-ЭЭЖДЭЭ ХҮҮХЭД НЬ "НАЙРКА" ЗӨӨЖ, БАС АРХИНААС НЬ ХҮРТЭЖ ӨСЧ БАЙГАА НЬ ЭМГЭНЭЛ БИШ ГЭЖ ҮҮ-

Шинэ жил дөхөхөөр телевизүү­дээр орой бүр гоё даашинзтай хөтлөгч бүсгүй, олны танил хэн нэг эрхэмтэй оргилуун дарс тулган баярлаж бай­гаа нэвтрүүлэг гардаг. Ингэж телевизээр архи ууж, баяр тэмдэглэхийг уриалж байх үед "Азийн чоно" архинд 14 хүн хор­дож амиа алдсан хэрэг гарсныг мон­гол­чууд мар­таагүй. Гэтэл "13 нас­тай хүү архинд хордож нас барлаа" гэсэн мэдээл­лийг цагдаагаас өглөө. Хэдхэн жилийн өмнө идэр нас­ныхан хуйгаа­раа архинд хор­дож байсан бол одоо нялх үрс минь ар­хинд дэвтэж, эх­нээсээ амиа алдлаа. Тувачууд хүүхдээ архиар угждаг. Хүнсний зүйлээр хомс тувачууд хүүхдээ уйла­хаар нь уг­жинд нь архи хийгээд өгчихөөр инээж бай­гаад унтчихдаг аж. Тувад ар­хины үйлдвэр, шаазан­гийн үйлдвэр л сайн хөгж­сөн. Иргэд нь архиа уугаад аяга шаа­зан­гаа­раа байлд­дагаас тэр. ОХУ-ын төрөөс Тува­гын архины үйлдвэрийг бодлогоор дэмждэг гэх. Ингэхээр жижиг үндэстэнг дорой байлгах боломж архи байдаг аж.

Гэтэл Монголын төр архины үйлдвэрийн эздийг магтан дуулж, "Шилдэг татвар төлөгч", "Шилдэг бизнес­мэн", "Шил­дэг улстөрч" зэргээр мандуулдаг би­лээ.

13-хан настай хүү ар­хинд хорд­сон нь нэг айлд тохиолдож буй уй гашуу мэт боловч үнэндээ Мон­голын эмгэнэл юм. Тий­мээс болсон явдлыг нэхэн сурвалжиллаа.

БИДНИЙ МЭДЭХГҮЙ, АРХИЧДЫН ХОРООЛОЛ

Хэрэг гарсан Чингэлтэй дүүр­гийг зорилоо. Олны нэр­лэж дад­санаар Чингэлтэйн автобусны эцсийн буудал дээр тав, зургаан согтуу хүн зогсож байв. Тэдний хоёр нь эмэгтэй. 30 эргэм насны эмэг­тэйд нэг архи байгаа болол­той. Тэр эмэгтэй ойролцоох насныхаа эрэг­тэйтэй хэрэл­дээд тэр хавиар бөөн шуугиан болгож байна. Эмэгтэй "Чи шээстэй өмдөө угааж чад­даг­гүй ш дээ. Дахиж шээстэй өмдтэйгээ охинтой минь унт­вал алаад хаячихна шүү" гэх. Хариуд нь эрэгтэй нь "Би охин та хоёртой чинь зэрэг унтвал яах бол. Чам шиг өмхий хүүх­нийг ч би тоохгүй л дээ. Гэртээ очиж тэр охиноо хар. Ганц юм олчихоод их юм болж байх шив" гэж доромжлох. Үнэндээ тэр хоёрыг хүн гэхэд хэцүү. Хоёулаа хир даг болсон хар куртканы оронцогтой. Царай нь хар хөх, шүлсээ гоожуулж нэгэн рүүгээ үсчиж байгаа нь сэжиг хүрэм юм. Тэдний хэрүүлийг хажууд нь байгаа нөхдүүд өдөөж байна гэж жигтэйхэн. Автобусны буудал дээр зогсч байсан гурван залуу тэднийг тунчиг шохоо­рон харж зогсоно. Архичин хоёр эмэгтэй эрчүүдээсээ холдож замын эсрэг талд гараад "Баагий хөгшөөн хү­рээд ир. Энийг зохицуул­чихъя" гээд хан­цуйн дахиа заав.

