ.
-Болохгүй миний хүү. Хүүхэд тэнд очидоггүй юм.
-Тэгээд хэн тэнд очидог юм? Ээжээ.
-Настай хүн л очидог юм.
-Далавчтай болоод уу?
-Үгүй дээ миний хүү. Бурхан, Эрлэг Номун хаан аваачдаг юм.
-Тэгээд тэнд юу хийдэг юм? Ээжээ.
-Үйл лайгаа дуусгаад тэнд очиж амар сайн болдог юм.
-Ба ажаа яагаад тэнд очисон юм? Ээжээ.
-Яахав дээ. Бид хоёрын заяа тавилан л тэр.
-Тэгвэл би бас хойноос нь очино оо.
-Ээ, Бурхан сахиус минь. Эхлээд ээж нь очино дараа нь.. гэснээ цааш хэлэх үг түүний хоолойг давсангүй.
-Миний хүү өдөөр бүү тогло, За юу?
-За.. гэснээр ээж хүү хоёрын энэ яриа дуусав.
Маргааш өглөө нь Тогоодулам талийгаачийнхаа хүслийг гүйцээхээр бутач хүүгээ хөтлөн амандаа нэг “Төрийн сүлд минь өршөө”, нэг “Бурхан багш минь өршөө” хэмээн ээлжлэн залбирсаар эцгийнх нь шавилж байсан хийдийн зүг яаран алхав. Ээж хүү хоёр сүмийн үүдэнд ихэд хичээнгүйлэн хувцас хунараа янзлаад талийгаач тойны танил ловон лам дээр оров. Ловон лам тэднийг дагуулан энэ сүмийн гол хүн хамба ламын дацангийн үүдэнд орхиод өөрөө дотогш алхах бус гулгах мэт хөвсөөр алдарлаа. Удалгүй цаанаас
-Хөөе орцгоо хэмээн алсад арслан хүрхрэх мэт хөндий бүдүүн дуу сонсогдохүй дор ээж хүү хоёр нэг урт амьсгаа аваад ормогцоо л балмагдан үүдэнд нь хүлцэнгүйхэн сөгдлөө. Энэ ордон бол өмгөр гэрээсээ өөрт хөл тавьж үзээгүй тэдний хувьд жинхэнэ бурхны орон байлаа. Арц хүжийн үнэр ханхалсан эл тугдмын ханаар гүнгэрваатай хангал бурхад түүний өмнүүр нарийн модон тавиурт алтан өнгөт шуумал бурхад хажуугаар модон шогол, торгон баринтагт ном судар, баганаас хэнгэрэг цан, гандан бүрээ, ганлин бишгүүр, адраас элдэв дуаз, хиймор, хиар, замбалзугуй, цацаг зүйл өлгөжихүй. Ээж хүү хоёр энэ олон бурхадын дунд төөрсөн мэт гөлөрсөн нүдээ нэг бурхнаас нөгөө руу ээлжлэн гүйлгэсээр тэдний дунд уул овоо шиг аварга том биетэй хамба лам өөрөө сууж буйг сая олж харав. Тэрвээр олон давхар эрээн олбог дээрээ чулуун хөшөө мэт сүглийн нүдээ хагас анин бурхны суудлаар тухалсан нь эргэн тойрон дахь олон бурхдын дундаас хамгийн том нь энд суужихуй гэмээр. Түүний асар том толгой, өргөн шанаат нүүр, хагас аниастай нүд бүхий улаан хүрэн царай хүүд шууд л айдас төрүүлэв. Орхимж нөмрөг дороос гарынх нь муна мэт бүдүүн шүрмэслэг шуу нь ил цухуйх нүцгэн гартаа хонх дамар ээлжлэн барих агаад нөгөө гарын долоовор хуруундаа томоос том гүррагчаа эрихээ шар шар эргүүлж буйг нь харахад энэ ганцхан хуруугаараа бяцхан хүүг өлгөн энэ сүмийн оройд ч чулуудчихмаар хүчтэй баймаар эр ажээ. Хамба лам хэсэг зуур үхсэн амьд нь үл ялгагдах энэхүү байдлаар чимээгүй сууж байснаа сая мэлмийгээ нээхэд хэрсэн бухынх мэт цус хурсан том алаг нүднийх нь нүүр цоргим харц хүүд өмнөхөөсөө ч улам илүү аймшиг төрүүлэв. Энэ аймшигт амьд бурхан эрихээ эргүүлсээр хонх, дамраа сангийн бойпор бүхий мэлхий ширээн дээр тавьж Тогоодуламыг хараад арай зөөлөрч
-За энд сууцгаа гэж эрихтэй гараараа дохин дуулдах төдий хэлэхэд ээж хүү хоёр заасан газарт нь бараг л сөхрөн уналаа.
