ярилцлаа. Өмнө нь тэрбээр манай сонины 2011 оны 12 дугаар сарын 23-ны ¹249-т «Монголчуудын сэргэн мандлын гараа» нийтлэлээ хэвлүүлсэн билээ. Харин энэ удаад 1911 оны үндэсний хувьсгалын зарим асуудлыг хөндөн ярилцлаа.

- Тэр үед Манжийн гол хүч хаана бөөгнөрсөн байсан бэ? Ховдод биш үү?

-Өмнө нь Ховд илүү ач холбогдолтой байсан боловч Манжийн «Шинэ засгийн бодлогын» хүрээд Монголд цэрэг бэлтгэх ажлыг хэдийнээ эхлүүлээд Их Хүрээний ойролцоо Хужирбуланд цэргийн анги байгуулаад байлаа. Өөрөөр хэлбэл Хужирбулангийн цэргийн анги гэдэг маань Манжийн үед байгуулагдсан хэрэг л дээ. Ингээд Хүрээний ойр орчмоос цэрэгт монгол эрчүүдийг элсүүлэн байнгын бэлэн байдалд байлгаж байжээ.

Иймээс Халхын Хүрээний газрын бүгд хэргийг түр ерөнхийлөн шийтгэх газар /ХХГБХЭТЕШГ/ маань энэ бүхнийг зохицуулж, бэлтгэгдэж байсан монгол цэргүүд нь шинэ тулгар төр засагтаа хүчин зүтгэсэн бол харин хятад цэргүүдийн дунд маш их ухуулах сурталчлах ажлыг хийсний үр дүнд тэд «Манжийн амбанг хамгаалахгүй « гээд шууд буугаад өгчээ. Тэр үед Монголд 100 мянгаад хятад иргэн амьдарч байсны дийлэнх олонхи нь Хүрээнд амьдарч байсныг дээрх хятад цэргүүд хамгаалах үүрэгтэй байж. Түр Засгийн газраас гаргасан уриалгад «энгийнээр оршин сууж буй хятад худалдаачдыг амар тайван байж болно, бид та нарт гар хүрэхгүй» гэдгээ мэдэгдээд байсан аж.

Хүрээнд байрлаж байсан монгол цэргүүд нь голдуу Чин ван Ханддоржийн хошуунаас татагдан ирсэн байж. Тухайн үедээ 2000 орчим монгол цэрэг байсан гэдэг. Гэхдээ ХХГБХТЕШГ -аас өгсөн зааврын дагуу 500 орчим цэрэг цугларсан юм шиг байгаа юм.

Ингээд Манжийн амбанг 3 хоногийн дотор бууж өгөхийг шаардахад тэрбээр ямар ч хариу өгөөгүй, эсэргүүцэл ч үзүүлсэнгүй. Учир нь Консулын газраа хамгаалахаар Оросоос ирсэн 300 цэргийг манж амбан «Оросоос орж ирж буй их цэргийн түрүүч нь байх» хэмээн айсан, дээр нь хятад цэргүүд зэвсгээ нэгэнт хураалгасан тул мөнөөх заасан хугацаанд нь Оросын консулын газарт хоргодохоор ирсэний дараа Хиагтаар дамжин нутаг буцжээ.

Зурхайч нараас лавлахад «12 дугаар сарын 29-ний өдөр бол өлзий учрал бүрдсэн сайн өдөр тул тэр өдрийн морин цагт ёслол үйлд» гэсний дагуу ийнхүү Хүрээний газарт монголчууд засгийн эрхээ тайван замаар шилжүүлэн авч чадсан.

- Харин Улиастайн хувьд?