Хэрүүл хийгээд байсан эмэгтэйн ханцуйд нэг шил архи байгаа бололтой. Нөгөө­дүүл нь "Бүгдээрээ зохи­цуул­чихъя" гэж шалцгаа­на. Харин хоёр эмэгтэй нөгөө­хөө гэртээ очиж уухаар болов бололтой гудамж өгсөөд явж одов. Эндээс бидний мэдэхгүй, гэр хороол­лын зах дахь архич­дын амьдрал эхэлж байна даа.

ДОЛООХОН НАСТАЙ ХҮҮ 13-ТАЙ АХ НАРАА АРХИАР ДАЙЛСАН ГЭВ ҮҮ

Автобусны буудал дээр байсан архичдын хэрүүлийг харчихаад талийгаач хүүгийн гэрийг хайв. Тэднийх уулын бэлд байх юм. Хашаанд жи­жиг бор байшин байх. Ха­шаанд хоёр ч нохой боор­лоно. Байшин хоёр өнцөгтөө хаалгатай бөгөөд хоёр айл амьдардаг юм байна. Талий­гаач хүүгийн ээжийг Х.Сувд гэдэг. Х.Сувд гуайн гэр зай багатай ч цэвэрхэн, тохилог юм. Хойморт нь нүдэнд дулаа­хан, цайвар царайтай хүүгийн зургийг залсан нь талийгаач бололтой.

Х.Сувд гуай саяхан мэс засал хийлгэсэн, бие муутай нэгэн юм байна. Тэднийх таван хүүхэдтэй. Том охин нь хөгжлийн бэрхшээл­тэй, гэр­тээ байдаг. Удаах хүү нь 22 настай бөгөөд саяхнаас Оюу толгойд ажилд оржээ. Гурав дахь охин нь одоо арваннэг­дүгээр анги. Бага нь талийгаач хүү бөгөөд 13 настай байж. Х.Сувд гуай зуны улиралд хүүхдүүдтэйгээ барилгын ажил хийдэг. Охиныхоо груп­пын 56 мянга болон Хүний хөгжил сангийн 21 мянган төгрөгөөр амьдралаа зал­гуул­даг. Охиноо асарсны мөнгө гэж төрөөс гурван сард нэг удаа 30 мянган төгрөг өгдөг гэх. Ингээд тооцохоор барилгын ажил хийж мөнгө олохгүй бол тэр айлын сарын орлого 161 мянган төгрөг. Талийгаач хүүг багад аав нь өөд болжээ. Өнчин өссөн хүү аймхай, сэтгэл зөөлөнтэй, даруухан нэгэн байсныг ээж нь ярьж байсан. Орны дээд хананд дөрвөн медаль, хоёр өргөмжлөл байсан нь талий­гаа­чийнх гэнэ. Талийгаач хүү сургуу­лийнхаа тооны аварга, онц сурла­гатай байжээ. Гэрийнхнийх нь ярьснаар өнгөрсөн бямба гаригт ийм явдал болжээ.

Талийгаач хүү бямба гаригт 14.00 цаг хүртэл гэртээ хүүхэлдэйн кино үзсэн байна. Дараа нь ээж нь хүүгээ усанд явуулжээ. Усаа аваад Наран-Оргил, Төвсанаа гэдэг хоёр хүүхэдтэй хамт гэртээ иржээ. Наран-Оргил 13 настай. Харин Төвсанаа долоон нас­тай. Талий­гаач тэр хоёртой тоглохоор гараад гэртээ ирээгүй юм байна.

