Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Цахиагийн Элбэгдорж Үндэсний эрх чөлөө, тусгаар тогтнолоо сэргээсний 100 жилийн ойн баярт зориулсан УИХ-ын хүндэтгэлийн чуулганд үг хэллээ. Ерөнхийлөгчийн хэлсэн үгийг бүрэн эхээр нь хүргэж байна.

Эрхэм хүндэт ард иргэд ээ,
Улсын Их Хурлын дарга, Ерөнхий сайд,  
УИХ, Засгийн газрын эрхэм гишүүд ээ,
Хүндэт зочид, хатагтай ноёд оо,  
        

        Өнөөдөр та бид Монгол улсад, магадгүй өнгөрсөн зуунд тохиосон хамгийн чухал түүхэн үйл явцын тухай ярилцаж, гүн хүндэтгэл үзүүлэхээр цуглаад байна. Монгол төрийн хүндэт хоймроос эрх чөлөө, тусгаар тогтнолоо сэргээсний түүхт 100 жилийн ойн баярын мэндийг нийт ард түмэндээ болон хөрш улс орнууд, манай улстай дипломат, найрсаг харилцаатай, хамтын ажиллагаатай нийт улс гүрэн, байгууллага, хамт олонд хүргэж байгааг минь хүлээн авна уу. Аливаа улс үндэстэнд түүний эрх эрх чөлөөт, бие даасан байдал нь хамгийн эрхэмд тооцогддог. Монголчууд дор бүрнээ, айл аймаг, хотол үндэстэнээрээ эрх чөлөөтэй, эн тэнцүү, тэгш харилцаатай байж хөгжин дэвжихийг эрхэмлэж ирсэн.
           

        Өнгөрсөн түүхийг шинжлэн харвал бидний өвөг дээдэс дэлхийн хуурай газрын хээлэнд хамгийн том гүрнийг байгуулж, олон улс үндэстний түүх, хувь заяанд онцгой нөлөө үзүүлж, шинэ дүрэм журам тогтоож, төр нийгмийг түвшитгэж явжээ. Мөн монголчууд гүрэн улс, нийгэм төрийн амьдралд тохиох онцгой үйл явдал, давтагдашгүй хүчин зүйл, цаг үеийн өөрчлөлтүүдээс ангид байгаагүй юм. Эдүгээгээс Манж Чин гүрэнтэй харилцаж ирсэн харилцаа нь манай түүхэнд тод ул мөр үлдээжээ.
           

        Арван долоодугаар зууны эхэн мөчлөгт буюу 1630-аад оноос эхлэн уудам газар нутагт суурьшсан монголчууд болон Манж чин гүрний харилцаанд тодорхой өөрчлөлтүүд гарсаар байжээ. Тэдгээрт Өмнөд Монгол, Халх Монгол, Ойрад Монгол дараалан өртөж байсан ч монголчууд бүхэлдээ Манж Чин Гүрний дарлал эрхшээлд автсан нь үгүй юм. Үүнд Монгол газар нутагт үе үе хүч түрэн гарч байсан монголын шилдэг эх оронч зоригтнуудын тэмцэл бослого, монголчуудын улс үндсээ гэсэн алтан ургийн уламжлалт хэрсүү бодлого онцгой үүрэгтэй байсныг зориуд цохон тэмдэглэе. Манж гүрэн ч Монголчуудад хандсан өвөрмөц бодлого хэрэгжүүлсэн байдаг. Энэ бодлого нь хорьдугаар зууны эхэн хүртэл, хоёр зуун дамжин, хоёр талаас бичиж хүлээн зөвшөөрөгдсөн гэрээний дагуу харилцан хүлээсэн эрх үүрэгт үндэслэн хэрэгжсэн байх юм. Үүнийг аль нэг гүрэн, өөр улс хоорондын харилцаа гэхээс монгол манж үндэстнүүдийн бие биедээ хандсан тухайн цаг нөхцөлд зохицсон бодлого байжээ гэж үзэж болох юм. Манж, монгол үндэстний хооронд байсан тэр өвөрмөц харилцааг дундад зууны үеийн томъёололоор “vassal”, өнөөгийн ойлголтоор “satelite”, сүүлийн үеийн зарим судлаач эрдэмтдийн санал нэгдсэнээр “түшмэг” гэж тодорхойлж болох юм. Хорьдугаар зууны эхэнд хоёр үндэстний хоорондын энэхүү итгэмжит холбоотны харилцаа цагийн  түрэлтээр өөрчлөгдсөн юм.
           

        Арван есдүгээр зууны сүүлч, хорьдугаар зууны эх  бол олон газар тив дэлхий, улс гүрнүүдийн амьдралд онцгой өөрчлөлт гарснаараа онцлог юм. Тухайн үеийн бүс нутгийн шинжтэй эзэнт гүрнүүд болох Отомманы Турк, Хавсбургийн Австри, Викториягийн Британ, Романовын Орос, Чангийн Хятадын цагийн эрхшээлийг сөрөн зохицох гэсэн болдого үйл ажиллагаа, оролдлогууд бүтэлгүйтсээр байлаа. Олон олон шинэ хуучин улс үндэстэнүүдийн бие даан хөгжиж дэвжих гэсэн хүсэл тэмүүлэл ч үүнд нөлөөтэй байлаа.
           

        Манж Чин гүрний бодлогын өөрчлөлт нь монголчууд болон монголын бусадтай харилцах харилцаанд үл итгэсэн байдлаар илэрч, монголын хил хязгаар нутагт мөн Их хүрээнд цэрэг харуул суулгах, монголчуудын уламжлалт аж ахуй, газар нутгийн бие даасан байдлыг хөндсөн эзлэн түрэмгийлэх үйлдэл болон хувирсан юм. Үүнийгээ Манжууд “шинэ засгийн” бодлого хэмээн тодорхойлсон. Чин гүрний бодлогын манж шинжид гарсан чанарын энэ өөрчлөлтийг тухайн үеийн монголын удирдагчид чадварлаг ашигласан. Тэд Манжийн хаантай итгэмжит холбоотны харилцаагаа зогсоож, улс үндэстнийхээ эрх чөлөөт тусгаар байдлыг сэргээн бэхжүүлэхээр сэтгэл шулуудсан байдаг.
 
           
Эрхэм хүндэт ард иргэд ээ,

            Монголын ард түмнээс төрөөс энэ жил, энэ өдрүүдэд гүн хүндэтгэл үзүүлж, өргөн дэлгэр хэлэлцэж, улс үндэстнийхээ бахархал болгон тэмдэглэж байгаа эрх чөлөө, тусгаар тогтнолоо сэргээн тогтоосны 100 жилийн ой бол цар хүрээгээрээ ч, ач холбогдлоороо ч, өнө мөнхийн шинж чанараараа ч үеийн үед бахархан дурсагдах үнэхээр хосгүй түүхэн үйл явдал юм.

            Ингэж үнэлсний учраа тодруулан тэмдэглэхийг хүсч байна. Үндэсний эрх чөлөө, тусгаар тогтнолоо сэргээсний энэ баяр бол монголчууд бусдын хүч түрсэн түрэмгийллийн эсрэг бараг гурван зуун дараалан төр улсынхаа уламжлалт бодлого, газар нутаг, хүн ардаа өмгөөлөн тэмцэж ялан мандсаны илэрхийлэл юм. Энэ бол монголчуудын түүхэнд тохиосон хамгийн урт, баатарлаг, бас ялж гарсан тэмцэл байлаа.

            Үндэсний эрх чөлөө тусгаар тогтнолоо сэргээн тогтоосоны энэхүү зуун жилийн ой нь монголчууд шашны тэргүүн Богдоосоо эхлээд харц ард, хан ноёд, түшмэл хутагтаа хүртэл бүгд их үйлсийн төлөө зориглон нэгдэж түүхэн амжилтад хүрсэний баяр юм. Энэ их түүхэн үйл явдлыг үеийн үедээ улс үндэснийхээ их баяр бахархал болгон тэмдэглэж байхыг монголын төр албан ёсоор хүлээн зөвшөөрсний илрэл нь тэртээгээс зуун жилийн дараахь энэ өдрүүдийн үйл явлуудаар нотлогдож байна.  Ингэж түүхэн үнэн сэргэж монголын их түүх улам бүр бүтэн болж байгаад би баярлаж байна. Монголын ард түмэн ч үүнд зүй ёсоор талархаж байгаа гэдэгт би итгэж байна.

            Монголчууд улс үндэснийхээ эрх чөлөө, тусгаар тогтнолоо сэргээн тогтоохын төлөө он, он дамжуулан, ялангуяа 1911 оны туршид улс үндсээрээ гар газар, хөл хөсөр хаяхыг умартан зүтгэсэн байдаг. Энд нэг зүйлийг онцлон тэмдэглэхийг хүсч байна. Монгол түмэн улс үндэстнийхээ эрх чөлөө, тусгаар тогтнолыг, улс гүрнээ түвшитгэх ухааныг хэнээс ч гуйж байгаагүй юм. Тэр нь монголчуудад үеийн үед өөрсдөд нь хадгалагдаж байжээ. Харин тэр үнэт зүйлээ бусдыг хүлээн зөвшөөрөхийг хүсэмжлэн мэдэгддэг байсан. Монголчуудын эрх чөлөө бие даасан байдлын амин сүнс болсон төр улсаа төвшитгөх, сэргээн бадраах ухаан бол монгол хүн бүрийн сэтгэл зүрх, ухаан бодол, тархи оюунд үүрд хадгалаастай байсныг 100 жилийн өмнөх бидний түүх тод томруун харуулдаг.

