жилээр чичирч байж арай ядан 1990-ээд онтой золгов. Монголын сурвалжит ноёд, Богд хаан тэргүүтэй үндэсний эрх чөлөөний төлөө тэмцэгчид 1911 онд Манжаас салсан ч дахиад л хойд нохойн аманд орчихов. Түүхийн туршид Монгол маань урд, хойд, чоно, нохойн ам, араа шүднээс холдож чадсангүй дээ.

Тусгаар улс болохын цорын ганц баталгаа бол өөрснөө үйлдвэрлэсэн Үндсэн хууль байдаг. Богд хаант Монгол Улсын хаадын хүсч байсан Үндсэн хууль (Англи лугаа парламентын засаглалтай, бас хаантай Г.Д) батлагдахын даваан дээр 1921 онд “Ерөнхий сайд Д.Чагдаржав, Д.Бодоо нар”-тай цуг баригдаж большевикуудад буудуулсан. Түүнээс хойшхи бүх Үндсэн хуулийг (1924,1940, 1960 он) Оросууд бичиж өгч коммунист дэглэм ноёрхож байлаа.

1992 оны Үндсэн хууль бол тусгаар тогтнолоо жинхэнэ утгаар нь баталгаажуулсан, ардчилсан Монгол Улсын, гаднынхны оролцоогүй хийж чадсан анхдугаар Үндсэн хууль мөн. Хэзээ нэгэн цагт түүхэнд ингэж бичигдэнэ. Одоогоос 22 жилийн өмнөх баримтат киноны тууз хөвөрнө. Үндсэн хууль батлалцсан өвгөн партизанууд ингэж хуучилна. Үндсэн хуулийг үйлдвэрлэлцсэн Ардчилсан хувьсгалын төлөө тэмцэгчид мөн ч залуухан байж дээ.

Ардчилсан хувьсгалын тэмцэлд боссон босогчдын нэг удирдагч нь Э.Бат-Үүл тас хар толгойтой байсан төдийгүй, халзан Д.Ганболд битүү халимагтай байсныг одоогийн залуус таньж байгаа болов уу. Эсэргүү нийтлэлтэй, шилээ дарсан үстэй мөртлөө Баабар намын дарга. (Социал демократ намын дарга) Түүний нийтлэлүүд Р.Чойномын шүлэг хоёр оюутны байраар маш нууцын зэрэглэлтэй гар дамжин уншигдаж байв даа.

Тун удалгүй анхны чөлөөт хэвлэл “Ардчилал”, “Үг”, “Үндэсний дэвшил” сонин гарч үзэл суртлаар хавчигдан цангасан уншигчид 30.000- 80.000 сонинг гуравхан цагийн дотор худалдан авч дуусгадаг үесэн. Одоогийн Ерөнхийлөгч Элбэгдорж ТМС-ийн оготор саарал пальтонд (техник мэргэжлийн сургуулиуд 16-18 насны хүүхдүүдэд өвлийн польто тавьж өгдөг байв.П.Д) багтаж, тэсгим өвлийн хүйтэнд, ядаж бээлийгүй, хааяа гараа үлээчихээд л гудамжинд илтгэнэ. Буян Жагаа дамын наймаачин, Н.Батбаяр, “Фортуна групп” байтугай хувиараа эрхлэх аж ахуйгүй байв. Too боддог нь ганц Гончигоо (Р.Гончиндорж), томоожоогүй Эрдэнээнүүд (С.Эрдэнэ) олоон олон. Хот хөдөөгүй Хугийхантай ч өөрсдийнхэнтэйгээ ч энгэр заамаа хуваана.

Н.Энхбаяр улс төрд сураггүй, М.Энхсайхан МАХН-ыг шинэчлэх залуу эрдэмтэн явсан үе юмсан. Лу.Болд, С.Баярцогт нар юун их хурлын гишүүн, сайдтай манатай, оюутнуудаас ялгарахгүй годгор банди нар. Тэгсэн мөртлөө оюутнуудыг арван жилийнхнийг ардчилсан хувьсгалд уриалж бөөн бөөнөөр нь бослогод турхирнаа бас.

Анхны Ерөнхийлөгч Оба П.Очирбат сонгуульд орохгүй гэж “унжсан” залуу намуудын дэггүй дарга нарыг өрөөндөө дуудаж тасхийтэл цоожилчихоод “Та минь ээ эвлэрхээрээ намайг дуудаарай” гэж үүрэгдчихээд өөрөө ресторандаад алга болдог байлаав шүү дээ. Хууль мэдэж хийдэг нь ганц Б.Чимэд гуай, хэл бичиг мэдэж соёлжсон ганц Л.Дашням гуай, хувьсгалын дуу нь ганц Цогтсайхан (Хонхны дуу), хувьсгалын дуучин нь ч, дайчин нь ч ганц Сосорбарам байсансан.