-Хүрээнд тусгаар тогтнолоо тунхаглахаас өмнө ХХГБХТЕШГ-аас баруун аймгуудын чуулганд орон нутгаас цэрэг дайчилж, уг газруудыг даруй чөлөөлхийг тушаасан байсан учраас хуралдсан цэргийн хүчээр Улиастайг чөлөөлөхөөр хөдөлсөн байдаг. Энэ үед Улиастайн манж амбан Куй Фан мөн шууд буугаад өгсөн л дөө, 1912 оны 1дүгээр сарын 12-нд. Тэр үед Улиастай дахь Оросын дэд консул нь Вальтер, Ховдод Кузьминский нар байв.

-Харин Ховдын хувьд?

- Ховдын амбан бууж өгөөгүй тул Хүрээнээс Дамдинсүрэн, Магсаржаваар удирдуулсан цэрэг 1912 оны зуны эхэн сард хөдөлгөсөн байдаг. Тэд замдаа цэрэг нэмж элсүүлсээр явсан.

Дээрээс нь дөрвөдийн Төгс далай хан «баруун Монголыг чөлөөлөхөд тусламж үзүүлээч» хэмээн Хүрээнд хандсан байж. Мөн Жалханз хутагт болон Дамбийжаагийн цэрэг нийлэн хотыг сар гаруй бүслэн хаасны эцэст 1912 оны 8 дугаар сарын 6-нд чөлөөлжээ.

Гэтэл үүнээс 6 сарын өмнө буюу 1912 оны 2 дугаар сарын 16- нд Бээжинд Манжийн төр унасан байдаг. Нанжинд Бүгд найрамдах засаг тогтсон бол харин Бээжинд манжийн төр тогтносоор байсан хэрэг. Улмаар Нанжинаас хойд зүгт довтолсноор Сунь Ят Сен, Чан Кай Ши нар хамтдаа давшсан аж. Харин Юань Ши Кай нь манжийн армийн командлагч байж.

Тиймээс Ховдыг чөлөөлөх үед эсэргүүцэл үзүүлж байсан цэрэг нь хэдийнээ манжийн биш хятадын цэрэг болсон байжээ. Энэ үед оросууд бодитой тусламжийг үзүүлэх болсон учир нь хэрвээ баруун Монголыг Хятадад алдчих аваас Орос нь Хятадтай шууд хиллэхэд хүрэх байлаа. Дээр нь баруу Монголын цаадах Семипалатинск, Казахстан зэрэг газар нутгийнхаа аюулгүй байдлыг хангахын тулд ихээхэн хэмжээний цэргээ Байгалийн цэргийн тойрогтоо татан авчраад байв. Ер нь баруун Монголд Оросын худалдаа, аж үйлдвэрийн нэлээд капитал ороод ирсэн байлаа.

Түүнчлэн Хятад ч баруун Монголыг эзэмдэхийг хүсч байлаа. Энэ үед Юань Ши Кай Хятадын түр Ерөнхийлөгч болоод «Баруун Монгол» гэсэн засаг захиргааны нэгжийг байгуулна гэсэн төсөл боловсруулчихаад байжээ.

Тэгээд Шинжаан Уйгур, манай Алтайн хязгаар, дээрх баруун Монголыг оруулахаар санаархжээ. Улмаар Шинжаан руу 10 мянган цэрэг татсан гэдэг.

Иймээс баруун Монголд, өөрөөр хэлбэл Ховд нь гурван ч улсын ашиг сонирхлын бүс болон хувирсан хэрэг л дээ.

Ер нь 1911 оны хувьсгал маань үндсэн хоёр зорилт тавьсан байлаа. Үүнд төрийнхөө алдагдсан тусгаар тогтнолыг эргүүлэн авах. Хоёрт, нийт монгол овогтноо нэгтгэж, Их Монгол улсаа байгуулах явдал байв.