            Төрийн уламжлалт түүхээ дагаж монголын угсаа залгамжтан, ард олны төлөөлөл цуглан, тэр үеийн баримт сэлтэд тэмдэглэгдэж үлдсэнийг иш татвал: “Дахин давтан хянан бодолхийлж, боловсортол шүүмжлэн хэлэлцэж, зөвлөлдөн төлөвлөөд”  нэгдмэл шийдэлд хүрсэн байдаг. Тэр түүхэн шийдлийн дагуу Монгол түмэн эрх чөлөө, тусгаар тогтнолоо сэргээн тогтоож, Олноо өргөгдсөн Монгол улсаа тунхаглан зарлаж, Бурханы шашны тэргүүн VIII Богд Жавзандамба хутагтыг хаанд өргөмжилжээ. Улмаар хаан зарлиг буулган, Монгол Улсын Засгийн газрыг байгуулж, хааны зарлигт дурьдсанаар “тулгар төр байгуулах тухайн хэрэгт онц хүчин зүтгэж явсан” нэр бүхий лам, ван, бэйс, гүн, тайжыг төрийн анхны 5 яамны тэргүүн сайдаар тохоон томилсон байдаг. Мөн хааны зарлигаар ахмад буурлууддаа хишиг хүртээж, алдсан эндсэн ард иргэдээ өршөөж, гадаад улс гүрнүүдэд хандан Монгол улс бие даасан бүрэн эрхт, тусгаар улс болсноо тунхаглан сонордуулсан захидал бичиг илгээсэн байдаг.

            Монголчууд өдгөөгөөс 100 жилийн өмнө буюу цагаагчин гахай жилийн өвлийн дунд сарын шинийн 9-ний өдөр, төр улсын бүх бодлого, үйл ажиллагаагаа Манж Чин гүрнээс тусгаарлан сэргээж байгаагаа зарласан юм. Ингэж Монгол Улс Манжаас тусгаарласан Азийн анхны улс болсон юм. Энэ гайхамшигт мэдээг сонссон Монголын ард иргэд “Тэнгэрийн цаг ирлээ” хэмээн хэлэлцэж, “баярын нулимс асгаруулан мөргөж” байсныг тухайн үеийн гэрчүүд тэмдэглэн үлдээсэн байдаг. Мөн энэ тухай мэдээг сонссон, уг үйл явдалд оролцсон олон орны элч төлөөлөгчид, хэвлэл мэдээллийнхэн түүхэн үйл явдлаас төрсөн сэтгэгдлээ чадах ядахаараа түгээн хүргэж байжээ. Тухайлбал Английн “Times” сонин “Ази тивд Монгол Улс сэргэн мандсан нь бодит явдал боллоо” хэмээн 1911 оны сүүлчийн дугаартаа тэмдэглэсэн байдаг.

            Монголчууд аа, бидний өвөг дээдэс, та бидний шүтдэг тэр бурхад бидний зүрх сэтгэлд эрх чөлөөний мэдрэмжийг мөнхөд суулгасан. Тэр мэдрэмжийг унтраах гэж оролдож болно. Харин хэн ч устгаж чадахгүй. Үүнийг монголын түүх нотолдог. Үүнийг монголын өнөөдөр харуулж байна. Үүнийг монголын ирээдүй улам бататгах болно.

            Энэ өдөр та биднийг тэнгэрээс харж байгаа өвөг дээдэстээ хандаж хэлэх үг байна. Нэгэн биед тохиох амь нас, хувийн бодол, баяр жаргалаа умартан монгол түмнийхээ нийтлэг эрх ашигт үнэнч явж, түүхийн алтан аргамжийг тасдахгүй авч ирсэн өвөг дээдэс, ахмад үедээ бүгдээрээ мэхийн ёсолж гүн талархал илэрхийлье. Өнгөрсөн 100 жилийн манай нийгмийн амьдрал гэрэлтэй гэгээтэй, дэгэнтэй догонтой, алагтай эрээнтэй байсан нь үнэн. Гэвч өнөөгийн бидэнд өвөг дээдсийнхээ түүхийг шүүх эрх байхгүй, харин тэр баатарлаг үйлсийг үргэлжлүүлэх түүхэн үүрэг ноогдсон.

          100 жилийн түүхт баяраа тэмдэглэхдээ бас ирэх зууны эхэнд шийдвэрлэх шаардлагатай зарим асуудлыг би хөндье гэж бодсон юм. Мөн хүндрэлтэй асуудлыг шийдэх зарим шийдлийг ч та бүхэнтэй хуваалцъя. Иргэдийн амьдрал, эдийн засаг, улс төр, нийгэм, шударга ёс, Монголчуудын хүсэл эрмэлзлэл гээд биднийг тойрч байгаа зүйлүүдээс ярилцъя. Тэгээд шийдэл олъё. Ингэж чадвал бид өвгөдийнхөө гэгээн үйлсийг үргэлжлүүлэх түүхэн үүргээ ухамсарлаж байгаагийн илрэл юм.
 
 
             Эрхэм гишүүд ээ!

            100 жил ба Монгол хүн: 100 жилийн хугацаанд Монгол хүн наад зах нь 3 хувьсгалын нүүр үзсэн байх юм. 1911 оны эрх чөлөөний хувьсгал, 1921 оны ардын хувьсгал, 1990 оны ардчилсан хувьсгал. Энэ хувьсгалд оролцогчдоос юуны төлөө тэр хувьсгалыг хийснийг асуувал нэг л төрлийн хариулт давамгайлах байх. - Монгол хүний төлөө, монгол хүний эрх чөлөөт, сайн сайхан амьдралын төлөө гэсэн хариулт л давамгайлах байх. Өнөөдөр, 2011 оны байдлаар Монгол улс хүний хөгжлийн үзүүлэлтээрээ, тэр дундаа 1 хүнд ногдох орлогоороо дэлхийн 187 орноос 110 дугаар байранд орж байна. Гэтэл 1 хүнд ногдох байгалийн баялгаараа дэлхийд  эхний аравт ордог гэж яригддаг. Баянаараа эхний аравт ордог эх оронтой хүн хөгжлөөрөө, орлогоороо дэлхийд эхний зууд ч орохгүй байна. Энэ бол энэ зууны эмгэнэл юм. Ирэх зуунд энэ эмгэнэлээс монголчууд ангижрах ёстой.

             Сүүлийн жилүүдэд - Эдийн засаг өсч байна, сайхан болж байна гэж ярьж байна. Гэтэл тэр өсөлт тэр сайхан нь хүндээ наалдахгүй байна. Монгол гэрийн хаалгаар орохгүй байна. Манай төрийн бодлого ингэтлээ томров үү, эсвэл  ингэтлээ хүнийсэв үү! Хүний жаргал хүнд наалддаггүй гэж ярьдаг. Ямар учраас монголын баян, буян монгол хүнд наалдахгүй байна вэ? Энэ асуултанд хариулах ёстой эзэд нь өнөөдөр энэ танхимд байгаа Та бид. Өөр хэн ч биш. 100 жилийн өмнө монголчууд ядуу байгаагаа манжуудаас хайж байсан. Одоо хэнээс хайхыгаа манай иргэд сайн мэдэж байгаа...

            Амьдралаа бие даагаад аваад явчих гэж байдгаараа чармайж байгаа монгол хүн газар сайгүй байна. Гэтэл нэг талаас төрийн хүнд суртал, нөгөө талаас төртэй хавсарсан бизнесийн дарамтад хөөрхий тэр хүн хавчуулагджээ. Уг нь тэр хавчуулагдсан орон зай бол монголын дундаж юм. Дундажгүй нийгэм бол ирээдүйгүй нийгэм.

            Өнөөдөр монголд ашигтай бизнесийг төр хийж байна, эсвэл гадныхан хийж байна. Нэг бол тэр хоёртой нийлж хуйвалдаж чадсан хэсэг нь хийж байна. Тэд ашигтай бизнес бүрийг хамж байна. Ажил хэрэгч монгол хүмүүс, жижиг дунд үйлдвэр эрхлэгчид, хамгийн өндөр үнийг төлж байна. Хамгийн үнэтэй бизнес тэдэнд ноогдож байна. Дээр нь төв суурин газраас алс хол ажиллаж амьдардаг хүмүүс бүр нэмж хэлмэгдэж байна. Тэдэнд зээл олдвол хугацаа нь богино, хүү нь өндөр. Бизнес олдвол ашиг нь бага, дарамт нь их, ийм л байна. Үүнийг өөрчлөхгүйгээр монгол хүний амьдрал сайжрахгүй, монголд нийтлэг сайн сайхан ирэхгүй.

            Үүнийг өөрчлөхийн тулд төр ажил хэрэгч иргэддээ гадныханд өгдөгөөс илүү, дотоодын олигархуудад олгодогоос илүү таатай орчин бүрдүүлэх ёстой. Энэ байдлыг өөрчлөх нууц нь, томъёолол нь энэ. Тодорхой түвшин тогтоогоод жижиг дунд бизнес эрхлэгчдийг, магадгүй сарын 20 сая төгрөгнөөс доош орлоготойг нь татвараас чөлөөлөх хэрэгтэй. Архи, тамхи, уул уурхайн бүтээгдэхүүнээс өөр худалдаа, үйлдвэрлэл эрхэлж байгаа бол нэмүү өртөг, аж ахуйн нэгжийнх нь татвараас 5, 10  жил заагаад нэмж чөлөөлье. Нийслэлээс алсад байгаа бол гааль, худалдаа үнийн дарамтыг нь хөнгөлөх арга хэмжээ авъя. Бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэж, нэмүү өртөг бүтээж байгаа жижиг дунд аж ахуйн нэгжүүдэд зээл өгвөл хугацааг нь уртасгах шаардлага тавь. Хүүгийнх нь дарамтыг төр төл.

            Дахиад хэлье татвар, дарамт хоёроос нь иргэдээ, жижиг дунд бизнес эрхлэгчдийг чөлөөл. Тааламжтай нөхцөлийг тэдэнд олго. Үндэсний эрх чөлөөнийхөө 100 жилийг тэмдэглэж байгаа монгол улс иргэддээ эдийн засгийнх нь эрх чөлөөг эдлүүлэх цаг болсон. Энэ ажил, энэ санаачлага руу маргаашаас эхлэн уралдаж орох ёстой. Энэ талаар сайн санаа шийдэл байгаа бол төр лүү аваад ир. Их Хурал, Засгийн газрын гишүүдэд ийм санаа, шийдэл байгаа бол, одоо хууль шийдвэр болго. Би дэмжье.
 

