там, диваажин хоёр зэрэгцэн оршдог юм уу даа гэсэн сэтгэгдэл тээж явлаа.

Дели хот ой модон дотор нуугдаад гадна өнгөнөөсөө төдийлөн сайн мэдрэгдэхгүй ч гэсэн амьдрал дунд нь ороод хүн зоных нь амьдрал байдалтай танилцаад ирэхээр ертөнцийн хар цагаан, өнгө гэрэл хосолсон сонин байдал харагдах ажээ. Монголчууд өнө эртнээс энэ агуу том гүрэнтэй холбоотой байж тэдний зан заншил, амьдрал байдлыг сайн мэдэх хэдий ч анх удаа очиж байгаа над мэтэд нь бол их л сонин агаад содон зүйлс их харагдав.

Эхний сэтгэгдэл Бээжингээс нисэхэд л ажиглагдав. Дандаа тийм байдаг, эсвэл зөвхөн бидэнтэй тааралдсан нь тийм байсан эсэхийг мэдэхгүй боловч тэр болон буцах онгоцонд дандаа өндөр настай ядруу байрын энэтхэг хүмүүс зорчих бөгөөд миний бодсоноор энэ хоёр том гүрний ард иргэд ёстой нэг багтаж ядан явдаг байхдаа гэж бодсонтой огт нийцсэнгүй. Ялангуяа хятад хүмүүс манайд ирж очдогоос цөөхөн зорчих нь сонин байлаа. Сониучирхан хэн нэгэнтэй нь хэд гурван үг солилцвол тэд ихэвчлэн Бээжингээр дайран Америк, Канад, Өмнөд Америкийн орнууд руу зорчдог гэнээ.
Аливаа хүмүүс шинэ улс оронд зорчихдоо тэр улсынхаа хөгжил, хүн зоны аж байдлыг өөрийнхөө болон өөр бусад улсынхтай харьцуулан ажиж, сайн мууг нь өөрийнхөө бодолд ургуулан шүүн тунгааж, хойшдын ажил амьдрал, ажил үйлсдээ ашигтай, хэрэгцээтэй гэснийг нь лавлан сонирхож явдаг нь жам юм дагуудаа. Би тийм л нэг сониуч сэтгэлээр энэ тэрхнийг харж ажиж явлаа. Энэ улсын хөгжил далайн эргийн бүстээ ямар байдгыг нь мэдэхгүй ч Хятад мэт оронтой харьцуулахад нилээд хоцрогдонгуй яваа юмуу даа хэмээн бодлоо. Ингэж бодохдоо төрийн байгууламжийн хувьд, нийгмийн бүрэлдэхүүн бүтцийн хувьд, зан заншил, шашин шүтлэгийн хувьд арагш нь чангаах зүйл ихтэй орон юм шиг санагдсан. Ер нь нийгмийн хувьсгал хийгдэж их цэвэрлэгээ хийгдээгүйгээсээ ч юм уу хуучин ёс заншил, уламжлалтайгаа сүрхий зууралдсан байдал нь эерэг гэхээсээ илүү сөрөг үр дагвартай байх вийдээ хэмээн дотроо бодол эсгэн хүмүүсийн ядуу зүдүү байдлыг харан дотор зурагдаж явлаа.

Хаа ч явсан, аль ч гудамж тайлбайгаар орсон ч эрэмдэг зэрэмдэг болсон мах шөлгүй арьс нь ясан дээрээ тохогдсон юм уудаа гэмээр хүмүүс, нүцгэн шалдан хүүхдүүд, ядруу эмэгтэйчүүд гар тосон гуйлга гуйн зогсох нь нүд хальтрам агаад /яах гэж тэд энэ хорвоод төрж, юуны тулд ийнхүү амьдрах хэмээн бор өдөр шар наранд зовлонгоо эдлэн хүний тээршээсэн нүдний хог болж, тэдний шидэж өгсөн бутархай мөнгөний төлөө сарвалзан зогсном бэ хэмээн халаглан бодно. Аргагүй шүү дээ ийм олон хүнтэй улс чинь хэмээн бидний нэгний хэлсэн үг миний санаанд төдий л үнэмшилтэй санагдсангүй. Тэднээс ч их олон хүнтэй том гүрэн хаяа залган оршиж л байна шүү дээ. Тэнд бишгүй дээ л бид явсан. Ийм байдал төдий л их биш шүү дээ гэсэн шүү бодол эрхшээн энэ зүйл өөр шалтгаантай байхаа хэмээн бодож ямар нэгэн нууц жор олох гэсэн мэт энэ улсын түүхэн онцлогыг санаандаа сэргээн тэндээс л үүний шалтгааныг нь олох байхдаа хэмээн бодож явлаа.