Иймээс энд гурван талын зэвсэгт хүчин оролцсон бөгөөд тулалдаан өндөрлөсний хойно ч хятад цэргүүд Цагаан Түнх гэдэг газарт очоод үүрлэсэн байдаг. Тэнд баруун Монголыг захирах сайдаар Бээжингээс томилогдсон Палт ван хүрэлцэн иржээ. Гэвч тэр үеэр Кузьминский нь Палт вантай Монголын засгийн газрыг оролцуулалгүйгээр нэгэн гэрээ байгуулсан аж. Ингэснээр Шар сүмээс урагшаа орших нутаг буюу Алтайн өвөр хязгаарыг Хятадад шилжүүлэх гэрээ байгуулчихсан юм. Ийнхүү Монгол улс нэг хэсэг газар нутгаа алдсан түүхтэй.

Тэнд Эзэнээ голын монголчууд өдгөө ч аж төрөн суусаар байнам.

Баруун Монголыг чөлөөлсөн нь нийт монгол овогтны урам зоригийг ихээхэн сэргээснээр өвөр Монголын 49 хошууны 38 нь «ар Монголдоо дагаар ороё» гэсэн хүсэлтээ тавьсан түүхтэй.

Өвөрлөгч ноёд захидалдаа «Богдын соёлд ороё» хэмээн тодорхойлсон байдаг. Учир нь өмнөөс нь хятадууд орж ирээд соёлоо тулгаад байсантай холбоотой юм.

Ер нь Манжаас салан тусгаарлах хөдөлгөөнийг идэвхтэйгээ эхлүүлсэн нь анхандаа өвөр монголчууд юм. Тэд биднээс өмнө зэвсэг бариад босч байсан, ялангуяа Удай ван гэхэд л хэдэнтээ Оросоос зээл тусламж авч тэмцэж байжээ. Мөн Хайсан гүн зэрэг олон хүн байдаг.

Манлайбаатар Дамдинсүрэнгийн хувьд Ар Монголд хамгийн түрүүнд дагаар орсон нь Хөлөнбуйрын барга нар юм аа. Тиймээс Монгол улсын Засгийн газраас тэдэнд зориулан тусгай тамга ч цутгаж өгсөн түүхтэй. Хөлөнбуйрын барга нар Халхдаа ирээд гаалийн татвар, худалдааны татвараа хүртэл манай Сангийн яаманд тушааж бажээ.

Гэтэл энэ үеэр өөр нэг үйл явдал болдог. Өвөр Монголын засаг ноёдын хүсэлтийн дагуу «Нэгдсэн их Монгол улсаа байгуулна» гэсэн халхууд элэг нэгтэн их Говийн өмнөх аймгуудаа чөлөөлөхөөр таван замаар цэргээ хөдөлгөсөн аж.

Мэдээж хятад цэрэг өөдөөс нь угтан байлдсан нь ойлгомжтой. Бид энэ үйл явдлыг «Өвөр Монголоо чөлөөлөх дайн» гэж нэрлэдэг бол харин өмнөт Монголд «Үхэр жилийн үймээн» гэж нэрлэдэг ажээ.

Хөх хотын их сургуулийн доктор Тайван «Үхэр жилийн үймээний гэрэл сүүдэр» гэсэн маш сайхан ном бичсэн. Юу гэвэл тэр их тэмцэл хөдөлгөөнийг Өвөр Монголын жирийн малчин ардууд бол огтхон ч ойлгоогүй юм билээ. Тиймээс ч нэгэн үймээн болсон гэж үздэг. Харин ноёд нь юмны эзэн сууж байсны хувьд эрх мэдэл, өмч хөрөнгөө алдчих вий гэж ихэд хаширлаж байж.

Цаанаас нь Юань Ши Кай Өвөр Монголыг тогтоохын тулд арга заль, цэрэг зэвсэг бүхнийг ашигласан. Тэр «Баруун Монгол» гэдэг засаг захиргааны нэгжийг ч гэсэн байгуулахдаа монголчуудын зарим нэгэнд их хэмжээний шан харамж амлаж байж.