            Эрхэм гишүүд ээ,

            100 жил ба Монголын төр: 100 жилийн өмнө Манжийн төрд хорссондоо монголчууд босож байсан. 100 жилийн дараа эрх баригчдадаа баярлаж суугаа манай иргэдийн тоо олонхи байж чадах уу? Өнгөрсөн зуунд монголын төр иргэдээ баярлуулсан нь цөөнгүй байх. Бас хохироосон, гомдоосон, хэлмэгдүүлсэн нь багагүй юм. Хорьдугаар зуунд гаргасан алдаа, хийсэн хэлмэгдүүлэлт, хохироосон иргэдийнхээ амь нас, эрх эрх чөлөөнийх нь төлөө Монгол Улсын Их Хурал 1996 онд тогтоол гаргаж монголын төр, ард түмнээсээ уучлал гуйж байсан. Тэр цагаас хойш удаагүй ч иргэнийхээ эрх, эрүүл мэнд, аюулгүй байдлыг хангаж чадаагүй харамсалтай тохиодол монголын төрд гарсан.

           Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн зарлигаар тогтоосон онцгой байдлын орчинд 2008 оны 7 дугаар сарын 1-нээс 2-нд шилжих шөнө хүний амьд явах эрх, эрх чөлөө ноцтой зөрчигдөж, хүний амь нас хохирсон. Энэ харамсалтай үйл явдал манай нийгэм, төрд гүн сургамж үлдээсэн. Иргэнийхээ эрх, эрх чөлөөг хангах болон эрх мэдлээ иргэдээрээ шийдүүлэх асуудлыг манай эрх баригчид онцгой анхаарах ёстойг 7 дугаар сарын 1-ний эмгэнэлт үйл явдал хойшид ч сануулсаар байх болно. “Долоо хэмжиж нэг огтол” гэсэн ардын сургааль ч бий.

        Тэр өдрүүдэд иргэнийхээ аюулгүй байдал, эрүүл мэнд, амьд явах үндсэн эрх, эрх чөлөөг нь хангаж чадаагүйнхээ төлөө ард иргэдээсээ болон  амь насаа алдсан, эрүүл мэнд, эрх чөлөөгөөрөө хохирсон нийт иргэдийнхээ гэр бүл, ойр дотныхноос Монгол улсын төрийн нэрийн өмнөөс уучлал гуйя. Иргэнийхээ үндсэн эрх, эрх чөлөө ноцтой зөрчигдөх, эрүүл мэнд, амь нас нь хохироход хүргэсэн учир шалтгааныг төрийн зохих байгууллагууд хуулиар хүлээсэн чиг үүргийнхээ дагуу хариуцлагатай шалган тогтоох ёстой. 2008 оны 7 дугаар сарын 1-ний өдрүүдэд гарсан эмгэнэлт явдал манай түүхэнд дахин давтагдах ёсгүй.
           
        Төрийн тухай ярианд  та бүхний анхаарлыг эргэн хандуулъя. Монголд гарсан хувьсгалууд голдуу бусдад булаагдсан эрхийг иргэддээ шилжүүлэх зорилготой байсан нь харагддаг. Гэвч цаг алсрах тутам тэр эрхээр иргэд нь биш эрх баригчид нь хангагдаад, эргээд тухайн нөхцөл байдал дараагийн хувьсгал руу хөтөлсөн байдаг. Өнөөдөр манайд байдал ямар байна вэ?

         Хориодхон жилийн өмнө ардчилсан хувьсгалын нэг гол зорилго бол төрийн эрх мэдлийг хязгаарлахад бүр хуваахад оршиж байсан. Эрх зүйт нийгмийг байгуулах зорилготой байсан. Уг нийгмийн мөн чанар нь төрийн эрхийг хуулиар хязгаарлахад, иргэний эрхийг хуульчлан хамгаалахад, нээхэд оршиж байсан. Эрх зүйт төр гэдэг бол эрх нь хуулиар хязгаарлагдсан төр юм. Иргэний эрх нь хуулиар хамгаалагдсан нийгэм юм. Төр гэдэг бол хийсвэр зүйл биш. Бодит махан биетэй, албан тушаалтай хүн юм. Ерөнхийлөгчөөсөө эхлээд энд суугаа хүмүүс бол өнөөгийн төрийн биет төлөөлөл нь.

            Би энд энгийн жишээ хэлье. Манай улсын хууль тогтоомжоор монголын төр, албан тушаалтанууд нь эрх, эрх мэдлийн цуглуулга, иргэн хувийн хэвшил нь үүрэг хариуцлагын цуглуулга болж хувирчээ. Өдөр тутмын нэгэн сонинд гарсан нийтлэлээс иш татъя. Хуулиар Ерөнхийлөгчид 41 эрх 2 үүрэг, УИХ-ын удирдлага гишүүдэд 281 эрх 14 үүрэг, Ерөнхий сайдад 67 эрх, Засгийн газрын гишүүн, агентлагийн дарга нарт 1721 эрх 264 үүрэг ноогджээ.

            Дунджаар төрийн нэг эрх мэдэлтэн 7 эрх эдэлж 1 үүрэг хүлээж байхад, иргэнийг 1 эрх дагаж 7 үүрэг дарж байна. Төрийн эрх 7  сарын 1-н шиг, иргэний эрх 1 сарын 7-н шиг харгадаж байна.Зарим газар эрх үүргийн харьцаа 10 сарын1 шиг бас 1 сарын10-н шиг байгаа нь тохиолдол биш. Энэ талаар та бүхэн нэмэлт  судалгаа  авъя  гэвэл УИХ-ын  гишүүн Лу.Гантөмөрөөс асуугаарай. Гантөмөр гишүүн уг судалгаанаас үүдсэн нэг ярилцлагадаа: –“Монголд эрхийн биш, үүргийн хувьсгал хэрэгтэй байна” гэж хэлсэн байна лээ. Би санал нэг байна.
           
          Нийгмийн удирдлагын шинжлэх ухаанд зонхилж байгаа хандлагыг харахад албан тушаалтанд эрх биш үүрэг хүлээлгэдэг. Харин тэр үүргийг хэрэгжүүлэхэд нь зориулж цалин авах, унаагаар хангах, албан өрөөтэй байх гэх мэт эрхийг эдлүүлдэг. Эрхийн биелэлт хүнд суртлыг гааруулдаг, үүргийн биелэлт хариуцлагыг нэхдэг. Монголын төрийн нэр хүнд муу байгаагийн,  ажил нь явахгүй байгаагийн нууц энд байгаа юм биш үү!

            - Монголд мөнгөний биш хариуцлагын хомсдол байна, манайх эрхийн биш үүргийн дутагдалд оржээ, хариуцлага хүлээдэг хүн алга боллоо гэж иргэд ярьдаг. Иргэд үнэнийг хэлж байна. Хуулиар хуяглаж, эрхэндээ эвдэгдсэн төрөө энэ байдлаас нь өөрчилье. Иргэддээ, хувийн хэвшилд, олон нийтийн байгууллагуудад эрхийн шилжилт хийе. Төр нь үүрэгтэй, иргэд нь эрхтэй байдаг эв зохист нийгмээ байгуулъя.

            Төрийн захиргаанаас иргэний удирдлага руу бид шилжих ёстой. Төрийн албаа нийтийн үйлчилгээ болгож солих ёстой.  Манжийн ноёнд эрх байхаар дарлал болдог, Монгол даргад эрх өгөхөөр ардчилал болдог юм биш. Манайд дарга үүрэг хүлээгээгүй учраас хариуцлага үүсэхгүй байна. Хариуцлага байхгүй учраас үйлчилгээ байхгүй байна.

            Манай улс иргэнээсээ илүү, бүр их эрхтэй төртэй. Иймээс ч төр нь баян, иргэн нь ядуу байгаа юм. Төрийн баян иргэндээ наалдахгүй байна. Өлсгөлөн хүний зовлонг цатгалан хүн ойлгохгүй гэж ярьдаг. Өнөөдөр манай иргэн, төр хоёрын харилцаа ийм л байдалтай байна. Төр иргэний үүрэг эрхийн харьцаа зөв болж, тухайн нийгмийн ажил амьдрал өөдөлнө. Иргэн нь эрхтэй байх ёстой. Багийн дарга нь иргэнээсээ илүү үүрэгтэй, иргэнээсээ бага эрхтэй байх ёстой. Сум нь багаасаа, аймаг нь сумаасаа тийм харьцаатай байх ёстой. Орон нутгийн болон төр засгийн үүрэг, эрх хуулиар эрэмблэгдсэн байх учиртай.

            Иргэндээ үйлчилдэг төр иргэнээсээ том байж болохгүй. Иргэнийхээ дээр байж болохгүй. Тэгвэл дарамт болдог. Иргэнийхээ өмнө үүрэг хүлээсэн төр л иргэндээ дэмжлэг үзүүлж чаддаг. Иргэн нь үүргээ биелүүлээгүй төрөөс хариуцлага асууж чаддаг юм.

            Үндсэн хуулинд заасан бүрэн эрхүүдийг үүрэг гэж үзье. Бусад хуулиар нэмж албан тушаалтанд, төрд эрх олгохоо зогсооё. Үндсэн хуулийн бус улс төрийн болон төрийн албан тушаалтны бүх эрх ямба, халдашгүй байдлыг хуулиар халъя. Бүх албан тушаалтныг үүрэгжүүлье, үүргээ биелүүлээгүй бол хариуцлага тооцъё. “Үүргийн хувьсгалдаа урагшаа” гэж би УИХ-ын эрхэм гишүүн, шат шатны иргэдийн хурлын төлөөлөгч нэг бүрийг уриалж байна.

            Би эрх чөлөөний хүчинд итгэдэг. Эрх чөлөө хичнээн муудсан ч сайжрах тал руугаа байдаг. Эрх чөлөөт нийгмийнхээ ачаар төрд байгаа мууг бид хангалттай уудалж байна. Төрд муу байгааг, төр муу ажиллаж байгаа учир шалтгааныг ч харж байна. Эрх чөлөөгөө, энэ нийгмээ муу албатуудаас нь, муухайгаас нь шат дараалан салгах цаг болсон. Энэ бол эрин үеийн шаардлага юм. Ажлаа хийе.
 