Наран-Оргил хүүгийн ярьс­наар Төвсанаа ойрол­цоох дэлгүүрээс ээждээ архи авч өгчээ. Ээждээ архийг нь өгсний дараа дахин нэг шил архи авч "Ах нараа дайлна аа" гэсэн гэнэ. Ингээд талий­гаачид байсан 300 төгрөг, Наран-Оргилд байсан 200 төгрөгийг нийлүүлээд ундаа авсан байна. Гурван хүүхэд Чингэлтэйн эцсийн уулан дээр гарч архиа ундаатай хольж уусан болол­той юм. Долоон настай хүү "Архийг ундаатай холиод уухаар гоё ордог байхгүй юу" гэж мэдэм­хийр­сэн гэх. Төв удалгүй Төвсанаа хүү гэртээ харьж, талийгаач, Наран-Оргил хоёр үлджээ. Талийгаач бие засах гэж бай­гаад жалга руу унахад Наран-Оргил модны дэргэд чирч аваачсан гэх. Тэндээ хоёр хүү хэсэг унтсан бололтой юм. Наран-Оргилыг харуй бүрийд сэрэхэд талийгаач бөөлжсөн байдалтай хэвтэж байжээ. Хүүгийн ажиглас­наар талий­гаач хурхираад байсан гэнэ. Дуудаад сэрэхгүй болохоор нь хүү ойролцоох айлынханд хэл дуулгажээ. Ингээд хүүх­дүүд архи ууж, хээр унтсаныг мэдсэн хүн цагдаа дуудаж, гэрт нь хэл хүргэсэн байна. Ээж нь 21.00 цагийн орчимд очиход хүү бараг амь тавь­чихсан байжээ. Шүүх эмнэл­гийн дүгнэл­тээр талийгаач архины гүн хорд­логоос болж амиа алдсан байна.

Д.ЯГААНЦЭЦЭГ: ТЭР ХҮҮД ОЛОН УДАА АРХИ ЗАРСАН НЬ ҮНЭН

Хүүхдүүд Чингэлтэйн авто­­бусны буудлын ойрол­цоох дэлгүү­рээс 1500 төгрө­гийн үнэтэй архи авсан аж. 1500 төгрөгийн үнэтэй "Нэрэм" гэдэг архийг "Гомбоо" буюу найрка гэдэг. Тийм архи захын хорооллын дэлгүүрүү­дийн лангуун дор өрөөстэй байдаг. Хувийн үйлд­вэрийн хуурамч архи зарах хорио­той учраас лангууны араас гар­гаж ирдэг эд. Бид талийгаа­чийн гэрээс гараад автобусны буудал дээрх хоёр дэлгүүрээр орлоо. Эхнийх нь архи зарах зөвшөөрөлтэй юм. "1500-ын архи байна уу" гэж асуу­вал "Манайх хямд архи зардаггүй. Хамгийн хямд нь 2000 төг­рөгийн үнэтэй жижиг Хараа" гэж байна. Нөгөөх нь ерөөсөө архи зардаггүй гэх. Дээр дурд­сан архичид эргээд ирэхэд байж л байв. Тэдэнд 2000 төгрөг өгөөд хаанаас ямар архи авдгийг нь асуу­хад "Энэ хоёр дэлгүүрт 1500 төгрөгийн үнэтэй "Нэрэм" гэдэг архи байдаг. Бас 2000 төгрөгийн үнэтэй "Шим" гэдэг архи ч бий. "Шим" нөгөөхөө бодо­ход зөөлөн ордог юм. Хүүхэд архинд хордож үхсэ­нээс болсон уу, энэ хавийн дэлгүү­рүүд "Гомбоо" зарахаа больсон. Зарим нь бүр архи зарахгүй байна лээ" гэцгээж байв. Тэднээр "Гомбоо" зар­даг хамгийн том дэлгүүр бо­лох "Баян Чингэлтэй худал­дааны төв"-ийг заалгаад очлоо. Худалдагч нь 50 гаруй насны эмэгтэй байна. Түүнээс "Ном уншуулах гэсэн юм хямд архи байна уу" гэж асуувал "Манайх архи зарахаа боль­сон" гэлээ. Лангуун дээр нь архи ер харагдсангүй. Ингэж асуусныхаа дараа зорьж яваа хэргээ хэлж түүнтэй ярилц­лаа. Худалдагчийг Д.Ягаанцэцэг гэдэг.

-Танайх хэдэн жил сог­туу­руулах ундаа зарж бай­гаа юм бэ?