Тэр олон гуйлагчин, ядарсан, зовсон хүмүүсийн хажуугаар явсаар “Агширдам”гэсэн нэртэй нэгэн сайхан сүмийн цогцолбороор орлоо. Тэнд нөгөөх ертөнцийн гайхамшиг гэгчийг харах завшаан тохиох болсон мэт санагдлаа. Энэ сүмийг Хиндү шашинтнуудын шүтээний цогцолбор болгон барьж саяхан ашиглалтанд оруулсан гэнээ. Түүнийг хийж бүтээсэн, урлаж чимсэн бүхнийг үгээр илэрхийлэх аргагүй бөгөөд үнэхээр Энэтхэг гэдэг агуу их гүрэн л хийж чадах тийм л тансаг гоё ордон ажээ. Энэ нь лавтай Таж-Махалтай зэрэгцэн энэ ертөнцийн гайхамшиг болон мөнхрөх урлага-соёлын агуу бүтээл болсон гэдэгтэй маргах аргагүй юм.
Бид мөн алдарт Таж-Махалаар орсон бөгөөд энэ талаар манайхан маш сайн ойлголттой тул илүү зүйл нурших нь илүүц буй за хэмээн цэглээд харин тэр зүг явах зам зуурт ажиглагдсан зарим нэгэн зүйлийг өөрийнхөө улстай зүйрлэн жишиж явлаа. Делигээс 200 км яваад орчихдог Агра хэмээх энэ хотод бараг 5-6 цаг явж хүрлээ. Манайд бол цаг гаруй л явчих зам л даа. Гэтэл энэ зам хоёр хотын хоорондох зам бус нэг л хотын доторхи уртхан гудамж мэт ажээ. Хаана Дели нь дуусч, хаана Агра нь эхлэж байгаа нь мэдэгдэхгүй барилга байшин, нөгөөх л машин тэрэгний хөлхөлдөөн, замын түгжрэл үргэлжилсээр ажээ. Үүнээс харвал Энэтхэг гэдэг маань сул газаргүй нэг л хот улс юмуу даа гэмээр ажээ.

Замд яваа машин тэргийг харвал зовлон үзээгүй, мөргөлдөж шүргэлцээгүй машин бараг байхгүй юм уу даа гэмээр. Замын дүрэм, дохионы гэрэл гэж тун цөөхөн юм. Тийм учраас машин тэрэгнүүд нь өөрсдөө л зохицон учир зүйгээ олоод явцгаадаг бололтой юм. Бидний харсаар байтал хоёр нөхөр шүргэлцээд авах мөртлөө бууж ирэн машинаа нэг харчихаад нөгөөх жолоочтойгоо эв найртай их л эвсэг байртай салан замаа хөөцгөөх юм. Манайхан тэднийг харчихаад –үгүй эд нар чинь шүргэлцсэндээ их баярлацгаадаг юм байна шүү дээ. Бууж ирчихээд чиний л буруу гэсэн мэт машиныхаа дугуй руу нэг өшиглөчихөөд бид хоёрт буруугүй гэсэн шиг бие биендээ эрхий хуруугаараа дохилцон инээд халгиан салцгаах юм байна шүү дээ гэцгээв.
Үүнээс нь харвал Энэтхэг хүмүүс ихэд намуун дөлгөөн уур уцаар багатай, өршөөнгүй сэтгэлтэй хүмүүс шиг санагдав. Тэд ихэд шашинлаг ард түмэн юм. Түүний зэрэгцээ ангийн давхаргы ялгаа (кастын тогтолцоо) гэж нэг айхтар бусармаг уламжлал байдаг тухай тэнд сурч байгаа оюутнууд бидэнд ярьсан юм. Тэдний яриагаар бол Энэтхэгт ямар кастад төрсөн байна түүгээрээ дуусах ёстой болдог гэнэ. Чи гуйлгачин бол гуйлгачин л байх ёстой. Түүгээр барахгүй чиний хүү, ач, зээ мөн л гуйлгачин байх ёстой гэнэ. Манайхан “Ядуусын хорооллын гуйлгачин“ гэдэг киног ихэд шимтэн үзэцгээсэн. Тэнд энэ байдлыг нилээд тодорхой харуулсан юм шиг санагдсан. Үүнийг ургуулан бодож суухдаа хүн ядуу байвал оюун ухаанаа мөн гээж, үр удам нь хүртэл тэр сэтгэлгээндээ дасч, үе залгамжилсан ядуучууд бий болдог юм байна даа гэж ухаарсан шүү. Ийм байдал руу орчихвол хүн дүрстэй “адгуус мал, манкуртууд” бий болж хичнээн бурхан шүтээн байгаад ч тэднийг өөрчлөх аргагүй болдог юм байна даа гэж бодогдсон.