Ар халхчуудад ч удаа дараа захидал цахилгаан илгээж байсан ч Богд хаан огтхон ч тоомсорлоогүй, хариуг нь ч өгдөггүй байж. Харин ч «манайх бол тусдаа бие даасан улс. Та бүхэнд манай асуудал хамаагүй. Харин ч та нар өөрсдөө хэр удаан тогтох юм бол доо» хэмээн бүүр басамжилсан хариу ч өгч байж.

Хятадын элдэв амлалт, ятгалганд автагдсан хүмүүс ч бий. Тухайлбал, Сэцэн хан аймгийн Доржпалам урваад явсан, Сайн ноёны Наянт ван, Палт ван г.м.

Харин Хаант Орос нь Монгол улс Өвөр Монголыг өөртөө нэгтгэх явдлыг эрс эсэргүүцэж байв. Учир нь энэ талаар Японтой удаа дараа нууц гэрээ байгуулсан байж. Тиймээс «та нар өвөр Монголоос цэргээ тат» гэсэн шаардлага тавьж байв.

Ер нь эхнээсээ л Орос нь Монголыг тусгаар биш зөвхөн автономит улс л байлгахыг хүсч байж. «Бүрэн тусгаар тогтносон улс байж чадахгүй» гэж үздэг байжээ. Тусгаар тогтнох гэвээс хятадууд шууд эзлээд авна. Харин автномит улс гээд явж байвал нэг хэсэгтээ аргацаана гэж үздэг байв.

Үүнийгээ ч тулган хүлээлгэж чадсан. 1912 оны намар Хүрэнд Монгол, Оросын найрамдлын хэлэлцээр явагдан гэрээ байгуулагдсан юм. Энэ үеэр Коростовец нь Монголд 9 сар амьдарсан байдаг. Түүний «9 месяцев в Монголии» гэдэг ном байдаг. Тэрбээр Орос улсын эрх ашгийг илт илэрхийлсэн төсөл барьж ирэхэд нь Монголын ноёд ялангуяа да лам Цэрэнчимэд ихэд уурласан гэдэ. Тэрхүү төслийг нь базаж шидээд «Бид тусгаар тогтнолыг хүсч байсан. Гэтэл та нар яах гээд байгаа юм бэ … Та нартай гэрээ байгуулвал бид тусгаар улс байх уу? Хоёрт, манай тусгаар байдлыг та нар хамгаалах уу Гуравт, та нар бидэнд юу тулгаад байгаа юм бэ?» гэсэн ийм гурван асуулт тавьсан байдаг.

«Автономи» гэсэн ухагдахууныг монголчууд огт ойлгохгүй байсан тул «Энэ бол өөрөө өөртөө эзэн байх гэсэн үг юм» хэмээн ойлгож байжээ. Дээрээс нь «танайх Барга, Хөлөнбуйрыг аваад хэрэггүй. Энэ бол угаасаа Хятадын нутаг, Өвөр Монголын нутаг, үүнээс болж Хятадтай маш эвгүй байдлад орно. Яагаад гэвэл баруун Монголд довтлохоор Юань Ши Кай цэргээ зэхчихсэн, юу юугүй довтлох гэж байна. Ийм эгзэгтэй нөхцөлд та нар газар нутгийн талаар асуудал сөхөөд нэмэргүй» гэж байж.

Мөн оросууд яагаад Баргын асуудалд хориг тавиад байв гэвэл тэд өөрсдөө Урианхайг сонирхож байсан хэрэг л дээ. Тагна Урианхайн 5 хошууны 2 нь «Олноо өргөгдсөн Монгол улсад дагаар орно» гэсэн хүсэлтээ тавьчихсан бол харин үлдэх гурав нь II Николай хаанд өргөдлөө өгчихсөн байж.

Ийм эгзэгтэй байдлыг үүсгэсний эцэст Урианхай нь Орост, харин Хөлөн Буйр, Барга нь Хятадад нэгдсэнээр төгссөн байдаг. Дээр нь Кузьминскийн байгуулсан гэрээгээр Алтайн өвөр нутгийг Хятадад алдсан аж.