1990 онд Д.Бямбасүрэн гуайгаар толгойлуулсан анхны олон намуудын хамтарсан засгийн газар байгуулагдав аа. Яг өнөөгийн засгийн газар шиг юмаа даа. Шинэ залуу намуудад тэргүүн шадар сайд, шадар сайдын суудал хуваарилагдав. Тэр үед чинь сайд болоод өгөөч гээд байхад сайд болохгүй чадахгүй гээд зугтаадаг байсан юм.

МҮДН (Монголын Үндэсний дэвшлийн нам)-ынхан халзан Ганболддоо тэргүүн шадар сайд болоод өгөөч, төрийн өмчийг хувьчлаад өгөөч гэж хадаг барьж гуйж гувшаад л, АН (Ардчилсан нам) Д.Дорлигжавыгаа сайд болгох гэж эрж сурж давхиад Л.Дорлигжав нь “барьж авч сайд болгох” гэж байна гэж мэдчихээд бултаад байх.

Ардчилсан хувьсгалын өвгөн партизанууд шинэ үндсэн хууль батлах үеийн улс төрийн цаг үеийн тухай лавлахад иймэрхүү юм ярина.Тэр үеийн баримтат киног харвал, ардчилсан хувьсгалын партизанууд, зарим ардын хувьсгалын партизанууд шиг туугаагүй байнаа. Газар болгонд ажил хаялт, өлсгөлөн, суулт, жагсаал. Ху намынхан хулхи нь буусан ч шинэ залуу ардчилагчдыг хулхидаж, дарж дөнгөсөөр… Ард түмэн сонгогчид болохоор ардчилсан хүчин, Ху намынхан гэж хоёрхон хуваана. Харин Ардчиллынхан болохоор дотроо гурав дөрөв хуваагдана.

Шинэ үндсэн хууль батлуулах Ардын их хурлын депутатуудыг сонгох сонгуульд Ху намынхан залуу ардчилагчдыг ёстой бут авсан. Монгол улсыг сум, жалга болгоноор хувааж 430 тойрог болгон сонгууль явуулав. Ху намын өмчийн эзэн том толгой дарга нар, эвлэлийн ажилтан сум нэгдэл, сангийн аж ахуйн удирдлагууд, бөх, яруу найрагч, лам нар үндсэн хууль батлах 430 депутатуудыг бүрдүүлэв. Ардын их хурлын депутатууд иймэрхүү бүрэлдэхүүнтэй байсан ч улсын бага хурлыг олон намуудаас байгуулж нийт сонгогчдын дөчин хувь нь шинэ залуу улс төрийн намуудыг дэмжсэн байдаг.

Тэрнээс биш үндсэн хууль үйлдвэрлэх 430 депутатад С.Зориг 9, Л.Дашням 22, Н.Батбаяр 43, М.Энхсайхан 45, Э.Бат-Үүл 52, Ц.Элбэгдорж 427, Р.Гончигдорж 56, С.Баярцогт 288 дугаар тойргуудад ялалт байгуулж улс төрийн хаалгаар анх орсон. Мөн Ху намд ч С.Баяр нарын үе түрж ирлээ. Ардын их хурлын депутатуудыг сонгох I тойрог дээр С.Баяр хамгийн өндөр оноогоор тасрав.

Эдний баталсан үндсэн хуулиар Монгол Улс ямар нэртэй байх, ямар төртэй байх, иргэд нь ямар эрхтэй байх, тэр ч байтугай эр хүн нь хэдэн эхнэртэй байхыг хүртэл хэлэлцсэн, баталсан юм. Гадаадын хэнээр ч заалгаагүй, Монголд үйлдвэрлэсэн анхдугаар үндсэн хууль Монгол улсын тусгаар тогтнолын жинхэнэ баталгаа.

ХОЁР ЭХНЭРТЭЙ БАЙХЫГ ҮНДСЭН ХУУЛИАР ЗӨВШӨӨРӨХ ШАХСАН НЬ

Оросын хүчээр тулган хүлээлгэсэн коммунист дэглэмийн ноёрхолоос эрх баригчид ч ард түмэн ч уйдчихсан байлаа. Үндсэн хууль хийх, улсынхаа түүхийг бичихээс эхлээд ахуй амьдралын бүх зүйлийг Москва зааж өгнө. Мал маллахыг хүртэл марксизм заана аа.

Ямар сайндаа “Мал маллахаа марксизмаар заалгахгүй” гэж яруу найрагч Ц.Чимэддорж шүлэглэж “Болор цом”-ын шагнал хүртэн түрүүлж байв. Тэр ч байтугай нам төрийн, тэргүүн хийгээд, нам төрийн тэргүүн болох ирээдүйтэй кадруудын эхнэрийг хүртэл оросууд мэдэж байв.