Бид бас нэг нүдний эмнэлгээр орсон юм. Тэнд манай Монголчууд ихэвчлэн очиж эмчилгээ хийлгэдэг учир биднийг сайн мэддэг болчихсон газар байлаа. Зуугаад жилийн өмнө Энэтхэгийн нэг буянтай хүн анх энэ эмнэлгийг ядуучуудад зориулан бий болгосон ажээ. Тэнд баячууд, гадаадынханд үнэтэй үйлчилгээ үзүүлээд түүнийхээ орлогоор ядуучуудад үнэгүй эмчилгээ хийж буяны үйл ажиллагаа явуулдаг гэж бидэнд танилцуулсан юм. Зарим баян гэр бүлээс гаралтай залуучууд маш өндөр боловсрол эзэмшиж сайн мэргэжилтэн болж ирчихээд уг эмнэлэгт цалингүй ажиллан буян болдог ажээ. Эмнэлгийн төсөв нь яаж бүрддэг, түүнийг хэн бүрдүүлж хэрхэн зардаг хийгээд түүнд хэн хяналт тавьдаг зэрэг нарийн ширийнийг бид сонирхсонгүй. Нүцгэн шалдан хүмүүс эмнэлгийн хашаан дотор зүлэг ногоон дээр ээлжээ хүлээн өдөржин хэвтэх агаад нэг мөнгөтэй хүн ирж үзүүлээд гарахад хэдэн ядуус эмчлүүлэх боломжтой болдгийг бид бас л сонирхсонгүй. Гагцхүү түрүүлж боломж олсон нэг нь боломж олоогүй нөгөөдөө ийнхүү тус нэмэр болох нь наанадаж хүний ёс, цаанадаж улс орны доторхи хүмүүнлэгийн сайхан үлгэр жишээ юмдаа хэмээн тэдгээр эмч нарын талаар бодож байлаа. Орчлонд хүн болж төрөөд ядуу ч байсан баян ч байсан орчлон ертөнцийг тольдож амьдрах тэр л хэрэгсэлтэйгээ байж ертөнцөөс явах өдрөө хүргэх нь хүний эрхэм хувь заяа юмдаа хэмээн нөгөөг эрэгцүүлэн түүнд нь тус нэмэр болж байгаа тэдгээр хүмүүс бол үнэхээр бурхны элч, буяны эзэд юмдаа хэмээн бахдан бодож байв.

Манай зарим залуучууд бусдаас түрүүлэн эд мөнгөний хангалттай нөхцөлд хүрсэн нь сайшаалтай боловч энэхүү эмч нарын жишээгээр ядуу зүдүү ард иргэдээ хялайсан хүйтэн харцын цэвдэг сэтгэлээр бус энэрэл нигүүслийн зөөлөн харцаар харж, нэг эмнэлэг, нэг цэцэрлэг ч болсон өөрийнхөө хөрөнгийн өчүүхэн хэсгээр байгуулаад хөнгөлттэй эмчилгээ үйлчилгээ үзүүлж чадвал монгол төр, эх орон ард түмэндээ үзүүлж байгаа том тус, сайхан сэтгэлийн илэрхийлэл байхсан даа хэмээн эрэгцүүлэн бодож явахдаа саяхан хэвлэлд нийтлэгдсэн Италийн нэг баян эзэгтэй 9 сая еврогийнхоо хөрөнгөө гудамжны тэнүүлчин нэг мууранд гэрээслэн үлдээснийг санан ертөнцийн араншин төрхийг гайхаж явлаа.
Энэ мэтчилэн Энэтхэг орноор богинохон хугацаанд зочлоод эргэн эх орондоо ирэхэд утаатай ч гэсэн агаар нь агар зандан шиг үнэртэж, түгжрэлтэй ч гэсэн машин тэрэг нь гялалзан гялтагнаж, гэрэл дохио нь журамлан цаанаа л нэг өөдлөх айл үүднээсээ гэх шиг өнгөтэй өлзийтэй сайхан санагдах авай.