-Хиагтын гэрээг монголчууд хэрхэн хүлээн авсан бэ?

-Маш ихээр эсэргүүцсэн. Да лам Цэрэнчимэд ихэд уурсаж «Хятад улс Монголд ямар ч хамааралгүй юм. Манжийн төр нь Хятадыг ч, Монголыг ч захирч чадаагүй. Ингээд хувь тавилангийн эрхээр бид тусгаар тогтнож салцгааж байна» гэхэд оросууд «та нар одоохондоо Хятадын «эзэн эрхийн доор» гэсэн нэрэн доор үлдэхгүй бол өөр боломж байхгүй» хэмээн Монголыг маш ихээр шахжээ.

Ийнхүү энэ гэрээнд гарын үсэг зурсан бөгөөд энэ гэрээг дагалдаж нэгэн протокол гарсан байгаа юм. Үүгээр Оросын худалдаа, аж үйлдвэрийнхэн Монголд ямар ч гааль, түрээсгүйгээр ажиллах бүх эрхийг олж авчээ. Монголчуудын сэтгэлийн их урам зориг дээр оросууд «вальс эргэчихсэн» хэрэг л дээ.

Үүний дараа Чин ван Ханддорж тэргүүтэй Монгол улсын төлөөлөлгчид 1912 оны сүүлчээр Cанкт -Петербург хотод айлчлахдаа хэд хэдэн зорилго агуулсан байдаг. Юуны өмнө тусгаар тогтнолоо хүлээн зөвшөөрүүлэх, тэнд буй гадаад улс орнуудын дипломат төлөөлөгчидтэй уулзах, 2 сая рублийн зээл авах, Орос улсад өөрийн тусгай төлөөлөгчийн газрыг нээх, зэр зэвсэг худалдаж авах зэрэг.

Коростовец «шинэ тулгар Монгол улс мөнгө санхүүгийн чадавхи муу байгаа тул замын зардал зэргийг нь Орос улс даавал зүгээр» гэсэн санал тавьсанаар Оросын тал бүх зардлыг нь даасан байдаг.

Дипломат төлөөлөгчийн газар нээх асуудал бүтээгүй, бусад улсын дипломат төлөөлөгчидтэй уулзахад оросууд маш их саад учруулсан байдаг. Зарим нэгэн улсын ЭСЯ-ны хаалгыг татсан боловч ойлгож хүлээн аваагүй …

Ер нь Оросын капитализм өөрөө их онцлогтой л доо. Хамжлагын харилцаа ноёрхож байх үед үүссэн. Орост хөрөнгөтний хувьсгал ялаагүй учраас харьцангуй орой хөгжсөн Оросын мануфактур, фабрикийн бараа таваар нь баруун Европын зах зээлд борлогдох нь маш муу байж. Тиймээс аж үйлдвэрийн бараагаа Монголын зах зээлд шахах сонирхолтой байжээ. Дээрээс нь асар их байгалийн баялаг, хямд төсөр мал аж ахуйн түүхий эдийг нь анзаарахгүй байхын аргагүй байж.

Оросын засгийн газарт Монголын талаар гурван ч байр суурь байж. Цэргийнхэн нь «шууд эзлэе» гэдэг, харин Сангийн яам нь «Монголтой ашигтай байх бололцоо байна» гэдэг, харин Гадаад яам нь «болгоомжтой байхгүй бол болохгүй ээ. Хятад, Японы эрх ашгийг хэтэрхий хөндөж болохгүй, Монголын асуудлыг хэтэрхий дэвэргэж болохгүй» гэсэн байр суурьтай байж.

Чин ван Ханддорж 2 сая рубль зээлэхээр л тохиролцож чадсан байна.

Орос–Монголын найрамдлын гэрээ байгуулагдсанд хятадууд маш ихээр эмзэглэсэн байдаг. Ердөө 4 хоногийн дараа Хятадын засгийн газар эсэргүүцлээ илэрхийлж, Хятад орон даяар жагсаал цуглаан өрнөсөн байна.

