улс. Хуучин түүхийг сөхөн харвал дэлхийг байлдан дагуулж явсан Монголчууд өнөөдөр хөгжлийн ямар үед ирчихээд байна вэ? Монгол хүн даяаршиж буй дэлхийн дундаж хүнтэй зүйрлэвэл хаана нь явж байна вэ? Нэг үе 500 гаруйхан мянган хүн амтай, хүн амын дийлэнх нь бичиг үсэггүй, өвчин эмгэгт баригдаж байсан монголчуудыг Орос ах нар өөд нь татаж хөлөө олоход нь тусалсан. Орос ах нараас их зүйлийг манайхан сурсан. Гэхдээ сайнаас нь илүүтэйгээр саарыг нь өвлөн үлджээ. Энэ бол архидалт. Архинаас болж гэмт хэрэг үйлдэх, түүндээ хордох, осгож нас барах тохиолдол олширсоор.

Хамгийн сүүлд л гэхэд он гарсаар энэ сарын гуравнаас дөрвөнд шилжих шөнө нийслэлд золгүй байдлаар долоон хүн нас барсан бөгөөд нас барагсад бүгд архинаас үүдэн амиа алджээ. Тухайлбал Баянзүрх дүүргийн 16 дугаар хорооны Бурхантад оршин суух 39 настай эрэгтэй Н архи хэтрүүлэн хэрэглэсэн үедээ хашаа давах гэж байгаад өгзгөөрөө гадсан дээр унасны улмаас хүнд гэмтэн гэмтлийн эмнэлэгт хүргэгдсэн ч гэмтлээ даалгүй нас барлаа.

Мөн Баянзүрх дүүргийн 28 дугаар хороо Хужирбуланд 38 настай Ш архинд согтон, биеэ авч явах чадваргүй болсноор осгож амиа алдав. Баянгол дүүрэгт бас нэгэн иргэн архинаас үүдэн биеэ авч явах чадваргүй болох үедээ духаараа цементэн зам мөргөн унаснаар толгойндоо гэмтэл авч нас барлаа. Нэгэн үе 30 гарсан эрчүүд архинд донтох байдал давамгайлж байсан бол одоо найман настай балчраас 80 настай буурал хүртлээ уудаг болсон гэхэд хилсдээд байх юм үнэндээ алга. Архичин аавуудын халдвар ээжүүдэд нөлөөлөн улмаар архичин аав ээжүүд гашуун хар усаа хүүхдээрээ зөөлгөдөг болсон.

Үүнээс үүдэн архи уух сэдэл хүүхдэд төрөн архичдын ертөнцөд хүүхдүүд сайн дураараа орж ирэх болов. Өнгөрсөн оны сүүлээр гарсан хэрэг үүнийг нотолно. 13 настай хүү есөн настай хүүгийн аав ээждээ зөөж явсан 1500 төгрөгийн архийг булаан зугтан Чингэлтэйн ууланд гарч согтотлоо уугаад нас барсан. Архичин ээжүүд ч олширч байгааг сүүлийн үеийн тоо баримтууд нотолно. Ганцхан судалгаанаас харахад л жирэмсэн үедээ архи ууж байсан 386 эмэгтэйгийн 272 нь гашуун уснаас болж үрээ зулбуулчихаж. Аав ээжүүд гэртээ архидаж, идэр насныхан бааранд тасарч унан, арван жилийн жаахан хүүхдүүд хүнээс зайдуухан очин архидаж, Монголчууд бүхэлдээ архин далайд живж байна.

Архи л байвал амьдрал сайхан мэт төсөөлөн өдрийн нар хэзээ жаргаж, хэзээ мандаж байгааг ч үл анзааран, тарвага зурамнаас дор амьдрагчид, харанхуй нүхэнд найрлаж сууна. Намрын сэрүү орж, цас хаялсан жирийн нэг өдөр. Үдийн 15:00 цаг орчим Баянзүрх дүүргийн 13 дугаар хорооны нутаг Нарантуул захын хойно орших нэгэн таггүй цооногоос уур савсана. Нүх рүү ойртоод өндийвөл 40 орчим насны гурван эр мөн насны хоёр эмэгтэй бас найм орчим насны жаахан охин. Архинд хөлчүүрхсэн хүмүүсийн дунд хятад чихэр хүлхэн суугаа охин юу бодож, ирээдүйгээ хэрхэн төсөөлж байгаа бол?

Өвлийн жихүүн өдрийн оройн 17:00 цаг. Нарантуул зах буюу бидний хэлж заншсанаар "Мангасын ам" захын арын нүхэн хаалганы үүдэнд. Найман настай хүү Б дөрвөн настай дүүгийнхээ хамт архинд согтож биеэ авч явах тэнхэлгүй болсон ээжийгээ авч явахаар оролдон өргөж дийлэхгүй нүдэндээ нулимстай зогсоно. Зуны нэгэн өглөө 08:15 цаг. Багшийн дээдийн урд буюу нэгдүгээр төрөхийн ард байрлах Ионсей эмнэлгийн хашаанд. Өглөө үдэшгүй байнга архидах 18-26 насны долоон эрэгтэй дөрвөн эмэгтэй. Хааяа шинэ найзууд нь ирнэ. Эмэгтэйчүүдийн нэг нь хоёр орчим насны хүүхдээ авч ирэн архидаж хонов. Өглөө Архигчид өглөө сэрэхэд хоёр настай хүүхдийн хацар ямар нэгэн зүйлд шалбарч нүүрний арьс хууларч хүүгийн нүүрнээс их хэмжээний цус шүүрч байв.