Ажилдаа иртэл ширээн дээр “Хүүхэд хамгааллын төвөөс” гэсэн нэг урилга тавигдсан байлаа. Учрыг лавлавал тэд “Хүүхэд хамгааллын төв” болон үүсэн байгуулагдсаныхаа нэг жилийн ойн тайлан тоглолтыг хийх гэж байгаа гэнээ.
Миний туулсан амьдралын далан хувь нь социалист нийгмийн үед хамаарах учир би өнөөгийнхөө амьдралыг өмнөхтэйгээ харьцуулан яг л саяын Энэтхэг орноор аялсан шигээ сайн мууг нь ялган тунгааж, өөрийн үнэлэлт дүгнэлтээ хийж явдаг билээ.Тэр л зангаараа 90-ээд оны Монголын ард түмний амьдралд тохиолдсон үйл явдлуудыг заавал дайрах ёстой хувь заяа гэж үздэггүй бөгөөд тухайн нийгэмд байсан алдаатай зүйлийг нь засаад эдийн засгийн шинэчлэлээ эхлэж хийгээд улс төрийн шинэчлэл рүүгээ орсон бол олон хүний амьдрал өнөөгийнх шиг байхгүй байсандаа хэмээн харамсан боддог билээ. Өнөөдөр манай ард түмний цөөнхийн амьдрал үлэмжхэн дээшилж, харин олонхи нь нэгэн хэвийн байдлаар өдөр хоногыг өнгөрөөж, зарим нь бүр доошилсон гэдэгтэй олон хүн санал нийлнэ байхаа.

90-ээд оноос хойш нялх балчир хүүхдүүд орох оронгүй болон гудамжинд хаягдан эцэг эхийн хараа хяналтаас гарч, хүмүүс бидний хүйтэн сэтгэлийн золиос болсоны шалтгааныг өнөөгийн сайн сайханыг магтан дуулагчид юу гэж боддогыг мэдэхгүй боловч тэр сайн сайхан нийгмийг нь буртаглаж байгаа хар толбонуудынх нь нэг зайлшгүй мөндөө гэж би боддог билээ.
Гэтэл тэр хар толбыг арилгах гэсэн сайхан сэтгэлтэй хүмүүс манайд ганц Дүгрээ багшаас гадна олон байдаг гэдгийг хоёр жилийн өмнөөс гадарлах болсон юм. Тэдний нэг нь НХХЯ-ны сайд эрхэм хатагтай Т.Ганди байлаа. Тэрээр гудамжинд тэнүүчилж яваа хүүхдүүдийг цуглуулан нэг саванд байлгаж хооллож ундлахын зэрэгцээ тэдэнд хөгжмийн боловсрол олгон нийгэмшүүлэх зорилт тавин ажилласан нь энэхүү хүүхэд асран хамгаалах төв болсон ажээ.

Тэгээд тэдгээр хүүхдүүдийн урилгыг олзуурхан хүлээн авч очиж сонирхлоо.
1920-иод оны дундаас дэлхийн нэгдүгээр дайн, иргэний дайны хөлд нэрвэгдсэн ийм өнчин хүүхдүүд Зөвлөлт гүрнээр дүүрэн байсан гэдэг. Ф.Э.Дезержинский тэргүүтэй тэр үеийн удирдлагууд тэдгээр хүүхдүүдийг хүмүүжүүлэх хүүхдийн колонууд байгуулан тэр үеийн хамгийн сайн сурган хүмүүжүүлэгчдийг дайчлан багшлуулж нийгэмшүүлэх арга хэмжээ авснаар дараачийн жилүүдийн сор болсон эрдэмтэн, инженер техникийн ажилтнууд төрөн гарч аугаа их эх орны дайны жилүүдэд тэдний төлөөлөл болсон залуучууд олон баатарлаг үйлс байгуулж байсныг орос хүмүүс дурсан ярьцгаадаг юм. Тэдний хамгийн сүүлчийн хүмүүсийн нэг болох Армийн генерал нэгэн Зөвлөлтийн цэргийн бүлэглэлийг удирдан Афганистанд дайтаж ЗХУ-н баатар цолоор шагнуулж байлаа.