Шинэ Үндсэн хууль баталж байх үед ийм нэгэн явдал үнэхээр болжээ. Орос эхнэртэй байсан Ху намын улс төрийн товчооны гишүүн асан нэг том дарга Үндсэн хууль баталж байгаа нутгийнхаа депутатуудыг “Нэгдэлчин” зочид буудалд эргэж иржээ.

Тэгээд л тэр том дарга депутатуудтай баахан архидаж нам төрийн тэргүүний зовлон жаргал, шахалт хавчилтын тухай баахан ярив. Бас Монгол төрийн хар хайрцагны бодлогод тусгах саналаа ч ний нуугүй хэлжээ. Том даргыг Ардын их хурлын депутатуудын удирдлагууд хүртэл хүлээн авч уулзаж үгийг нь сонсов.

Оросын хараат бус төрийн бодлого явуулахад, төрийн тэргүүний эхнэрийн асуудал, үндэсний аюулгүй байдлын хэмжээний асуудал байжээ. Оросоос тусгаар улс болсонч цаашид орос ах нараа түшиж дагахаас өөр аргагүй. Тийм болохоор хашрууд мэргэн гарц олж, эхнэр авах бодлогыг хуульчлахаар тохиролцов.

Чингис хаант Монгол Улсынхаа эзэн хаан, угсаа ноёд, ер нь эр хүн олон эхнэртэй байсан уламжлалыг хүртэл хадгалахаар шийдэв. Цаашдаа нам засгийн томчууд хийгээд засаг хошуу, ноёд болох, аймаг сум багийн Засаг даргын ашиг сонирхолыгхаргалзах хэрэгтэй.

Тэр мэргэн арга нь эр хүн хоёр эхнэртэй байж болохыг Үндсэн хуулиар баталгаажуулах асуудал болов. Төрийн тэргүүн болсон хүн “Москвагийн шахсан” орос эхнэрийг авна биз. Харин бага хатнаа запуу монгол охидоосоо авахыг хуулиар баталгаажуулах Монгол ухаан сийлжээ.

Ардын их хурлын депутатуудын чуулганы хуралдаанд хоёр эхнэртэй байхыг зөвшөөрүүлэх асуудал оруулах хувь хүн депутатыг олох асуудал хүнд байлаа. Тэгээд МХЗЭ-ээс нэр дэвшүүлж манай сумаас (Төв аймгийн Баян сум буюу Ардын их хурлын депутатуудыг сонгох 314 дүгээр тойрог) сонгогдсон Магсарбямбын Гантөмөрөөр хоёр
эхнэртэй байж болно гэсэн хуулийн заалтыг чуулганы нэгдсэн хуралдаанд өргөн бариулах болжээ. Үндсэн хууль хэлэлцэж байх ид үе. Нэг өдөр М.Гантөмөрийг хурлын дарга дуудаж ийм санал хураалга гэжээ. М.Гантөмөр ч юу ч бодолгүй санал хураалгажээ. Ардчилсан Үндсэн хууль батлах гэж байхад юун феодалын Монголын хоёр эхнэр яриад явчихваа гээд залуусын ширүүн эсэргүүцэлтэй тулгарчээ. Эл саналыг дэмжсэн ба эсэргүүцэгчдийн нэрээр хураалгаснаа хожим нь Гантөмөр үзүүлсэн юм.

Нам төрийн тэргүүн, сайд, аймаг сумын Засаг дарга, сум, нэгдэл, сангийн аж ахуйн дарга хийж байсан, хийж байгаа хашрууд бүгд хоёр эхнэртэй байх нь зүйтэй гэж бүгд дэмжжээ. Харин санал гаргуулсан 80 шахам депутат тэр өдөр хуралдаан тасалсан байж.

Хэрвээ хашрууд урьд орой нь хэтрүүлэн ууж олон депутатууд хурал таслаагүйсан бол эр хүн хоёр эхнэртэй байж болно гэдэг заалтыг төрийн бодлогоор Үндсэн хуулиараа зөвшөөрчихсөн улс болох байлаа. Мал сүрэг төрийн хамгаалалтад байна гэдэг шиг хэрэгжүүлэхэд ч хэцүү аваад хаячихаж болохгүй нэг заалт одоо хүртэл Үндсэн хуулинд цохиж явах байж дээ.

Ямар ч байсан Монгол Улсын энэ Үндсэн хууль Ардчилсан Монгол Улсын тусгаар тогтнолын цорын ганц баталгаа мөн. Яагаад гэвэл бид өөрснөө хэнээр ч заалгалгүй “Монголд үйлдвэрлэв” гэсэн анхны ярликийг энэ хуулинд хадсан юм.

Г.Дашцэрэн

Эх сурвалж: “Нийслэл таймс”