олгодог нь нэг хүнд жилд 40 хайрцаг янжуурын хэрэглээ ноогдоно гэсэн үг юм. Энэ нь багагүй тоо. Тамхины хор холбогдлын талаар нэлээдгүй ярьж зөвлөдөг ч тамхиний хэрэглээ буурахгүй байгаа төдийгүй өсвөр насныхан ихээр хэрэглэж байгаа нь харамсалтай юм. Манай улсад үйлдвэрлэдэг Улаан шонхор, Цагаан шонхор, Алтан навчис зэрэг тамхинд кадмийн агууламж нь харцангуй өндөр буюу 3,4-4.0 мкг/г-аар их байгааг Т.Мянганбаатар тогтоожээ.

Тэрбээр 2010 оны МУИС-ийн физик электроникийн ангийн төгсөгч бөгөөд Улаанбаатар хотод хамгийн их борлуулалттай байдаг 11 нэр төрлийн тамхийг сонгон авч түүнд агуулагддаг зэс, цайр, хар тугалга, кадмийн агууламжийг тодорхойлон баклаврын зэргээ хамгаалсан байна. Энэ талаар МУИС-ийн физик электроникийн сургуулийн орчны шинжилгээний лабораторийн сургалтын инженер Т. Мянганбаатартай уулзаж тодрууллаа.

-Яагаад тамхийг сонгон авсан талаар эхлэх үү?

-Дэлхийн эрүүл мэндийн байгууллагын 2002 оны судалгаагаар 1 тэрбум эрэгтэй, 250 сая эмэгтэй хүн тамхи татдаг бол тамхиний тогтмол хэрэглээнээс үүдэлтэй өвчнөөр нас барагчдын тоо жилд 5 саяд хүрдэг нь нийт нас барагчдын 8 орчим хувь болдог байна.

-Чухам ямар элементүүдийг судалсан бэ?

-Тамхинд никотин, бохь гэх мэт үндсэн хорт бодисууд байхаас гадна тухайн тамхины навчийг хаана, ямар газар тарьж ургуулснаас шалтгаалан дайвар хорт нэгдлүүд болон хүнцэл, мөнгөн ус, хар тугалга, хром, кадмий, кабольт гэх мэт хорт хүнд элементүүд ихээр агуулагдаж болно. Үйлдвэржсэн том хотын ойролцоо тариалангийн талбайд ургуулсан хүнсний ногоо, жимс, тамхины навч нь бохирдсон агаар, бохирдсон хур тундас ба хотын хаягдал бохир усыг тариалангийн усжуулалтанд дахин хэрэглэснээс үүдэн мөнгөн ус, хар тугалга, хром, кадмий, кобальт зэрэг хүнд металын бохирдолт ихтэй байдаг. Мөн фосфор азотын эрдэс бордоонд хүнд металлууд их хэмжээтэй байдгаас олон жил бордсон талбайн ургацанд хүнд элементүүд, тухайлбал кадмийн агуулга өндөр байдаг. Кадминийг Японы эрдэмтэд хүний биед хортой хэмээн баталсан байдаг.

-Эдгээр элементүүд хүний биед хэр их хор уршигтай болох, мөн ямар ямар тамхинууд дээр судалгаагаа явуулсан талаар?

-Улаанбаатар хотод ихээр зарагддаг Kent (blue futura 8), Улаан шонхор, West (lights), Esse (lights), Mild seven (lights), Цагаан өргөө, LD (red), Parliament (night blue), Алтан навис, Marlboro (lights), дүнсэн тамхи зэрэг 11 нэр төрлийн тамхийг судалсан юм.

Зэс, цайр, хар тугалга, кадмийн агууламжийг МУИС-ийн орчны шинжилгээний лабораторид атом шинжилгээний спектрийн аргаар шинжлэн тодорхойлсон. Зэс, цайр нь хүний биед тодорхой хэмжээгээр агуулагдаж байх биологийн идэвхит элементүүд хэдий ч хоол хүнс ба амьсгалын замаар хэтрүүлж хэрэглэвэл организмийн биологийн тэнцвэр алдагдаж элэг, бөөр, цөс, цусны өвчинд хүргэдэг.