Би иймэрхүү дурсамжуудыг бодон уг тоглолтын тэнхимд орсон юм. Бүгд ижилхэн цэрэг формоор гангарсан бяцхан хүүхдүүд цэргийн маршаар эхлэн тоглолтоо толилууллаа. Арваадхан насны хөөрхөн бор хүү гоцлон дуулж байгаа нь үзэгч олонд ихэд таалагдлаа. Тэд энэ төвд ирэн багш сурган хүмүүжүүлэгчдийн уйгагүй шаргуу зүтгэлийн ачаар багахан хугацаанд өөрсдийнхөө авъяасыг хөгжүүлэн ийм амжилтанд хүрсэн нь үнэхээр гайхамшиг бөгөөд тэд саяхан хүртэл гудамжинд хүмүүст адлагдан хөөгдөж, золбин ноходтой хоолны шавхруу булаацалдан тэнүүчилж явсан шүү дээ гэж бодоход аргагүй л хамрын уг шархирч, нүдний ухархайгаас бүлээн дусал бөмбөрөх ажгуу.
Хоёр хөөрхөн охин бас л хоршин дуулж байна. Нүдэнд нь хурсан гуниг нь сарниагүй боловч тэд дуулж бас төгөлдөр хуураар тоглож морин хууртай хор дуу дуулцгааж байлаа. Энэхүү төвийг санаачлан ажил хэрэг болгож байгаа НХХЯ, ЦГ, УБХ-н Хүүхдийн байгууллагын ажилтнууд, багш, сурган хүмүүжүүлэгчдийн хөдөлмөр зүтгэл талаар өнгөрсөнгүй гэдэг нь тод байлаа. Тэд энэ үйлсийг бүтээхдээ Оросын агуу хуульч Л.Шейнингийн “бид өтөг бууцан дотроос цэцэг ургуулж байна даа гэж бодоход сэтгэлд сайхан байдаг” гэсэн үг шиг хүнд хэцүү нөхцөлд хүнд хэцүү амьдралын урсгалд өртөн зан авирын гажуудалд орсон бяцхан иргэдээ ингэж тэр балчиг намагт будант амьдралаас нь гарган нийгэмшүүлж чадаж байгаад нь талархахаас өөр аргагүй юм.

Тоглолт өндөрлөж гадаа гарахад тэнгэр цэлмэг, түмэн гэрэл яралзан, машин тэрэг сүлжилдэн түм түжигнэж, бум бужигнаж байх агаад гэрийн зүг нэг л өөдрөг сэтгэл тээн алхахдаа эх орон нэгтнүүддээ бас баярлаж байгааг ч бүү мэд ирээдүй хойчийнхоо залгамжлагч болсон үр хүүхэдүүд маань лав гудамжинд золбиширохгүй өсч, эх орон ард түмэндээ хэрэгтэй хүмүүс болж өсөх ирээдүйн гэрэл гэгээ харагдсанд ч юм уу бүү мэд дотоод сэтгэл маань сэтгэлийн зовиургүй болсон мэт сайхан байлаа.
Боолын нийгмийн хүмүүн бус тогтолцоог алагсан өнгөрсөн гэж түүхэнд бичигдсэн шигээ тэр Энэтхэг орны “кастын”гэх бусармаг тогтолцоог дайрахгүй хүн зон нь тэгш эрхтэй, тэнцвэрт амьдралтай байж шударга бат журмыг барин хөгжих боломж энэ сайхан Монгол оронд маань олдож, тэнд амьдрагч хүмүүн бүрийн амьдралын утга учир нь байгаасай хэмээн дотроо сүслэн залбирч алхмой.