            Эрхэм гишүүд ээ,

            100 жил ба төрийн алба: Би өнөөдөр хэлэх үгээ бэлдэж байхдаа түүхэн сурвалж бичгүүд, зарим мэргэдийн хэлсэн бичсэнийг үзэж харлаа. Тэдгээрээс нэг дүгнэлт хийж болохоор байгаа юм. Монгол хүний төрийн тухай ойлголт их гүнзгий, эрхэмсэг, цэвэр нандин. Төрөө муу нэртэй байхаас их цээрлэдэг, төрийн хүнээс өндөр ёс зүй, шударга байдлыг хүсэн хүлээдэг. Төрөө хайрласандаа, тэнд муу юм тогтчих вий гэсэндээ төрийн албан хаагчдыг их шинждэг, муу бол жигшдэг, шүүмжилдэг. Ийм хандлага өнөөгийн манай ахмадууд болон иргэдэд ч байдаг. Төр гэдэг бол биднээс тусдаа юм биш. Бидний өөрсдийн бий болгосон, бидний нийтлэг сонирхолд үйлчлэх, нийтээр хүлээн зөвшөөрсөн дэг журмыг ялгамж үгүй хэрэгжүүлэх үүрэгтэй хүмүүс, үйлчилгээ гэх иргэншсэн ойлголт манай улсад тогтож хэвшиж байна. Ийм шалгуурт тэнцэж гэмээ нь манай төрийн албан хаагчид ажил үүргээ сэтгэл хангалуун гүйцэтгэх ёс суртахууны эрхтэй гэсэн үг.
           
            ХХ зууны эхээр төрөө эмхэтгэж, төр түмэндээ хүчээ үнэлэх албан хаагчдаа ажилд авахдаа андгай өргүүлж байжээ. Тэр андгайд ингэж дурьдсан байх юм. “...төрийн төлөө зүтгэхэд хялбарыг эрэхгүй, бэрхээс зайлахгүй, тангараг сахилгыг нүдний цөцгий, зүрхний тольт мэт хичээнгүйлэн хайрлана”. Өвөг дээдсийнхээ төр түмэндээ хүчээ өргөхийн тулд хэлж байсан энэ үгийг өнөөгийн манай төрийн албан хаагчид уншиж эргэцүүлэхэд гэмгүй байх. Төрийн хүн бол түмний төлөө гал барьдаг, хэцүү хүндийг хийх ёстойг энд үүргээ гэж хүлээж, тэр үүрэг сахилгаа зөрчихгүй байхыг бидний ахмад үеийнхэн нүдний цөцгий, зүрхний тольт  мэт эрхэмлэж ариун журмыг сахин ажиллаж байсан байх юм. Энэ цагийн төрд ажиллах хүний шалгуур бол нийгмийн үнэт зүйлсийн ойлголт мэдлэгээр, албаны өндөр ёс зүй, мэргэшил, хууль журмыг алагчлалгүй хэрэгжүүлэх  чадвараар тодорхойлогдох ёстой. Үүнд эс тэнцвэл бас тэнцэхийг хүсэхгүй бол өөр сонголтоор ажил амьдралаа зохиох түмэн боломж иргэдэд бий. Үүнийг төрд ажиллахыг эрмэлзэгчид, ажиллаж байгаа хүмүүс сайн ойлгох ёстой.

        Манай төрийн алба Төрийн албаны зөвлөлөөсөө эхлээд болохгүй байгааг би нэг биш удаа ярьсан. Өнөөгийн байдлаар нь энэ байгууллагыг цаашид ажиллуулах боломжгүй. Иргэдтэй уулзаж байхад төрийн албаны шалгалт шударга бус болдог, шалгагчид төрд хэрэгтэйг нь биш өөрт хэрэгтэйгээ тодруулдаг, томилдогийг их шүүмжилдэг. Ингэж төв орон нутгийн ихэнх төрийн албаны зөвлөл төрийн биш харин “Өөрийн албаны зөвлөл” болж хувирсан. Үүнээс болоод олон аймаг суманд орон нутгийн удирдлагын ордон тухайн нэгжийн удирдлагын “гэр бүлийн” ордон гэж андуурмаар болсон байгаа. Манай удирдлагууд боловсон хүчнээ өөртөө, гэр бүлдээ, намдаа хэрхэн үйлчилснээр нь эрэмбэлж тодруулах явдал газар авсан. Ийм байдалд Их Хурал цэг тавих ёстой. Төрийн албаны хуулийг, төрийн албанд тогтсон буруу хэвшлийг үндсээр нь өөрчлөх хэрэгтэй.
 

            Эрхэм гишүүд ээ,

            100 жил ба улс төрийн нам: 100 жилийн өмнөх түүхийг сөхөхөд бидний өвөг дээдэс нам байгуулахыг урьтал болгоогүй байдаг. Тэр үеийн соёлжсон ертөнцөөс тэд олон зүйлийг авсан. Таван яам байгуулахаас эхлээд мөнгөн тэмдэгт, утсан харилцаа, машин, оньсон техник, европ сургууль, банк санхүүгийн бүтэц, үйлдвэр үйлчилгээ, тогтмол хэвлэл гээд бусад газар дэвшилтэт гэгдэж байсан олон зүйлийг авчээ.

             Үндэсний эрх чөлөө, тусгаар тогтнол амин чухал байсан тэр үед нам байгуулж талцахаас тэд болгоомжилсон ч байж болох юм. Монголын түүхийн өнгөрсөн зуунд тохиосон хамгийн чухал үйл явдал болох эрх чөлөө, тусгаар тогтнолоо сэргээсэн энэ их ойн үеэр бид амжилт ололтоо ярихаас гадна, алдаа дутагдалдаа дүгнэлт хийхийг оролдож байгаа юм. Бас ирэх 100 жилийн эхэнд зайлшгүй шийдвэрлэх зарим асуудлаа нэрлэж шийдэл шийдвэрийн эрэл хайгуул хийж байна гэж би үзэж байна.

            Нам тойрч хуримтлагдсан асуудал ойрын үед хэлэлцэх, шийдвэрлэх шаардлагатай нэг асуудал мөн. Энэ тухай яриа, хэлэлцүүлэг, шүүмжлэл нийгэмд өрнөсөөр байгаа. Би 2010 оны УИХ-ын чуулганы нээлтийн хуралдаанд энэ талаархи саналаа тодорхой хэлсэн. Нам бол манай орны хамгийн чухал зүйл биш. Нам бол  байх боломжтой олон байгууллагын нэг. Намаас чухал үнэ цэнэтэй эрх ашиг гэж монголчуудад бий.
 
            Намаараа талцаж амжилт ололтоо өмчлөх гэдэг хуучаасаа бид салж чадаагүй байна. Нам өмчлөх ёсгүй, нам хамаарах ёсгүй зүйлүүд аливаа иргэншсэн улс үндэстэнд байдаг. Өөрийн амжилт ололтоо өөртэйгөө биш намтайгаа холбодог хувь хүн байдаг. Намаа энхрийлж хашгиран уйлах зарим дарга гишүүдийг ч би ойлгож байна. Би намын дарга цэрэг явсан, сайн мууг нь мэднэ.

            Монгол Ардын Нам олон жил ярьсан намын нэрнийхээ асуудлыг шийдэж чадсанд би талархаж байгаа. Ардчилсан Нам улс орныхоо хөгжил дэвшлийн сэдвээр бүтээлч, өргөн хэлэлцүүлэг өрнүүлж байна. Бусад нам хүчнүүд ч бодол саналаа чөлөөтэй уралдуулж байна.

            Улс төрийн намын тухай ойлголт түүний нийгэмд гүйцэтгэж байгаа үүрэг зорилт, үйл ажиллагаа нь өнөөгийн бөгөөд ирж яваа цагийн шаардлагад нийцэхээ байжээ. Өнгөрсөн хугацаанд та бидний тогтоосон дүрэм журам, хууль тогтоомжийн сүүдэрт намууд маань нам царцжээ. Шинэ нам гэж алга. Манай намуудын хөгжил дэвшил нь ардчилсан хувьсгалын өмнөх МАХН-ын бүтэц зохион байгуулалтыг хуульчлан хуулахаас хэтрээгүй. Хуучныг дагасан хуучирсан зохион байгуулалтаас хуучин л юм гарч байна.

            Шинэ цаг үе шинэ шийдлийг, шинэ зохион байгуулалтыг, шинэ намыг, шинэ бодлогыг шаардаж байна. Шинэ улс төр гэдэг бол асуудлын шийдлийг шинээр харахыг, шинэ арга барилыг, шинэ өнгө төрхийг хэлдэг юм. Эхлээд намын тухай хуулиа шинэчлэх хэрэгтэй. Хуучин хуулийн дагуу байгуулагдсан өнөөгийн бүх намууд татан буугдах ёстой. Шинэ хуулийн дагуу нам бүр шинэчлэн зохион байгуулалтаа хийж, шинээр бүртгүүлэх ёстой. Нэрээ, түүхээ намууд хадгалах эрхтэй байж болно.

             Одоо намуудад нэрний биш агуулгын өөрчлөлт хэрэгтэй байна. Нам гишүүнчлэлтэй байх эсэхийг шийдье. Намын өмч хөрөнгө, байрны асуудлыг ч шийдье. УИХ-д болон ИТХ-д авсан суудлынх нь хувь хэмжээнд таарсан байр талбайг намуудад төрөөс гаргаж өгье. Намыг би нийгэмд үйлчилдэг байгууллага гэж үзэж байна. Нам бол бизнесийн байгууллага биш. Эрхтэн ямбатнуудын толгой хоргоддог, өсөж үрждэг газар ч биш. Нам олон, Монгол ганц. Намжсан нийгмээс иргэншсэн нийгэм руу явах хэрэгтэй.
 