ДЭМБ ба НҮБ-ын Хүнс, Газар тариалангийн байгууллагын хүнсний хольцийн Экспертийн Хамтарсан Комиссын (Joint FAO/WHO Expert Committee on Food Additives, JECFA) гаргасан дүгнэлтээр хүний биеийн жингийн кг тутамд авч облох хоногийн дээд тун /ХДТ/ зэсийн хувьд 0.5мт/кг, цайрын хувьд 1мг/кг байна. Хар тугалга болон кадмий нь бараг бүх дотоод эрхтнийг хордуулж, архаг өвчин ба хорт хавдарт хүргэдэг хорт элементүүд тул биеийн жингийн кг тутамд авч болох ХДТ-ыг хар тугалгын хувьд 0.0036 мг/кг, кадмийн хувьд 0.001 мг/кг гэж JECFA-гаас маш багаар тогтоосон байдаг.

-Судалгаагаа ямар байдлаар хийсэн вэ?

-Сонгосон тамхиныхаа төрөл бүрээс хоёр хайрцгийг өөр өөр газраас худалдан авч хайрцаг бүрээс нэг ширхэг янжуур тохиолдлоор сонгон авч иш ба цааснаас цэвэр тамхийг салгаж 0.1 мг-ын нарийвчлалтай аналитик жингээр (LC 3200D, Sartorius) жигнэн анхны жинг олж хатаагч шүүгээнд (T6200, Heraeus) 80С-ын температурт 3 цаг чийгийг хатаахад жингийн алдагдал 5-10% байв. Хатаасан дээжийг алдагдалгүй бүрэн задалж шингэрүүлэхийн тулд дээжийг бөх саванд хүчилтэй хамт хийж битүүмжлэн гаднаас нь микро долгионоор үйлчлэн уусгах орчин үеийн арга хэрэглэсэн.

-Судалгааны үр дүнд?

-Стандарт хэмжээний нэг ширхэг янжуурт 0.5 грамм орчим хуурай тамхи ороогдсон байдгийг тооцвол нэг хайрцаг янжуурт агуулагдах зэс 160 мкг, цайр 440 мкг, хар тугалга 2 мкг-аас хэтрэхгүй хэтрэхгүй байгаа нь эдгээр тамхийг өдөрт 10 хүртэл хайрцаг татдаг архаг тамхичдын хувьд ч тамхинаас авах зэс, цайр, хар тугалгын тун JECFA-гийн тогтоосон ХДТ-гаас хэтрэхгүй гэсэн үг юм.

Харин кадмийн хувьд байдал нэлээд өөр байгаа юм. Монголд үйлдвэрлэсэн гэх Улаан шонхор, Алтан навчис, Цагаан өргөө зэрэг янжуурт агууламж нь 3.4–4.0 мкг/г байгаа нь импортын бусад янжуураас 10-аас доошгүй их агуулагатай байна. Нэг хайрцаг буюу 20 ширхэг Монгол янжуур 40 мкг хүртэлх байгаа нь хордолт үүсгэх аюултай өндөр түвшин юм.

Мөнгөн ус, хар тугалга, хромын хор хөнөөлийн тухай ойлголт олон нийтэд нэгэнт төлөвшсөн байдаг бол эдгээрээс хавьгүй хортой химийн элемент болох кадмийн талаарх мэдээлэл бараг байдаггүй. Кадмий бол гялалзсан мөнгөлөг өнгөтэй тугалга мэт зөөлөн металл. Байгаль дээр цайр, хар тугалга, зэсийн хүдэр, фосфоритод дагалдан оршдог. Цайрын хүдэрт кадмий нь 0,2-14 г/кг агууламжтай байдаг бол фосфорын бордоонд 0.01-.2 г/кг-ын хэмжээтэй байдаг. Цайрыг хүдрээс нь хайлуулах үед дагалдах металл хэлбэрээр тунаж гардаг. Голчлон энэ аргаар дэлхийд жилд 20 мянган тонн орчим кадмий олдворлож байна. Кадмийн хайлшийг цөмийн реактор, лазер, нарны зай, олон дахин цэнэглэдэг зай, өнгөт дэлгэц, хагас дамжуулагч электроник элементийн гэх мэт өндөр технологийн салбарт өргөн хэрэглэж байна.

Металл кадмий нь шүлтлэг ба давслаг орчинд зэвэрч идэгддэггүй бол кадмийн нэгдлүүд нь механик хүчлэл, температур, хэт ягаан туяаны үйлчлэлд тэсвэртэй. Иймээс түрэмгий орчинд зориулагдсан ган ба пластик эд ангийн найрлага болон гадаргуугийн хучлагад орж хамгаалах, бэхжүүлэх үүрэг гүйцэтгэнэ.