Ялангуяа Гоминдан нам Юань Ши Кайн засгийн эсрэг үүнийг маш ихэр дэвэргэсэн гэдэг.

Оросууд Монголтой байгуулсан гэрээгээ Хятадаар зөвшөөрүүлэх гэсэн, гэтэл Хятад эсэргүүцсэн. Энэ хоёр улс 1 жил орчим хэлэлцсэний эцэст 1913 нд Бээжингийн тунхаг гэдэг зүйл гарсан. Монголыг Хятадын эзэн эрхийн дор орших автономит улс гэсэн. Энэ зүйлээ 1914-1915 онд явагдсан Хиагтын гурван улсын гэрээгээр Монголд тулган хүлээлгэсэн. Ингэж Монгол улсын бүрэн эрхт байдал хязгаарлагдаж, автономит эрхтэй улс болж хувирсан юм.

Америкийн эрдэмтэн Фитерс Монгол улсыг «Алх дөшний хоорондох Монгол орон» гэж нэрлэсэн байдаг. Дөш нь Хятад, алх нь Орос юм.

Ер нь Оросын дипломат бодлого ямагт ялалт байгуулж ирсэн байдаг. Тэр бүү хэл Коростовец 1912 онд Монголтой гэрээ байгуулсан явдлыг « Алс Дорнод дахь Оросын дипломат бодлогын хамгийн том ололт» гэж хүртэл нэрлэсэн байдаг. Мөн Хиагтын гэрээнд Монгол, Хятадыг аль алийг нь татан оролцуулж чадсанаа бас том амжилт хэмээн үздэг.

Хиагтын гэрээ нь Орост маш их ололттой. Үүний улмаас Монгол нь автномит эрхтэй улс болон хувирсан юм. Иймээс оросууд 1911 оны үйл явдлыг «амжилтанд хүрсэн үндэсний эрх чөлөөний хөдөлгөөн болохоос хувьсгал биш» гэж дүгнэдэг. Хоёрт, Монгол нь 1911 оноос автномит улс байсан гэж үздэг.

Харин монголын түүхчид «үгүй ээ, энэ бол хувьсгал байсан. Хэдийгээр нэг нийгмийн байгууллыг нөгөөгөөр солиогүй ч, үндэстэн судлалын онолын үүднээс, улстөрийн шинжлэх ухааны үүднээс үзэхэд засгийн эрхийг өөртөө гартаа авсан, өөртөө эзэн суусан үндэсний хувьсгал байсан» гэж үзээд автномит засаг нь Монголд 1915 оноос л тогтсон хэмээн маргалддаг.

-Хиагтын гэрээ Монголд ямар үр дагавар авчирсан бол?

- Хиагтын гэрээний үр дагавар маш хортой байлаа. Энэ гэрээг Өвөр Монгол эрс эсэргүүцсэн. Учир нь Өвөр Монголыг Хятадын эрхшээлд гэдгийг хуульчлаад тогтоочихсон хэрэг. Гэтэл үүнийг эсэргүүцсэн харчингийн шударга баатар Бавуужаваар толгойлуулсан томоохон бослого хөдөлгөөн дэгдсэн.

Түүнчлэн Хүрээнд лам нарын дунд «Шашин, төрийг зааглах хэрэгтэй байна. Учир нь Богд хааны амь насанд цөвтэй зүйл тохиож болзошгүй» гэсэн айдас хүйдэс тархаж, Монгол нь хэтэрхий сул дорой байгаа учраас ирээдүйдээ итгэх итгэл нь ганхаж суларсан байдал харагддаг.