            Эрхэм гишүүд ээ,

            100 жил ба байгалийн баялаг: Өнгөрсөн зууны эхээр зарим хүний нүдэнд Монгол улс мөхөж байгаа юм шиг харагдсан тухай тэмдэглэгдсэн байдаг. Тэр гунигт тэмдэглэлийн эзэн монголын мууд нүд хурц, сайнд нь санаа хойрго байж дээ гэж боддог. Би монголоо мөхөж байсан гэх дүгнэлттэй хэзээ ч санал нэгддэггүй. Өвөг дээдсээ тэгэж дорд үзэж болохгүй, алдас болно. Харин 100 жилийн өмнө монголчууд тэмцэж сэргэж байсантай бид бүгд санал нэгдэж байгаад баяртай байна.

            Өнөөдөр 100 жилийн дараа манай орны тухай зарим шинжээчид өөдрөг дүгнэлт хийж байна. Ойрын ирээдүйд Монгол улсыг дэлхийд хамгийн хурдтай хөгжих орны тоонд оруулж байна. Би хувьдаа ийн дүгнэж байгаа хүмүүсийг монголын боломжийг өөдрөгөөр харжээ гэж үзэж байна. Харин тулгарч байгаа сорилтуудаа бид өөрсдөө шийдвэрлэх ёстой.

            Манай орны хөгжлийн боломж, сорилтыг тойрсон ихэнх яриа байгалийн баялагтай холбоотой өрнөж байна. Монголчууд баялгаа зөв ашиглаж, хөгжиж дэвжиж чадна гэдэгт би итгэдэг. Учир нь энэ баялгийн эзэн нь би гэдгээ манай иргэд газар бүр улам илүүтэй мэдэрсээр байна. Ашигт малтмалын хайгуулын зөвшөөрөл /бид лиценз гэж ярьдаг/ манай орны нийт газар нутгийн бараг тал хувийг бүрхэж байсан үе бий. Үүнийг иргэд ч их шүүмжилсэн. Төр ч тодорхой арга хэмжээ авсан. Одоо тэр хэмжээ 3 дахин буурч 15 хувиас доошилж явна. Гэхдээ бид санаа амарч болохгүй.

            Ашигт малтмалын тусгай зөвшөөрлийг отон хүлээгчид олон байгаа. Хийх ёстой ажлууд ч бий. Гадна, дотны хүмүүсийн гарт, цүнхэнд байгаа ашигт малтмалын зөвшөөрөл нэг бүрийг ажил хариуцсан хүмүүс шалгаж байгаа. Тодорхой дүгнэлт гарах учиртай. Мөн буцаагдсан нэг ч зөвшөөрөл эргэж олгогдоогүй байх ёстой. Дээрээс нь би саяхан монгол улсын хилийн бүсэд 200 км хүртэл газар нутагт ашиглагдаж байгаа ашигт малтмал, мөн олгогдсон зөвшөөрлийг нарийвчлан шалгах чиглэл өгсөн.  Хайгуулын тусгай зөвшөөрлийг ашигт малтмалын шинэ хууль гартал олгохгүй сунгах хуулийг УИХ-аас хурдан батлах хэрэгтэй.

            Ашигт малтмал, тусгай зөвшөөрөлтэй холбоотой асуудлууд шийдэгдэж дуусах яагаа ч үгүй байгаа. Ашигт малтмалын багц хууль боловсрогдож байгаа. Бие даасан хуулиуд гарна. Бас олон хуульд өөрчлөлт орно. Нийтээрээ нээлттэй хэлэлцэж эрх зүйн зохицуулалтаа энэ салбарт  чамбай хийх хэрэгтэй. Шинэ хуулиар баялгаа тусгай зөвшөөрөл нэртэй хуудас цаасаар арилждагаа зогсооно. Тусгай зөвшөөрлийг түрүүлж ирсэнд нь олгодог замбараагүй явдлыг хална. Нээлттэй уралдаант шалгаруулалтаар олгодог болно. Энэ зарчмыг ашигт малтмалын эрэл, хайгуул, олборлолт, боловсруулалт гэсэн шат бүхэнд мөрдөнө.
           
        Ашигт малтмалаар монголд бизнес хийе гэвэл нарийвчилсан төлөвлөгөө, гэрээ хийдэг болно. Тэр нь иргэдийн эрх, орлогын хувиарлалт, байгаль орчны асуудал, уурхайн хаалт хүртэл бүх зохицуулалтыг хамаарна. Ашигт малтмалтай холбоотой хамгийн эхний бөгөөд үндсэн зөвшөөрөл олгох эрх тухайн орон нутагт, иргэдийн эрхэнд хадгалагдана. Баялагтаа эзэн байх монголчуудын эрхийг баталгаажуулна.

            Төсвийн хөрөнгөөр хайгуул хийгдвэл монголын талын болон монголын аж ахуйн нэгжийн оролцоог 51 хувиас дээш байхыг шаардана. Гадаадын хөрөнгө оруулагч 100 хувь хөрөнгөө гаргаад хайгуул хийсэн ч бай монголын талын оролцоо 34 хувь, түүнээс дээш байхаар хуулийн төсөл боловсрогдож байгаа. Өмнө нь 51, 34 гэсэн тоонууд монголчуудын хувьд дээд хязгаар байсан бол одоо доод хязгаар нь болно. Монголын талын эдлэх эрхийн эхлэх хувь болно. Энэ хувь өмнө нь зөвхөн стратегийн 15 орд дээр яригддаг байсан бол шинэ хуулиар бүх орд дээр хэрэглэгдэнэ. Эзэн нь баялгаа мэдье, бас баялгаа ашиглаж хөгжиж дэвжие гэж байгаа юм.

            Би ашигт малтмалын хуулийн төсөлд хууль санаачлагчийн хувьд баримталж байгаа зарим зарчмуудыг нээлттэй хэллээ. Сонирхож байгаа хүмүүс мэдэж аваг. Баялагтаа эзэн байх иргэнийхээ эрхийг хангах, түүнийг үр дүнтэй ашиглахад чиглэсэн санал хэлэлцүүлгүүд үргэлжлэх ёстой. Монголын ойрын ирээдүйн хөгжил дэвшил ашигт малтмалаас хамаарах юм бол бид энэ асуудалд онцгой анхаарах ёстой.
 

            Эрхэм гишүүд ээ,

            100 жил ба орон сууц: Би манай нийгэмд ойрын үед шийдвэрлэх шаардлагатай байгаа зарим асуудлыг хөндөж, шийдэл талаас нь санаа гаргаж, түүнийг ажил хэрэг болгох тухай ярихдаа тэдгээрийг эрэмбэлэх гэж оролдсонгүй. Алийг нь ч түрүүлээд шийдсэн улс оронд хэрэгтэй тулгамдсан асуудал гэж ойлгож байна.

            Одоогоор манай иргэдэд ялангуяа залууст, залуу гэр бүлд хамгийн хэрэгцээтэй шийдэх асуудал бол орон сууц. Энэ танхимд суугаа хүмүүс ихэнх нь орон байрны асуудлаа шийдсэн айл өрхийн төлөөлөл байгаа байх. Харин өөрийн гэсэн орон байргүй явсан үеэ та нар санах хэрэгтэй. Орон байртай болохоос илүү чухал зорилт байгаагүй тийм үе амьдралд байдаг. Аз жаргалант амьдралынхаа тодорхой хувийг аливаа хүн, гэр бүл орон сууцтай холбодог. Тийм зорилгодоо хүрч чадсан, хүрч чадах боломж байгааг харсан иргэд илүү бүтээлч, зорилготой, хариуцлагатай болдог. Ингэж орон сууцны асуудал зөвхөн айл гэрийн аз жаргалтай  амьдралд төдийгүй, тухайн нийгэм иргэншиж төлөвшихөд, хариуцлагатай бүтээлч болоход нөлөөлдөг. Ийм нийгэм, ийм аз жаргалыг бий болгохын төлөө иргэд эрмэлздэг, ажилладаг бас түүнийгээ хайрладаг, хамгаалдаг юм.

            Айл бүрийг олон өрөө байраар хангах тухай биш зөвхөн эхний гарааны өөрсдийнх нь хүч оролцоо, хөрөнгө санхүүгийн хүрээнд өөрийн гэсэн сууцтай болох нөхцлийг төр бүрдүүлэх ёстой. Би энэ талаар олон газрын туршлага, олон санаа сэдлийг судалсан, харсан. Манай нөхцөлд залуу гэр бүл болон хямд төсөр, бага, тохилог орон сууц шаардлагатай байгаа айл өрхөд зориулсан орон сууцны талбайн хэмжээг 40 квадрат метрээр тогтоож төрөөс онилсон бодлого явуулъя гэж байгаа юм. Ийм төсөл амжилт олох боломжтой юм билээ. Хүмүүсийн хэрэгцээнээс шалтгаалаад 20, 30-ийн хэмжээтэй ч байж болно.

        Төр олон өрөөтэй, үнэ ихтэй, ашиг өндөртэй, тансаг байр сууцны бизнесийг бусадтай булаацалдах хэрэггүй. Иргэддээ “Affordable” гэж ярьдаг боломжит жижиг, тохилог сууцаар иргэдээ олноор нь хангахыг бодох хэрэгтэй. Ийм санаачлагыг тусгай бодлогоор дэмжиж тийм төсөл хөтөлбөрт зориулж газар, дэд бүтэц, зам харилцааных нь асуудлыг төрөөс цогцоор нь шийдэхэд л болно. Бусад нь уг боломжийг ашиглах иргэдийн, аж ахуйн нэгжүүдийн асуудал.

      Уг нь энэ асуудал Нямжавын Батбаяр гишүүнийг Барилга хот байгуулалтын сайд байхад УИХ-ын чуулганаар хэлэлцэгдэж байсан. Одоо болтол тодорхой нүдэнд үзэгдэж, нийгэмд мэдрэгдэх ажил болж чадаагүй л байна. Нэг бол төрөөс ажил хариуцсан эзэд нь ажлаа хийж чадахгүй байна. Эсвэл төр хийх шаардлагагүй ажил, бизнестэй хэтэрхий хутгалдаж, иргэдийн амин чухал хэрэгцээг анхаарахгүй байна.