-Хамба Тогоодуламын зүг харсан хэвээр.
“Энэ баньдийн нэр хэнсэн билээ? гэхэд Тогоодулам
-Жа лам багшээ манай хүүгийн нэр Жанчив гэхэд хамба лам сая хүүгийн зүг харж
-За Жанчив минь хэмээн дахин түүний цангинасан зандрангүй дуу алс тэртээ уулын оройд тэнгэр дуугарах мэт хадав.
-Би чиний тухай талийгаач тойноос “Ум бадми хум” сонссоон. Чи бурхны номд чин их сүжигтэй гэж. Би энийг чинь чамд бат суулгах гээд үзье. Ээж хүү хоёр дуугаа хураан зөвхөн толгойгоо дохин сууцгаав. Лам хүүд хандан
-Намайг чи харж байна уу?
-Жа би харж байнаа.Лам багшээ.
-Юу харагдаж байна? Хүү санаанд орсноо л хэллээ.
-Намайг анх харахад та энэ олон бурхадын дунд хамгийн том нь юм шиг санагдлаа гэхэд. Хамба лам уушгиныхаа багтаамжийн хэрээр ер бус чангаар инээхэд салхи исгэрч ханаар өлгөөстөй цан хэнгэрэгний цуурайд бүрээ татах мэт болов.
- Тэгвэл одоо дахиад хар. Одоо юу харагдаж байна? Хүү сая толгойгоо дээш өргөн дахин нэг харснаа
-Одоо миний харахад таны нүүрээс улаа бутарч байх шиг. Түүнээс таны сүр хүч түгж буйг эргэн тойронд буй энэ олон бурхад биедээ шингээж байна даа хэмээв. Лам энэ удаад хүүг ихэд анхааралтай сонсч байснаа царайгаа төв болгон харц нь зөөлөрч
-Зөв хөө. Чи маш сонин юм хэллээ гэснээ лоовон ламын зүг нөгөөх том хуруугаараа дохих дор лоовон лам мөн л явах бус гулгасаар дөхөн чих тавив. Хамба түүний чихэнд нэг зүйл шивнэхэд ловон тэднийг яаравчлан дагуулж гарлаа. Хамба лам тэднийг гарсны дараа ганцаар үлдсэн боловч дутуу орхисон мааниа үргэлжлүүлсэнгүй өмнөхөөсөө ч улам хөгжилтөйгөөр инээсээр бүр ая тухтай сайн инээхийн тул бурхны суудлаа өөрчлөн тухалж улам чангаар Ха ха ха, Хэ хэ хэ, Ха ха ха хэмээн инээх дуу нь бурхны орноо цуурайтсаар байлаа.
Хүү бурхны шавь болжээ. Болох болохдоо мөнөөх хамбын гарын шавь болов. Ингэж тэрээр шавь орсноос хойш олон жил хичээнгүйлэн бурхны номд шамдсаар талийгаач эцэг нь нэгэн амьдралаа зориулсан энэ хийдэд гавжийн дамжаа дүүргэн нэг мянга есөн зуун гучин долоон оны гал үхэр жилтэй золгов.