Хиагтын гурван улсын энэхүү гэрээ нь Монголын гар хөлийг үнэхээр боож орхисон байдаг. 1911 онд гараагаа авсан тэр их оргилуун сэтгэл, тэр их шинэчлэл, өөрчлөн байгуулалт унтарч бөхөж эхэлсэн билээ. Дээрээс нь Оросоос 4 удаагийн хүсэлтээр нийтдээ 5 сая гаруй рублийн зээл авсан байдаг. Орост Зөвлөлт засаг тогтсоноор тэр өр ч хүчингүй болсон байдаг .

Дэлхийн I дайн дэгдэж, дараа нь Октябрийн хувьсгал дэгдсэний дараа Хятад нь энэ байдлыг далимдуулан 1919 онд Монголд цэргээ оруулсан билээ.

Түүнчлэн 1911 оны хувьсгалыг гардан хийсэн олон ч зүтгэлтэн учир битүүлэг байдлаар амь насаа алдсанаар толгойгүй болж эхэлжээ. Гэтэл үлдсэн хэд нь хээл хахууль, отго жинс, эрх ашгийн төлөө хувийн жаргалаа хөөцөлдөх болсон нь тэр үеийн сонин хэвлэлээс тод харагддаг. «Нийслэл Хүрээний сонин бичиг», «Шинэ толь» зэрэгт нийгмийн ялзралын талаар маш ихээр бичиж байлаа. Энэ нь Монголын нийгэм гутранги байдалд нэгэнт орсныг батлан харуулдаг.

Хиагтын гэрээ нь гадаад руу харилцах асуудал дээр «зөвхөн эзэн орны зөвшөөрөлтэйгээр» харилцаж болно гэсэн хоригтой байсан нь маш их тээг болжээ. Үүний баримт бол 1916-1917 оны үед «Худалдааны хоршоо байгуулая» гээд « Хоршооны Чагдаржав», Цэдэнсүрэн зэрэг хүмүүс гадаад худалдааны хоршоо байгуулах гэтэл «Энэ нь Хиагтын гурван улсын гэрээг зөрчиж байна» гээд зогсоож байсан байдаг. Гэтэл тэрхүү гэрээнд нь «худалдаа арилжааны талаар гуравдагч улстай харилцаж болно» гэсэн заалт байсан аж.

Мөн «өмнөх үеийн өрийг хүчингүй болголоо» гэсэн боловч хятадууд дахиад л бүчээд ороод ирсэн байдаг. Энэ гэрээний нийгмийн үр дагавар маш муу байсан тул 1919 онд «автономийг устга» хэмээн тулгахад манай дээдэс тун арчаагүй байдалд ороод байлаа.

Үүний дараа Октябрийн хувьсгалаар хөөгдсөн цагаантнууд Монголд орж ирж улмаар улаантан ч орж ирсэн.

Ийнхүү Монгол нь хоёр их гүрний цэрэг, улс төрийн түшиц плацдарм болон хувирч, театр лугаа адил болсон.

-1911 оны үндэсний хувьсгал Монголын нийгэмд юу авчирсан бол?

-1911 оны хувьсгалын гол ач холбогдол бол тусгаар тогтнолоо олж авч, зах зээлээ нээлттэй болгосноор амиа аргацаасан аж ахуйтан задарч, таваар- мөнгөний харилцаа хөгжсөнөөр анхны хөрөнгөлөг хүмүүс гарч ирсэн байдаг. Дээр нь анхны эмнэлэг, сургууль зэрэг бүх юмны үндэс суурь тавигдсан. Газар түрээслэх шинэ үзэгдэл ч энэ үетэй л холбоотой байдаг. Түрээс, гааль хөгжиж эхэлсэн, жижиг өврийн үйлдвэрийн газрууд, өөрийн сонин хэвлэл гээд мөн түүнчлэн улсын төсөвөө зохиож эхэлсэн гээд олон зүйлийн бахдам гараа эхэлсэн билээ.

