Ц.Түмэнбаяр Үндэсний эрх чөлөөний хувьсгалын 100 жилийн ой тохиож байгаа 2011 онд бүтээлийн арвин их хурыг буулгажээ. Түүний энэ жил бүтээсэн томоохон бүтээлийн нэг нь 1914-өөс1915 оны хооронд хийгдсэн Монгол, Орос, Хятад гурван улсын гэрээний тухай түүхэн баримтад тулгуурласан “Тусгаар Тогтнолын Төлөө” теле-жүжиг байлаа. Түүний урланд зочилж хэдэн үг солиллоо.

- Чи хэдийнээс уран бүтээл бичиж эхэлсэн бэ?

- Дунд сургуулийн сурагч байхаасаа л уран зохиол сонирхож, шүлэг бичих гэж оролдож эхэлсэн дээ. 1980-аад онд анхны шүлгүүд минь төвийн хэвлэлд гарч эхэлснээс хойш уран зохиолын замд эргэлт буцалтгүй орсон.

- Гурван хүүхдийг өсгөх бойжуулахын хажуугаар уран бүтээл, утга зохиолын ажил хийнэ гэдэг амаргүй байхаа?

- Ямар хүнийг жаргалтай гэх вэ ? гэдэг асуултанд нэг хүн, “Xамгийн дуртай юмаа хийж байгаа хүнийг жаргалтай гэнээ” гэж хариулсан байдаг. Би тийм л хүн юм, Мэдээж эх хүнд гурван хүүхэд өсгөж хүмүүжүүлэхийн зэрэгцээ уран бүтээлд цаг зав, сэтгэл зүрхээ зориулна гэдэг амаргүй даваа.

- Хүүхдүүд өсөх тусам бичиж хийх ажил чинь хөнгөрч байв уу, хүндэрч байв уу?

- Оросын нэг мундаг үг байдаг. “Жижигхэн хүүхэд жижигхэн бэрхшээл, том хүүхэд том бэрхшээл” гэдэг. Надад аль аль нь байна даа.

- Чамайг ер нь юу хөглөж, хурцалдаг вэ?

- Уран бүтээл хийхэд амьдралд тохиолдсон бүхий л үйл явдал, уншсан, үзсэн харсан сонссон, найз нөхдийн урам хайpласан үг, бас атаа жөтөө, хорон үг ч оюун ухааныг минь хурцалдаг

- Зохиолч байх, гэрийн эзэгтэй байх гээд л олон үүргийг хэрхэн хослуулж ирэв дээ?

- Бусдын л жишгээр… Амьдралаа, уран бүтээлтэйгээ хамт л үүрч явна даа, Нэг удаа намайг хоёр том цүнхтэй юмтай таксинд суухад жолооч нь « ямар их новш үүрч явдаг юм » гэлээ. Би түүнд « энэ чинь новш биш, би амьдралаа үүрч явна » гэсэн чинь « Нээрээ тийм л байх даа, хүүхнүүд л хойно » гээд учиргүй инээж билээ.

- Өнөө цагт өгүүллэг, тууж, эсвэл роман, жүжиг бичээд амьдрал залгуулна гэдэг бараг “үлгэр” талдаа юм шиг санагддаг...

- Зохиолчид гэдэг үйлтэй улс. Жүжигчид, дуучид ч гэх юм уу бусад мэргэжлийн хүмүүс өөрсдийнхөө дуртай ажлыг хийгээд түүнийхээ хөлсөөp амьдардаг бол зохиолчид эрхэлсэн ажлаа тухайлбал сэтгүүлч, эмч, инженерийнхээ ажилтай зэрэгцүүлж уран бүтээлээ хийдэг. Дан уран бүтээлээр амьдралаа залгуулна гэж байхгүй.

- Аав чинь чамд маш их нөлөө үзүүлсэн гэж чи нэг удаа ярьж байсан, чухам яаж нөлөөлсөн юм? Юу хийдэг хүн байсан бэ?