Мөн зуны нэгэн өдөр. Арслантай гүүрний хойно арай ядан урсаж буй Сэлбэ голын ойролцоо өсвөр насны дөрвөн жаал мөн 30 эргэм насны хоёр эр нэг эмэгтэй. Тойрч суун дундаа шилтэй зүйл тавьжээ. Хүүхдүүд нүцгэн шахуу тоглож байна уу гэлтэй өөд өөдөөсөө ус цацалцан хашгиралдан хөөцөлдөнө. Хэдийгээр Скай их дэлгүүрийн хойно байрлах энэ хэсэгт хүн бараг байхгүй ч гэгээн цагаан өдөр зарим нэг нь дотуур хувцасгүй бүжиглэж, зарим нэг нь гуйвж байхыг харваас тэд ч мөн бор дарсыг хүртсэн бололтой.

Хаврын нэгэн орой Чингэлтэй дүүрэг 17 дугаар хорооны орчимд 10 орчим насны бяцхан хүү тор дүүрэн пиво уутлан хоёр шил архи ханцуйндаа чихэн гэр өөд зүглэж харагдана. Аав ээжийн багын найзууд ирсэн тул тэд найрлаж буй бөгөөд тэрээр гурав дахь удаагаа архинд гүйж байгаа нь энэ аж. Өвлийн нэгэн шөнө Баянзүрх дүүрэг 22 дугаар хороо. Наймаас 14 насны дөрвөн хүүхдээ дагуулан гэрээсээ холгүйхэн дэлгүүрийн үүдэнд нөхрөөсөө нуугдан зогсох нэгэн эмэгтэй. Нөхөр Б нь байнга архи ууж ирэн, зодож дарамталдаг бөгөөд энэ удаад Б нь согтуу ирэн гэрийнхээ үүдийг цөм өшиглөн хүүхдүүдээ зоджээ.

Энэ бол бидний амьдралд дасал болоод байгаа амьдралын үнэн дүр зураг. Нийгмийн бузар бүхэн архинаас үүдэн гарч байгааг хэргийн бүртгэл бэлээхэн харуулаад өгнө. Архи ууж нэг нь нөгөөгөө хөнөөнө. Эсвэл архины пянгаа даалгүй хөлдөж эрхтнээ тайруулах, тэр чигээрээ сэрж амжилгүй нойрсох нь өдрөөс өдөрт нэмэгдсээр байна. Түүнчлэн архинд донтолт дээд цэгтээ тулж, тэдэнд зориулж хямд хор үйлдвэрлэн зарах нэгэн ч байх. Өнгөрсөн сарын 27-ны өдөр золгүй байдлаар 11 хүн ңас барсны дийлэнх нь архи хэтрүүлэн хэрэглэсэн, олон хоног дараалан уусан зэргээсээ болж хордох эсвэл осгож нас барсан байгаа юм.

Түүнчлэн 46 настай Ж гэгч нь "Аяны дугараа" гэгч архинд хордон нас барсан байх жишээтэй. Мөн автомашины тосол уун нас барсан тохиолдол ч гарсан. Энд согтуугаар гэмт хэрэг үйлдсэн жишээг татахаа больё. Дуусашгүй их тоо гарах нь ойлгомжтой. Өнөөдөр архи Монголын хамгийн том үйлдвэрлэл болчихоод байгаа. Төр засгаас энэ тал дээр яагаад арга хэмжээ авахгүй байна вэ? Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж сүү ууя гэж хэлсний зоргоор архичид лонхоо хаяж, угж хөхнө гэж үү? Архи үйлдвэрлэгчдийг багасгах тал дээр яагаад арга хэмжээ авахгүй байна вэ?

Сүүлийн таван жилд манай улс 173,5 сая литр согтууруулах ундаа үйлдвэрлэсэн байна. Судалгаагаар архи хэтрүүлэн хэрэглэгчийн тоо 2005 онд нийт хүн амын 10,8 хувь, 2009 онд 27,4 хувь, 2011 онд 55 хувь болтлоо өсчээ. Эрүүлжүүлэхэд л гэхэд жилд 140 мянган хүн орж, эрүүл ухаанаа олдог байна. Мөн архинд донтох эмчилгээг яаралтай хийлгэх шаардлагатай 12 мянган хүн байдаг талаар наркологийн судалгаанд дурдсаны сацуу жилд 1000 гаруй хүн үхэх хэмжээнд хүртлээ архи хэрэглэдэг гэдгийг тогтоосон байна. Гэсэн ч архины үйлдвэрүүд хүчээ авсаар аль нэг улсын тийм Гран-Приг авлаа хэмээн өөрсдийгөө рекламдан өглөө оройгүй шахам жинхэнэ эрчүүдийн ундаа Жалам хар гэх мэтээр архинд дурлагсдын өвчнийг хөдөлгөсөөр.

Архи бидэнд ямар хор хөнөөл авчирдгийг хангалттай харлаа, үзлээ, сонслоо. Одоо үүнийг зогсоох цаг нь болсон. Монголын баяруудын олныг хэлэх үү? Баяр болгоноор баахан хүн хордсоор Монголчууд эхийн хэвлийд байхаасаа эхлэн хөлчүүрхсээр байх уу? Архичинтай тэмцэх гээд амжилт олох нь юу л бол. Мултьвитамины саван дахь найруулсан спиртнээс эхлээд тансаг зэрэглэлийн Соёмбо хүртэл архины үйлдвэрлэлийг хаасан цагт л Монгол хүн сүүгээ өргөнө. Өнөөдөр тавдугаар ангийн хүүхэд архи амсч, наймдугаар ангидаа архинд дурлан, аравдугаар ангиасаа архинд орж, их сургуулийн босго алхаад архичин болж байна. Уг нь дөч хүрээд дөнгөж амс, тавь хүрээд тавьж хүрт гэдэгсэн дээ.

С.Мөнх-Од