Аливаа нийгмийн түүх бол давхраажилтын түүх байдаг билээ. Монголын нийгмийн давхраажил энэ үеэс л идэвхтэй явагдах болсон. Давхраажилт хэдий чинээ тод байх тусам нийгэм төдий чинээгээр хөгждөг байна. Үүнд 1911 оны хувьсгал асар том лугшилт өгснөөр энэ хувьсгалаар хөрөнгөжиж чинээлэг болсон тэр хүмүүс болон төрийн түшээд 1921 оны хувьсгалыг хийсэн байдаг. Хэрвээ 1911 оны хувьсгалыг Чингисийн алтан ургийн ноёд, Богд хаан тэргүүтэн хийсэн бол 1921 оны хувьсгалыг энэ хувьсгалаар өсч бойжсон Данзан, Чагдаржав нар хийсэн байдаг. Тэд нараас ганцхан ядуу нь л Сүхбаатар байжээ. Бусад нь бүгдээрээ жижиг өмчтөн байжээ.

Чагдаржав л гэхэд жинчин хүний хүүхэд байсан тул гадаад дотоодод их явж, нүд нь тайлагдсан панз наймаа үсэргэж Европын хэд хэдэн оронд хөл тавьсан нэгэн байжээ. Чойбалсан гэхэд л Орост суралцсан анхны оюутан, Дугаржав нар бүгд жижиг өмчтөн байж. Лосол, Данзан, Бодоо нар сэхээтэн. Данзан Сангийн яамны ой модны түрээс хариуцсан гаалийн байцаагч байж. Козиний Монгол орныг судлах экспедицэд явахдаа Халхын 42 хошуу, 3 харуулаар орж танилцан, Монгол орон ямар ядуу байгааг олж харан сэтгэлээ зовоож, хэрхэн улсаа хөгжүүлэх вэ хэмээн явахдаа анх Элбэгдорж Ринчинотой хамт явж байж. Чухам энэ үед л тэр хоёр анх муудалцсан гэдэг. Данзан «Энэ мөнгө бол Оросоос манай улс зээлсэн мөнгө. Гэтэл манай энэ мөнгийг үрэн таран хийж байна» хэмээн Ринчинотой 1915 онд зөрчилдсөн гэдэг. Эцэст нь 1924 онд Данзанг цаазаар авах бүх зүйлийг Ринчино л хийсэн байдаг.

1911 оны хувьсгалд үүрэг гүйцэтгэсэн хэдхэн л дээдсийн тухай яриад байгаа болохоос бус жирийн засаг ноёд ч асар их зүйл хийсэн байдаг.

-1911 оны үндэсний хувьсгалын гол ач холбогдол юу вэ?

-Олон он жил алдагдсан төрийнхөө тусгаар тогтнолыг олж авч, туурга тусгаар улсаа байгуулсан нь хамгийн чухал ололт. Хоёрдугаарт, ХХ зуунд монголчуудын сэргэн мандалтын хамгийн анхны гараа нь болсон билээ. Энэ хувьсгал бол тасалдсан хувьсгал байсан. Энэ хувьсгалаар эхлүүлсэн бүх үйл яваандаа Монголыг яг капитализм руу хөтлөн оруулах байв. Капиталист хөгжлийн замыг өнөөдөр хүн төрөлхтний жам ёсны хөгжлийн гольдрог хэмээн үзэж байгаа билээ.

Энэ гольдрол руу орох ёстой атал 1924 оноос Зөвлөлт улс, Коминтерний нөлөөгөөр 1928 оноос сталинч, ленинч коммунизм байгуулах зам руу хальтарч, олон ургальч үзлийг нухчин дарсан байдаг.

Иймээс 1911 оны хувьсгал нь ХХ зуунд Монгол орны мандан буурах олон мөчлөгийн хамгийн анхных нь байсан тул маш хүнд хүчир зам туулсан түүхтэй.

С.Энх-Амар

Эх сурвалж: “Монцамэ”

1911 оны хувьсгалыг Чингисийн алтан ургийн ноёд, Богд хаан тэргүүтэн хийсэн
Tweet
Bolod.mn