- Миний аав эмч, лам, бас жолооч хүн байсан. Арван зургаан жил шоронд суусан. Хүнийг гаднаас хараад л чухам ямар хувь заяатай болохыг нь хэлж чаддаг хачин хүн байлаа. Жолооч, эмч, ламын энэ гурван ажлаасаа болж л шоронгийн хаалга татсан юм билээ. Аав минь намайг 17-той байхад шоронгоос гарч ирээд миний хувь заяаг хэлсэн. Тэр үед нь би огт үнэмшээгүй. Дөрвөн жилийн дараанаас хэлсэн нь биелж зах зухаас нь амсаж эхлэхэд л итгэсэн. Эдүгээ би яг л аавынхаа хэлсэн тэр зургаар л амьдарч явна.

- Маш завгүй явах шиг санагддаг. Өглөө хэдэд босоод орой хэдэд унтдаг вэ?

- Ер нь амьдрал чөлөө завгүй шүү дээ. Гэхдээ өгье гэвэл ганцаасаа уйлья гэвэл сохроосоо... гэхчээр зав гаргах юмандаа гаргана. Ялангуяа хүүхдүүддээ маш их зав гаргаж чаддаг.

- Чи ер нь зохиол бүтээлээ хаана бичдэг вэ?

- Гэртээ, ажил дээрээ, хаана ч бичнэ дээ. Гэхдээ компютер дээр шууд бичдэг болохоор голцуу ажил дээрээ л бичнэ дээ...

- Ямар зохиолоо их дажгүй болсон гэж боддог вэ?

- Төрүүлсэн хүүхдээ хүн сайн муу гэж ялгадаггүй шиг тийм зохиол минь муу болсон гэхэд хэцүү. Бүгд л сэтгэлийг минь шаналгаж төрсөн юм болохоор. Гэхдээ илүү их сэтгэл хөдөлж, хөдөлмөрлөж бүтээсэн зохиолууд бий, “Мэргэнд буусан чоно”, “Удган”, “Урд уулын зэрэглээ”, “Бичигт хадны домог”, “Ли бай”, “Лууны зулзага” зэрэг олон өгүүллэг, “Ганцын давааны дууль”, “Монгол гэр”, “Талын хөх чоно” зэрэг шүлэг гээд нэрлэвэл бүгдий нь хэлчих гээд байна. Түүхэн зохиолууд маань хүний сэтгэлд их хүрдэг. Өнгөрсөн зун бичсэн “Тусгаар тогтнолын төлөө” жүжгээ их бодож, хөдөлмөрлөж, бас их эмзэглэж бичсэн.

- Тусгаар Тогтнолын Төлөө жүжгийг бичих санаа хэрхэн төрөв? Юу их нөлөөлөв?

- Би Улсын түүхийн төв архивт ажиллаж байхдаа 1900-аад оны үеийн бичиг баримтыг цэгцлэх ажилд оролцож байлаа. Энэ үед гурван улсын гэрээний тухай Хичээнгүй сайд Цэрэндорж гуайн гар бичмэлийг олж үзэж билээ. Ер нь эх түүхэндээ хайртай, уншиж судлах, уран зохиол болгож бичих сонирхол маань энэ жүжгийг бичихэд их нөлөө болсон. Түүнээс гадна өнөөгийн Монголын тусгаар тогтнол жинхэнэ хүчирхэг Монгол улсын үеийн тусгаар тогтнолтой харьцуулахад даанч өрөвдмөөр санагддаг. Моодуун хааны үеийн Хүннү гүрэн, Их мэргэн Чингис хааны үеийн Их Монгол улсынх шиг тийм тусгаар тогтнол, тийм төрийг монгол цус судсаар нь урсаж байгаа хүн бүхэн хүсч байгаа. 200 гаруй жил Манжийн дарлалд байсан Монголын ард түмэн тусгаар тогтнолоо олж авахын тулд ямар их хүч ухаан, зориг самбаа гаргаж, амь хайргүй тэмцэж байсныг бахархан бодохдоо, Монгол эх орноо худалдаж байгаа өнөөгийн төрийн унхиагүй зүтгэлтнүүдээс ичихдээ, хожмын өдөр хүчирхэг Монгол улсын тусгаар тогтнол жинхэнэ утгаараа мандан бадрахыг хүсэхдээ энэ жүжгийг бичсэн.

- Хүмүүс жүжгийн тань талаар юу гэж байх юм?