            Би гэрэл цахилгаантай, халуун хүйтэн устай, зам талбай, тохижилттой тохилог байр зөвхөн нийслэлд тулгамдаж байгаа асуудал гэж бодохгүй байна. Ийм хөтөлбөр манай бүх хот суурин, тосгонд мөн аймгийн төв, сумын төвд хэрэгжих ёстой гэж үзэж байна. Зуун жил явж ирсэн шигээ манай иргэд данх халуун усаар (хүүхдээ унтуулчихаад) ээлжилж усанд орж биеэ угаадаг байдлыг халах ёстой. Үүнийг төрөөс шийдэж чадахгүй бол би асуудлыг тань шийднэ, намайг сонгооч гэж гүйлдэхээсээ бүгд ичих хэрэгтэй.
 

            Эрхэм гишүүд ээ,

            100 жил ба сумын төв: “Шинэ сумын төв” төслийг ажил болгоё гэж би та бүхнээс уриалах гэсэн юм. Монгол хүний зарим нь гэрээ буулгаж байшинд  амьдраад, мориноосоо бууж автобус машин унаад удаагүй байгаа нь үнэн. Монголчууд нүүдэлчин нь нүүдэлчнээрээ, суурин нь сууринаараа амьдрах хангалттай хугацаа тууллаа.

            Манайд Улаанбаатарын монгол, хөдөөгийн  монгол гэж хоёр монгол байхгүй. Ая тухтай, сайхан амьдрах хүсэл сонирхол хүн бүрт газар сайгүй бий. 1920-30-аад оноос эхэлж баригдсан энэ хэдэн сумын төвөө шинэчилье. Манай олон сумын төв ноорхой гэр шиг болоод удлаа. Бүр хичнээн үдэж будаж нөхөөд ч ихэнх нь засал авахаа больжээ. Зарим тохиолдолд хуучныг засах гэж оролдсоноос шинийг барьсан нь илүү үр дүнтэй байдаг.

            Сум бүхэн сумын төвөө шинэчлэх төлөвлөгөө хийг. Шаардлагатай стандарт, шалгуурыг нь Засгийн газраас баталчих. Орчин цагийн шаардлагад нийцүүлж сургууль, эмнэлэг, цэцэрлэг, ясли, спорт, соёлын байгууламж, төрийн болон үйлчилгээний газрууд, тохижилт цэцэрлэг, орон сууц зам талбай гээд бүх зураг төслөө гаргаг.

            Хамгийн шилдгээс нь, сайнаас нь, шалгуур хангаснаас нь төрөөс нэгдсэн бодлогоор уг төслийг хэрэгжүүлээд эхлэе. Хэзээ нэгэн цагт манай сум суурингууд орчин цагийн стандартад нийцсэн амьдрал ахуйтай болох нь ойлгомжтой. Гэхдээ тэр хэзээ нэгэн цагийг хүлээх биш одоо эхлэх хэрэгтэй.
 

            Эрхэм гишүүд ээ,

            100 жил ба Нийслэл: Их Хүрээг Богдхаан Нийслэл хүрээ гэж нэрийдээд, соёмбо үсэгтэй шар торгон төрийн далбааг энд мандуулснаас хойш даруй 100 жил өнгөрчээ. Улаанбаатарт шийдэх асуудал олон бий. Нийслэлийн бүх төрлийн ачаалал урьд төлөвлөж байснаас доод тал нь 2 дахин хэтэрсэн. Дээд тал нь 600.000  хүнтэй байх ёстой хот, одоо 1.200.000 хүнтэй болжээ. Манай нийслэл, дүүргийн удирдлагууд 1990-ээд оны дунд үе хүртэл асуудлыг шийдвэрлэх гэж зүтгэдэг, бас үр дүнд хүрдэг байсан. Сүүлдээ чадавхи нь шавхагдаж асуудлыг шийдэх биш харин хүндрүүлж түүнээс ашиг хийх  гэж уралдах нь нэмэгдсэн.
 
        Нийслэлд манай орны хүн амын 40 хувь нь цугласнаас гадна, эрх мэдлийн 90 хувь нь төвлөрчихөөд байгаа юм. Орон нутгийн удирдлагууд нэгэнт төвөөс эрх мэдлийг нь өгөхгүй болохоор “ажил хийх гэж Улаанбаатар, амрах гэж Хайнань” явдаг замын зурагтай болж байх шиг байна. Нийслэлийн асуудлыг шийдье гэвэл хүний төвлөрөл, эрх мэдлийн төвлөрөл хоёртой асуудлыг холбож авч үзэхээс өөр аргагүй юм.
            
        Нийслэлээс их дээд сургуулиудыг нүүлгэх тухай яриа өрнөөд удлаа. Нүүлгэж чадвал оюутан болон, дагалдах, үйлчлэх хүмүүс гээд 200 гаруй мянган хүнээр ачаалал багасах боломж бий. Дээрээс нь төмөр зам, тээвэр, агуулах гээд нэмбэл бас ачаалал хөнгөрнө. Шийдэх гол асуудал бол нийслэлд дагуул хотууд үүсгэх замаар төрийн захиргааны төв байгууллагуудыг шилжүүлэхэд оршино. Их Хурал, Ерөнхийлөгч, Засгийн газар, хууль шүүхийн төв байгууллагууд, яам, агентлагуудыг шинэ дагуул хот руу нүүлгэх тухай ярьж байгаа юм. Ингэвэл дахиад 100-гаад мянган хүнээр нийслэлийн ачаалал багасна. Ингэж чадвал  нийслэл хотыг тойрсон асуудлыг дорвитой, иж бүрэн шийдвэрлэхийн бодит эхлэл болно.

            Ийм том шийдлийг дагаж улс төр эдийн засагт ч, улс орныхоо хөгжлийн хувьд ч, ард иргэд, аж ахуйн нэгж байгууллагуудын төлөвлөлтөд ч өөрчлөлтүүд орж таарна. Ард иргэдийнхээ эрүүл, аюулгүй амьдрах орчныг төр хангана гэсэн байдаг. Төр хийхээс өөр аргагүй. Хамгийн гол нь ийм шийдэл хөгжлийн шинэ боломж бүрдүүлдэгийг мартаж болохгүй. Нийслэл хотод, нийслэлийнхэнд тулгамдаж байгаа асуудлыг улс орныхоо хөгжил дэвшлийн нэг шинэ боломж болгож хувиргая. Бүгдээрээ зориглоод ажиллаад үзье гэж би хэлэх гэсэн юм. Асуудлыг шийдэх гэвэл шийдэл олддог, шийдэхгүй гэвэл шалтаг мунддаггүй. Энд хүндрэл бэрхшээлийг тойрсон шалтаг шалтгааныг зөндөө тоочсон. Одоо шийдлийн тухай ярилцъя.

            Нийслэл хотыг дахин хөгжүүлэхтэй холбогдсон харилцааг хуулиар зохицуулъя. Энэ асуудлыг хариуцсан нэгж, албан тушаалтан бий болгоё. Бүр Засгийн газрын шадар сайдын мэдэлтэй, сонгуулийн  дүнгээс хамаарч ажил нь өөрчлөгддөггүй, ийм ажлыг хийж бүтээх эрмэлзлэлтэй, чадвартай хүнээр ажлыг нь хариуцуулъя. Хот сууринаа өргөжүүлдэг, шинийг байгуулдаг шилдэг туршлага санаа, шийдлүүдийг уралдуулъя.

            Нийслэлд тохиож байгаа хүндрэл, гамшгаас хожиж гарах иргэн манай улсад нэг ч байхгүй. Бүгд л хохирч байгаа. Наад зах нь Улаанбаатарын өвчин удам судрыг нь хүртэл хойшид зовоох болно. Нийслэл гамшгийн бүс болсон. Агаараас харагдахаа больсон. Газарт яваад нь аваарын гэрлээс өөр аврал үгүй болсон.

            Нийслэл хот маань монголыг сайхан харагдуулдаг цаг байсан. Одоо муухай харагдуулдаг болсон. Монгол хүнийг байтугай, энд ажиллаж амьдрах гэсэн сайн санаатнуудыг үргээдэг, уур хараалыг нь бардаг газар болсон. Улаанбаатарын бохирдол, түгжрэл, гамшиг энд амьдрагсдад хортой төдийгүй, манай орны хөгжил дэвшлээс чангаагч хүчин зүйл болсон. Манай нийслэлийн утаа монголын өрсөлдөх чадварт нөлөөлдөг....

            Ийм асуудлыг, бас миний өмнөх хэлсэн шиг зүйлүүдийг шийдэх гэж монгол улсад төр ажилладаг. Ард түмэн ч төрөө тэгэж байгуулдаг гэж би ойлгодог. Ард олон маань тэгэж итгэж та биднийг сонгож эрх мэдэл өгч, үүрэг хүлээлгэж, цалинжуулж байгаа гэж би ойлгодог. Тэд идэх уухаасаа, өмсөх зүүхээсээ илүүчилж бидэнд цалин өгч, бидний зарж буйг гаргадаг юм шүү. Монголын төр мөнх орших нь үнэн, харин төрд ажиллаж байгаа, ажиллах хүний боломж, бүрэн эрх, нас хязгаартай. Өнөөдөр тулгамдсан асуудлыг та бид-өнөөгийн бодлого тодорхойлогчид  маргаашдаа үлдээж болохгүй. Тэр тусмаа төрд ирж өрмийг нь хамаад, хусман дээрээ ард түмнээ, хойч үеээ зодолдуулж, зовоож болохгүй. Өнөөдөр тулгамдаж байгаа асуудлыг өнөөдөр энд сууж байгаа хариуцлага хүлээсэн хүмүүс л шийдэх ёстой.
 

            Эрхэм гишүүд ээ,

        100 жил ба шударга ёс: Өнөөдөр бид өнгөрсөн зууны эхээр гарсан нэгэн их хувьсгалын тэгш ойд хүндэтгэл үзүүлж байна. Арваадхан хоногийн дараа Ардчилсан Үндсэн хуулиа баталсаны 20 жилийн чухал ойг Монгол улс бас тэмдэглэнэ. Шинэ, ардчилсан Үндсэн хуулийг батлахад оролцсон нийт хүмүүст урьдчилаад баяр хүргэе. Баяр шилээ даран болж байгаа ч Та бидэнд шийдэх асуудал тоо томшгүй олон байна. Түүнээс хамгийн тулгамдсанаас нь цөөнийг өнөөдөр нэрлэж байгаа юм. Одоо бас нэг асуудлынх нь тухай хөндөх гэж байна. Би эдгээр асуудлыг дугаарлах гэж оролдсонгүй. Харин хөндөхгүй байж чадсангүй.