Кадмийг ахуй болон техник технологид өргөн хэрэглэдэг боловч хорт хавдар үүсгэгч номер нэг элемент юм. Хүний биед хүнс болон амьсгалын замаар дамжин орсон кадмий бөөр, элгэнд 30 орчим жил саатан хуримтлагддаг. Эдгээр эрхтний эсүүдэд металлтионен хэмээх уураг оршдог бөгөөд үүнээс хөөж орыг нь эзэлдэг юм. Кадминдсан уураг нь биохимийн хэвийн биш үйл ажиллгаа явуулснаар эс хордох буюу үхнэ. Хордсон буюу үхэжсэн эсүүд организмийг бүхэлд нь хордуулах үйл ажиллагаа явуулдаг. Энүүгээр хордсон бөөр кальцийг шингээн барих чадваргүй болж ясны сийрэгжилтэнд хүргэнэ. Өнгөрсөн зууны эхэн үед япончууд кадмийнд хордон, энэ талаар судалгаа шинжилгээ түлхүү хийсэн байдаг.

Манайд кадминтай хэрэглээг хянах тогтолцоо байдаггүй. Хил гаалиар «визгүй» нэвтрүүлдэг. Энэ бол дотоодын хяналт сул, өмнөд хөршөөсөө бараагаа татдагтай болбоотой байх. Ялангуяа олон жил фосфорын бордоо хэрэглэсэн талбайн тамхины навч, жимс, хүнсний ногоо, шар, улбар, улаан будаг, ийм өнгөтэй хүүхдийн тоглоом, пластик ба синтетик материал, мөнгөлөг, гялгар металл, гоёл чимэглэл, зүүлт, гар утас, зөөврийн компьютер гээд бүх төрлийн олон дахин цэнэглэгдэх хуурай зайнуудад онцгой анхаарч, импортлогч нараас кадмингүйн баталгааг шаардаж, анхаарах хэрэгтэй болоод байгааг хэлмээр байна.

-Тамхийг үнэрлэж байгаа хүн нь илүү их хорддог. Энэ юутай холбоотой вэ?

-Энэ маш үнэн. Тамхийг хэрэглэдэггүй хүний бие организм үүнийг илүү хүндээр хүлээж авдаг юм. Тэгэхлээр тамхинаас ялгарч буй эдгээр хот бодисууд ч мөн адил хэмжээтэйгээр шингэж байгаа. Хүний биед катми нь хорт хавдар үүсгэдэг номер нэг элемент. Кадмий нь хүнийг шууд хордуулаад алчихгүй удаан хугацаагаар хордуулдаг. Энэ нь 10, 20 жилийн дараа ясны сийрэгжилт эсвэл хорт хавдар болон хувирна.

-Энэ их өндөр хэрэглээг яавал багасгаж чадна хэмээн судлаач хүний үүднээс та бодож байна вэ?

-Тамхиний энэ маш өндөр хэрэглээг багасгахын тулд сурталчлагааг нь зогсоож, хяналт шаардлагаа өндөрсгөн, бага насны хүүхдүүдэд тамхи худалдаалахыг хориглох, нэн ялангуяа олон нийтийн газар хэрэглэхийг хорих, мөн татварыг нь ихэсгэж, импортоор орж ирж байгаа тамхинд шинжилгээ судалгаа хийж, чанар стандарт, урсгал хяналтыг чангатган, хордуулах чанар ихтэй байвал худалдаалахыг хориглох хэрэгтэй гэж бодож байна.

Нэг хүнд ноогдох орлогоороо бага, хүн амын тоо их, нягтрал ихтэй улсууд болох Энэтхэг, Хятад, Бангладеш зэрэг Азийн томоохон хотуудад таримал ургамлын бохирдлын түвшин дэлхийн стантандартаас илүү их байгаа нь тэдгээр орнуудаас бараа таваар импортлохыг багасгах нь зүйн хэрэг байх.

-Та тамхи импортолдог эсвэл үйлдвэрлэдэг компаниудад мэдэгдэл хүргүүлсэн үү?

-Манай сургууль 2009 онд Герман улсын тусламжтайгаар энэхүү лабортороо байгуулсан юм. Тусгай итгэмлэл авч байж мэдэгдэл хийх эрхтэй байдаг юм. Түрүү жил үүнийгээ судлаад иргэдэд мэдээлэх зорилгоор «Зууны мэдээ» сонинд мэдээлэл өгсөн. Хүмүүс нэг их сонирхоогүй юм.

Б. Мандуул

Эх сурвалж: “Монцамэ”