- Хүмүүс янз бүрээр хүлээж авсан. Ялангуяа түүхчид, Богд хааныг товойлгон гаргаагүй байна ч гэх шиг. Гэтэл зарим нь яг цагаа олсон үедээ энэ зохиолыг бичжээ гэх зэргээр... Миний хамгийн их баярласан нь юу вэ гэвэл Өвөрмонголчууд ар Монголынхон манийгаа өмөөрч энэ жүжгийг бичиж, телевизээр цацлаа хэмээгээд “Талын хөх чоно” дуугий минь нууцаар дуулцгааж явна” гэж сонссон явдал. Яг үнэндээ Өвөрмонгол, буриад, Шинжианы монголчуудыг хавханд орсон хөлөө тас хазаж хаяад амиа авардаг чоно шиг л тэдний горьдож, итгэсэн нулимстай нүд рүү нь шороо цацаж л Ар Монголоо тусгаар улс болгож авч үлдсэн шүү дээ. Ямар их үнээр өнөөгийн энэ тусгаар тогтнол олдсоныг мэдээсэй билээ...

- Энэ жүжгийнхээ баатрууд болон тоглосон жүжигчид, найруулагчдын талаар тодруулж яриач?

- Б.Туяа хэмээх залуу найруулагч маш зоригтой орсон. Хөгжмийн зохиолч Ш.Өлзийбаяр “Талын хөх чоно” шүлгийг блог дээрээс маань уншаад л дуу хиймээр байна гэсэн. Богинохон хугацаанд их эрч хүчээр энэ жүжиг бүтсэн. Оролцсон жүжигчид зураглаачид, зураач, гол нь жүжигчин уран бүтээлч гэхээсээ монгол хүний үндсэрхэг үзэл л чин сэтгэлээсээ оролцоход гол түлхүүр нь боллоо гэж бодсон. Чагдаржав ноёнд Ардын жүжигчин Цэрэндагва, Би Гуа Фанд Соёлын гавьяат зүтгэлтэн Равдан, Хичээнгүй сайдад соёлын гавьяат зүтгэлтэн нэвтрүүлэгч Батбаяр, Миллерт Гэрэлсүх, Манлай ванд Ялалт зэрэг арав гаруй жүжигчин оролцсон. Түүхэнд, тэр тусмаа Монгол улсын тусгаар тогтнолд чухал үүрэг гүйцэтгэж, амь насаа зольсон хүмүүсийн дүрийг бүтээж байгаагаа маш их хүндэтгэлтэй бас хaриуцлагатай хүлээж авсан.

- Энэ зохиолыг бичихэд хэцүү бэрх юм нь юу байв даа?

- Энэ үйл явдал бол хурал юм. Хурлыг яаж үзэгчдэд сонирхолтой болгож хүргэх вэ, бас түүхэн үнэнийг гуйвуулахгүйгээр уран сайхны аргаар, бас бүтэн жил шахуу үргэлжилсэн хэлэлцээрийн хамгийн чухал үйл явдал, шийдлийг яаж оновчтой оруулах вэ гэх мэт хүндрэл тулгарсан. Гэвч түүхийн зөвлөх түүхийн ухааны доктор Г.Дашням, Д.Өлзийбаатар нар маш чухал зөвлөгөө өгч, их тус болсон.

- Хэдийд нь судалгаагаа хийж, хэдийд нь бичдэг вэ?

- Судалгаа гэвэл 1980-аад оноос л сонирхож үзэж байсан. Яг жүжиг бичихэд зориулсан судалгаагаа хоёр жилийн өмнөөс хийсэн.

- Цаг зав гаргаж ярилцлага өгсөнд тань баярлалаа. Ярилцлагын сүүлчийн хормыг чамд үлдээе...

- Энэ завшааныг ашиглаад гадаадад уран бүтээлээ туурвиж яваа уран бүтээлчид, найз нөхөд, тусгаар тогтнолын төлөө, Монгол эх орныхоо төлөө зүрх нь цохилж явдаг гадаадад ажиллаж амьдарч байгаа бүх монголчууддаа Монгол улс хүчирхэгжин мандах болтугай хэмээх ерөөл өргөхийн хамт, жүжгийнхээ дуугаар тусгаар тогтнолын халуун мэнд дэвшүүлье.

Ярилцсан З.Эрдэнэбат (Germany)

“Тусгаар Тогтнолын Төлөө” жүжгийн дуу - Талын хөх чоно