         Шударга ёсны тухай бид чамгүй ярьсан. Бас зах зухаас нь шийдвэрлэх гэж бүгд л чармайж байгаа. Би нийгэмд шударга ёсыг бэхжүүлэхэд тодорхой түлхэц үзүүлэхэд чиглэсэн багц болон бас зарим хуулийн төслийг өргөн барьсан. Дахиад төслүүд ч бэлтгэгдэж байгаа. Эдгээрийн тухай би өнөөдөр ярихгүй. Би хүний тухай ярих гэсэн юм. Хуулийн байгууллагад ажиллаж байгаа хүмүүсийн тухай. Бүр тодруулбал цагдаа, прокурор, шүүхэд олон жил ажиллаж байгаа хүмүүсийн тухай юм.

       Нэг салбарт олон жил ажиллахын давуу тал бий. Туршлага хуримтлуулна. Ажлаа мэднэ. Үр дүн ч гардаг. Зарим албанд төр, ард түмэн итгэл хүлээлгэж насаар нь ч томилдог. Тэтгэвэрт гартлаа, хуулиар тогтоосон хугацаанд хүртлээ ажилла гэсэн үг. Хуулийн байгууллагад ажиллаж буй хүмүүс шударга ажиллаж байгаа гэвэл санал нийлэхгүй хүн гарах байх. Бас тэнд шударга бус хүмүүс ажиллаж байгаа гэвэл би санал нийлэхгүй.

        Хуулийн байгууллагад тэр тусмаа цагдаа, шүүх, прокурорын байгууллагад хуулиар хүлээсэн үүргээ мэргэжил, ёс зүйн өндөр түвшинд хэрэгжүүлж байгаа олон албан хаагчид бий. Ажилдаа зөвхөн хууль, шударга ёсны зарчмыг хатуу баримталдаг цагдаа, шүүгч, прокурорууд олон байгаа гэдэгт би итгэдэг. Мөн хамт олон, иргэдийнхээ итгэлийг хүлээсэн туршлагатай ажилтнууд ч бий.

         Гэхдээ энэ гурван байгууллагын хүрээнд ужгирсан олон асуудал бас байгаа. Ихэнхий нь шийдэж болно. Төр засаг шийдсээр ирсэн. Одоо, хойшид ч шийдэж таарна. Харин төдийлөн хөндөгдөөгүй үлдээд байгаа боловсон хүчний нэг асуудал бол цагдаагийн хөрөнгөлөг хурандаа нарыг тойрсон яриа юм. Хөрөнгөжигсөд зөвхөн  цагдаад ч байгаа юм биш шүүхэд, прокурорт ч бий. Цагдаа, шүүх, прокурорын хэлтэс тасгийн даргаас эхлээд аймаг, дүүргүүд, төв сууринд удирдах албыг олон дамжсан, ажил нь ахидаггүй атлаа, алба тушаалаа далимдуулж ард иргэдийг хохироодог, айлгаж дарамталдаг, хууль шударга ёсыг хамгийн их хөсөрдүүлэгч этгээдүүдийн тухай би ярьж байна. Хууль ёсны томилгоотой ч хууль бусаар гэнэт их хөрөнгөжсөн тийм хүмүүсийн асуудлыг би хөндөж байна.

            Төрийн нэрээр далайлгасан, бусдыг айлгаж хөрөнгөжсөн, “намайг хэн хэлэхэв”, гэсэн хэнэггүй ихэмсэг хүмүүсийн тухай яриа гараад удаж байна.  Тэд хуулийг хэрэгжүүлэх үүрэгтэй атлаа хуулийг зөрчдөг, шударга ёсыг сахиулах томилгоотой, тийм тангарагтай мөртлөө шударга бусыг хийдэг. Төсөв нь алдагдалтай төрөөс цалин авч, хувцас өмсөж, албан тушаалын зарим хангалт авдаг мөртлөө мөнгө хөрөнгө нь бялхсан, багтаж ядсан цагдаа, прокурор, шүүгч байдаг тухай би сонссон. Зөвхөн би ч биш энэ тухай өнөөдөр монгол сонсож байна.Итгэсэн ардынхаа элэг рүү ингэж өшиглөж болохгүй. Хууль завхруулдаг хууль сахиулагчид байж болохгүй.

         Тэдний тухай иргэд ярьж байна. Хамт олон нь хүртэл шивэр авир ярилцаж байна. Сонин хэвлэлийнхэн ч бага сага бичиж байна. Тэнд болохгүй юм байгааг бүгд мэдээд, мэдрээд байна. Харин, ямар учраас үүнийг засах өөрчлөх талаар юу ч хийгдэхгүй явж ирсэн юм бэ! Бараг тийм бүдүүлэг авиртанг, хууль шударга ёсыг ингэж уландаа гишгэгчдийг өөгшүүлдэг, урамшуулдаг тогтолцоо манайд байгаа юм биш үү! Хэрэв тийм юм бол, энэ  чөтгөрийн тойргоос  бид салах ёстой. Ингэж байж улс орны ирээдүй баталгаажна, хөгжинө. Шударга ёсыг шударга бус аргаар тогтоохгүй. Нийгмийн нийтлэг сайн сайхан, үнэт зүйлийг муу аргаар бүтээж цогцлоохгүй. Үүнийг ямар ч ард түмэн, ямар ч нийгэм хүлээн зөвшөөрөх ёсгүй .

            Бид юу хийх ёстой вэ? Би энэ байдлыг өөрчлөх талаар бодоод л явдаг. Зарим гарцыг санал болгоё. Бүгдээрээ шүүн хэлэлцье. Би ийм асуудлыг шийдвэрлэх гарц бүхнийг дэмжихэд бэлэн байна. Зарим орны туршлага ч бий.

       Цагдаад хэлтсийн даргаас дээш, шүүх, прокурорт түүнтэй адилтгах албанаас дээш алба тушаал хашиж ирсэн, магадгүй 20-иос дээш жил ажилласан хүмүүсийг нарийн мэргэжлийн шалгалтад (аттестатчилал гэж ярьдаг) оруулъя. Хөрөнгө орлогыг нь нарийвчлан бүртгэе. Тайлбар танилцуулга авъя. Сард, жилд олдог орлогыг нь тогтооё. Дундаж гаргая. Манай жижиг дунд бизнес эрхлэгчдийн орлогын дундажаас орлого нь давж байвал, тэр нь хууль ёсных бол,  тийм хүнд хувийн бизнесээ хийхийг зөвлөж төрийн ажил албанаас нь чөлөөлье. Хууль бус бол шийтгэл хүлээлгэе.

            Цагдаа, шүүгч, прокурорын хүнд хүчир албанд  олон жил ажиллах бас амаргүй. Энэ бол бие сэтгэл, эрүүл мэндээрээ хохирдог хүнд ажил.  Ажил, албан тушаалаасаа чөлөөлөгдөх хүсэлтээ өөрөө гаргавал тухайн хүнд ноогдох тэтгэлэг урамшлыг нь төрөөс олгоё. Тийм, шударга ажилласан хүмүүст нэмж урамшуулал ч өгч болно. Энэ бүх боломжийн ард үлдсэн хэсгээс нь шударга, сайн ажиллахыг шаардъя. Хууль зөрчвөл хариуцлага тооцъё. Төр, ард түмний хууль ёсны шалгуурт нийцсэнийг нь дэмжье. Хамгийн гол нь залуу, чадварлаг, өндөр мэргэшилтэй, шударга, ёс зүйтэй  энэ салбарын өсөж яваа ажилтнуудад зорьсон ажлаа хийх, алба тушаал дэвших,  нийгэм улсдаа сайн сайхныг бүтээх боломж олгоё.

             Би сая төрийн онцгой алба хашиж байгаа тодорхой хэсэгт хандаж хатуу үг хэлсэн байх. Бурууд нь хатуу, зөвд нь зөөлөн хандъя. Энэ асуудлыг шийдэх талаар эрхэм гишүүд, иргэдэд санал байгаа бол би сонсож хүлээж авахад бэлэн байна. Бусдын туршлагыг үзье харъя гэвэл ч болох байх. Нам, олон нийт, хэвлэлийнхэн ч өргөн хэлэлцүүлэг хийх нь зөв. Бүгдээрээ хэлэлцье, буруу зөвөө тунгаая. Бас асуудлыг шийдье, хууль шийдвэрээ ч гаргая.

            Хангалуун, аз жаргалант амьдрал бол зөвхөн төрийн тэтгэлэг, мөнгөн дээр биш харин нийгмийн шударга харилцаанд суурилдаг. Ихэнх үймээн самуун, хувьсгал хуйвалдаан нийгмийн ядуурлаас илүүтэй  шударга бус байдлаас болж дэгдсэн байдаг. Бидэнд тийм зүйл хэрэггүй. Хуулийн дагуу, хэлэлцэж ярилцаад нийгмээ сайжруулах, болохгүйг засаж өөрчлөх боломж байна. Сүүлдээ олон хувьсгал, амжилтын ой тэмдэглэсээр байгаад зарим нь залхаж байх шиг. Онцгойг нь тэмдэглэсэн шиг төрөөс тэмдэглэж, бусдыг нь тэмдэглэх хэсэгт нь үлдээсэн нь дээр. Харин би эрх чөлөө, тусгаар тогтнолоо сэргээсний энэ 100 жилийн ойг энэ зууны хамгийн чухал нь гэж бодож байгаа. Би өмнө нь хэлсэн. Аливаа их үйл хэрэг хүний л төлөө, хүний сайн сайхны төлөө хийгддэг.

             Эрхэм гишүүд ээ.