-10-аад жил архи зарж байна. Манайх АПУ, Спирт бал бурам компанийн архи болон "Монгол стандарт", "Тэргүүн" зэрэг архи зардаг.

-Хувийн үйлдвэрүүдээс "Нэрэм", "Шим" зэрэг архи авч зардаг юм биш үү?

-"Шим" архи авахаа боль­сон. "Нэрэм" архийг нэг залуу авчирч зардаг. Нэг авдар буюу 20 шил архи аваад гурав хоноод дуусдаг юм. Энэ хавь архичин ихтэй боло­хоор хямд архи сайн зарагддаг юм аа.

-Хямд архи зарахад хэр ашигтай байдаг юм бэ?

-1200 төгрөгөөр аваад 1500 төгрөгөөр зардаг.

-1200 төгрөгийн үнэтэй архийг архи гэхээсээ илүү найруулсан спирт гэмээр юм. Чанаргүй архи нууцаар зарах зөв үү?

-Уг нь гэрчилгээтэй, бичиг баримт­тай ирдэг л дээ. Бичиг баримтыг маань цагдаа нар аваад явчихсан. Архи зарах эрхээ ч хураал­гачихаад сууж байна.

-Таны зарсан архийг уусан хүүхэд хордож нас барсныг сонссон уу?

-Сонсолгүй яах вэ. Даанч харам­салтай юм болж. Тэр хүүд архи зарсандаа харам­саад барахгүй сууна.

-Яагаад та долоохон настай хүүхдэд архи зардаг юм бэ?

-Тэр хүү өдөржин шахуу манай дэлгүүрт өнждөг юм. Энэ хавийн­хан андахгүй дээ. Ээж нь архичин. Хүүгээрээ байнга архи авахуулдаг. "Ээж гадаа зогсч байгаа" гэхээр нь архи зарчихсан юм л даа.

-Танаас тэр хүү дандаа архи авдаг уу?

-Ээж нь авахуулдаг юм аа. Ээжийг нь мэддэг болохоор өгөөд байдаг юм.

-Хүүхдэд архи зарах хууль бус гэдгийг мэдэж байгаа биз дээ. Хэрэг гардаг өдөр танаас хоёр дахиж архи авсан юм биш үү?

-Хууль бус гэдгийг мэдэл­гүй яах вэ. Миний л буруу. Эхлээд ээждээ архи авсан юм аа. Дараа дахиад нэг шил архи авсан. Тэрийг нь 13 настай хоёр хүү булаагаад зугтсан гэсэн. Ээжээсээ айгаад хойноос нь хөөсөн ч архиа авч чадаагүй юм билээ. Тэгээд л өнөө хоёр хүүхэд булааж авсан архи уугаад, нэг нь нас барсан юм билээ.

-Хэрэг гарснаас хойш та долоон настай хүүтэй уулз­сан уу. Ээжтэй нь таарав уу?

-Хүү саяхан орж ирээд гарсан. Ээж нь өглөө орж ирсэн. Ээжийг нь л баахан загналаа. Өөр яах билээ.

-Та эх хүн. Нялх амьтан ээжийн­хээ шахалтаар архи зөө­гөөд байгааг мэдсээр байж ашгаа бодолгүй цаг­даад хэлчихэж болсонгүй юү?

-Тийм юм санаанд орсон­гүй л дээ.

-Архичин ээжийн хүүхэд архийг нь зөөсөөр байгаад архинд дэвтэж байгааг хэдэн жил хар­сан хүн та. Танаас олон хүүхэд эцэг эхдээ архи авдаг байх. Сэт­гэл чинь эмзэглээгүй гэж үү?

-1500-гийн архи өдөрт 10 шахам шил зарагддаг. Хүүх­дүүд нэг их аваад бай­даггүй. Анзаа­рга­гүй байсан өөрий­гөө буруутгаад л сууж байна, эгч нь. Өөр юу хэлэх билээ гэв.

Дэлгүүрийн эзэнтэй ярил­цаад буцаж байхад өнөөх автобусны буудал дээр нөгөө архичид бөөг­нөр­сөөр л үлдэв.

Б.ЦЭЦЭГДЭЛГЭР