            100 жил ба Монголчууд: Бүтэн зууны өмнө бидний өвөг дээдээс улс үндэснийхээ эрх чөлөө, тусгаар тогтнолыг сэргээн тогтоохдоо олон монголчуудынхаа хүчинд түшиглэсэн байдаг. Тарж бутарсансаа цуглаад ирэхэд тосоод авсан байдаг. Ингэж өнөөгийн бидний газар нутаг бүтэн болж, олон элгэн садан эргэн цугласан. Бид монгол улсын иргэнийхээ хувьд халх дөрвөд, казах, урианхай, захчин буриад хэн ч бай бүгдээрээ монгол хүн, бүгдээрээ л монголчууд. Монгол улсдаа амьдарч байгаа биднээс гадна дэлхийд монгол хүн, монголчууд бас цөөнгүй бий.

            Би монголын түүхт төрийн тамгыг түшиж байгаа хүний хувьд өнөөдөр монголчууддаа хандаж нэгэн зүйлийг уриалах гэсэн юм.

        -“Монголчуудаа олуулаа болцгооё, Монгол нутагтаа ирцгээ” гэж уриалах гэсэн юм. Би энэ уриалгыг Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн хувьд, Монгол хүн бүрт хандаж, Монголоо гэсэн зүрх сэтгэл бүрт хандан хэлж байгаа юм. Бидний өвөг дээдэс үеийн үед энэ газар нутаг дээр олуулаа аз жаргалтай амьдрахыг мөрөөдөж ирсэн.

            - “Хүн нэмэгдвэл хүнс нэмэгдэнэ” гэж монголчууд ярьдаг.

         - “Монголын үрс маш олон болох болтугай” гэж ерөөл билгээ дэвшүүлдэг. Түүхэндээ бидэнд мандан бадарч, уруудаж доройтож явсан үе бий. Одоо бид нарт цугтаа хийж бүтээх, хөгжиж дэвших цаг ирж байна. Бидний гарт өөрсдийнхөө хувь заяаг шийдээд явах боломж байна. Бидэнд ураг удмаа хүсэн санагалзах зүрх сэтгэл, уудам дэлгэр газар нутаг байна. Монголчуудаа Монголдоо ирж амьдраач, ирж ажиллаж, юу хийж бүтээж чадахаа харуулаач гэж би урьж байна.

            Би энэ үгийг төрийнхөө энэ хүндэт индрээс зөвхөн иргэддээ төдийгүй, монголоо дээдэлдэг, хэл бичиг, соёл, ёс уламжлал, зан заншлаа мэддэг нийт монголчуудад, монгол үндэстэн, угсаатан, хүн бүрт хандан хэлж байна. Би энэ үгийг зөвхөн монголын сайн сайхны төлөө хэлж байгаа юм.

            Монголчууд бидэнд Монгол газар нутагтаа сайхан амьдрахын тулд хийх ажил их байгаа. Шийдвэрлэх шаардлагатай зүйлүүд ч олон бий. Хүн ам зүй, удмын сан, эрүүл мэнд тойрсон асуудлаа бид ярих ёстой. Эдгээрийг бид өөрсдөө шийдэхгүй, хийхгүй бол бидний өмнөөс хэн ч хийхгүй. Энэ чиглэлд тулгамдаж байгаа асуудлыг монголын төр засаг шийдвэрлэхгүй бол өөр хэн ч шийдэхгүй.

            Монголоо сайхан болохыг, Монголд хүн ажиллаж амьдрах аятай тухтай орчин бүрдэхийг алсаас харж хүлээж суугаад нэмэргүй. Монголынхоо гал голомтыг улам бадраан мандуулж, үр хойчдоо сайхан Монгол орноо уламжлуулан үлдээх үйлсэд хүн бүр гар бие, сэтгэл оюунаа чилээн оролцохыг би уриалж байна.
 

            Эрхэм нөхдөө, ард иргэд ээ,

       Шинэ тулгар төр засгаа байгуулсан тэр үеийн манай төрийн бодлоготнуудын нэн тэргүүнд анхаарсан зүйлийн нэг нь гадаад орчин байжээ. Богд хаанаас 9 орны төрийн тэргүүнд захиа илгээж, улс төрийнхөө учир байдлыг тайлбарлаж хамтын ажиллагаа, худалдаа, эдийн засаг, улс төр, хүмүүнлэг, гадаад бодлогын найрсаг харилцаа өрнүүлэхийг хүссэн байдаг. Ингэж зууны эхээр нэгээс эхэлсэн Монгол улсыг хүлээн зөвшөөрөх орны тоо нэмэгдсээр өдгөө манай орон НҮБ-ын гишүүн дэлхийн 161 оронтой дипломат харилцаатай болжээ. Монголчууд бусдын тус дэмийг авч хамтран ажиллаж байна. Бид ч бусдад тусалж дэмждэг боллоо. Манай энхийг сахиулагчид  л гэхэд  олон тив, халуун цэгт үүргээ нэр хүндтэй гүйцэтгэж байна.

            Манай  орон улс түмний эрх чөлөө, энх тайван, хөгжил дэвшлийн төлөөх хөдөлгөөний хүлээн зөвшөөрөгдсөн манлайлагч орны нэгэд зүй ёсоор багтаж байна. Ардчиллын хамтын нийгэмлэг Монгол улсад энэ хөдөлгөөний тугийг барих итгэл хүлээлгэлээ. Нийгмийн байгуулалдаа хувьсгал, шилжилт хийж, онож алдаж, сурч хэрсүүжиж яваа бидэнд бусадтай хуваалцах зүйлүүд бий. Харин бид бусдад багшлах заах бодол алга. Улс орондоо, ардчиллын орчин тойронд тулгамдаж байгаа асуудлаа шийдвэрлэж, ахиц дэвшил гаргаж чадвал бусадтай хуваалцах бидний бахархал тэр болно. Би энэ чиглэлээр өмнө нь ч санал санаачилга дэвшүүлж байсан, өнөөдөр ч зарим сэдвийг хөндлөө. Ярих зүйлийнхээ заримаас зохих удирдлага, хүмүүстэй санал солилцсон.

         Манай нийгэмд удахгүй улс төрийн чухал кампани, хэлэлцүүлэг, өрсөлдөөн өрнөх гэж байна. Орон даяар өрнөх сонгуулийн кампанит ажил бол зөвхөн улс төрийн хүрээнийхэнд хамаатай зүйл биш. Нийт ард иргэд маань өнгөрсөн хугацаанд юунд анхаарч юу хийв, ямар ахиц дэвшил гарч, юуг хийж чадаагүй, бас юу хийх хэрэгтэй байгаагаа нийтээрээ хэлэлцдэг, ухаан санаагаа уралдуулдаг, сонголт чиглэлээ тодорхойлдог улс орны амьдралын, иргэд эрхээ хэрэгжүүлж, ардчилал ажиллаж байгаагийн чухал илэрхийлэл болдог хариуцлагатай үйл явц юм. Удаан дуншсан хууль журмаа ч гаргаж байх шиг байна. Хамгийн гол нь тэдгээрийн хэрэгжилт чухал.

         Муу хуулиас болж манай орны нэр, ардчилал хохироод байгаа юм биш, хуулийг хэрэгжүүлэх үүрэг хүлээсэн, цалин урамшил авсан, хуулиар хийхийг биш хийхгүйг урьтал болгосон, хувиа хичээсэн албаны этгээдүүдийн хариуцлагагүй, санаатай үйлдлээс үүдэж иргэд хохирдог, нийгэм бужигнадаг, улсын нэр сэвтдэг шүү. Асуудал гарвал алба тушаалаар шагнах, толгой илэх зүйл байхгүй шүү гэдгийг эртхэн хэлье. Толгойгоороо л хариуц. Иргэн хүний сонгох сонгогдох эрхийн үйлчилгээ эндэл доголдолгүй хэрэгжих ёстой. Үүнийг хийж чадах нь ажиллах ёстой, чадахгүй нь явах ёстой. Дахин хэлье, алдах, дахиж биендээ найр тавих орон зай энд байхгүй шүү.

            Бидний сайн сайхан биднээс л хамаарна. Монголын амжилт бол манай сая сая иргэдийн амжилт юм. Улам илүү өндөрлөгт тэмүүлэхийн тулд бид нийтлэг эрх ашигтаа нэгдэж сурах ёстой. Хэтэрхий хуваагдал, хэтэрхий талцал, хэтэрхий үгүйсгэл хэрэггүй. Үндэсний нийтлэг дархлаа, нэгдэж эвлэх чадвар хохирох ёсгүй. Бид нэгдэж чадахаа больчих вий, ингэж  бусдын зууш болох вий гэж бодогдох үе байдаг. Энэ байдалдаа бид дүгнэлт хийх ёстой. Үндэсний зөвшил хэрэгтэй байгаа тухай эрхэм гишүүн Жадамбаагийн Энхбаяр ярьсан байна лээ. Чухал санаа.

            Улс үндэстний маань эрх чөлөө, бие даасан байдал, тусгаар тогтнол, ард иргэдийн маань эрх эрх чөлөө, амгалан тайван, аз жаргалант амьдрал бидэнд бүхнээс чухал. Үүний төлөө бид ажилладаг. Энэ л бид бүхний ажил амьдралын утга гэж би ойлгодог. Монголын ард түмэнд сайхан ирээдүй бий. Их боломж бий. Учир нь манай ард иргэд хувь заяандаа эзэн болсон хүмүүс. Монголын төр ч иргэдээсээ үүсэлтэй. Тэдний сайн сайхны төлөө зүтгэх эрхэм зорилготой. Ард иргэдийнхээ эрх чөлөөт сонголтоор  иргэдийнхээ нийтлэг эрх ашгийн төлөө зүтгэх шиг сайхан хувь тохиол хаана ч байхгүй. Бүгдээрээ нийтлэг эрх ашгаа хамгаалж, түүнийг тойрон нэгдэж улс орноо хөгжүүлж сэргээн мандуулахын төлөө зүтгэцгээе.

            Миний Монгол мандан бадрах болтугай.

            Монгол Улс Мөнх оршиг.

 
2011 оны 12 дугаар сарын 29-ны өдөр

Төрийн ордон