1937 онд Зүүнхараагийн хорих ангийг лам нарын хураасан хөрөнгөөр байгуулсан юм билээ. Өөрсдийнх нь хөрөнгөөр барьсан хорих ангид 800 гаруй лам хоригдлыг мод бэлтгэх, спирт үйлдвэрлэх ажилд дайчилсан түүхтэй. 1940 оноос эхлэн хоригдлууд Бороогийн сав газарт алт олборлож 10-25 жилийн ялыг элээж байсан аж. Тухайн үед хорих анги шувуу үржүүлэх, эх орны дайнд оролцож байгаа цэргүүдийн агт морьдын тэжээл бэлтгэх, гурил үйлдвэрлэх, талх барих зэргээр ажиллаж байсан гэнэ.

1967 оноос эхлэн Зүүнхараагийн чанга дэглэмтэй хорих Хэнтийн нуруу, Минжийн хангайг түшиглэн Дундговь, Өмнөговь аймгуудыг зүсмэл банзаар хангаж байжээ. 1980 оноос эхлэн Зүүнхараагийн хорих анги колони болон өргөжсөн учир Дарьтын хорих ангийг татан буулгаж Бэрлэгийн жирийн дэглэмтэй шорон байгуулжээ. Ингэж томорсны хүчинд Казахстаны Алма-Ата, Карганда, Чемкент, Антюбинск, Чайкурк, Баку зэрэг хотуудад жилдээ 35-60 мянган шоо зүсмэл нийлүүлж байсан гэдэг.

"Хөрөөн дуу, хэрээн дуунаас өөр чимээгүй" Зүүнхараагийн хорих анги гурван ээлжээр ажилладаг байв. Нэг ээлжиндээ гэхэд 500 хоригдол гардаг байлаа. Яагаад гэвэл 1982 онд БНМАУ-ын Эрүүгийн хуулиас тэнсэн харгалзах ялыг байхгүй болгосон. Тэр “хар хууль” гараад 4-5 сар болоход л хорих ангиуд 3000-4500 хүнээр нэмэгдсэн юм билээ. Хоригдлууд нэмэгдэхийн хэрээр Зүүнхараагийн хорих анги "хүнд гарууд"-аар дүүрсэн гэхэд болно. “Гөлөөн” Цэрэндондог, Данигайн Дэмбэрэл, "Доогийн ногоон" Чойжоо, "Хар Онио" Цэрэнчимэд, Өндөгөөгийн Хүрлээ, Цэвээний Лхамсүрэн, "Махан толгой" Мягмараас эхлээд "40 мянгатын атаман" гэх нөхдүүд дайраад гарсан.

Их аварга Д.Хадбаатар, улсын начин Нэгдэл, "Мэнгэт хар" хэмээх Цэрэндорж, "Соц" нийгмийн үед БНХАУ-д номоо хэвлүүлэх оролдлого хийсэн Хөхөлбэй, зохиолч Жандал гээд олон сонин түүхтэй хүмүүс ороод гарсан байдаг юм. Олон тооны гэмт хэрэгтнүүд Зүүнхараагийн чангад "ур чадвараа дээшлүүлээд" онцгой, гяндан тийш явсан гэдэг.

Үүнээс гадна 1991 оноос эхлэн төр засаг хоригдлын таван зардлыг даахгүй гэдгээ зарласан. Хашаанд хоригдож байгаа хоригдлууд өөрсдөө хоол, хувцас цахилгаан, хөнжил гудас, захидал харилцаагаа даахаар болжээ. Улс орон зах зээлийн нийгэмд шилжин орж цэцэрлэг, сургуулиа яая гэж байсан болохоор хорих ангиудыг зөнд нь орхисон байна. Төрөөс төсөв өгөхгүй болохоор хорих ангиудад тураал, өвчлөл дээд цэгтээ хүрсэн. Хорих ангиудад 1500 гаруй хоригдол тураалаар нас барсан гэсэн тоо байдаг аж.

Хэн хүчтэй нь хоолоо олж идэх нөхцөл бүрдсэн учраас "галууд", "нинжа", "банди шуумар" гэсэн ойлголтууд бий болж шорон ерөнхийдөө "үхлийн архив" болсон. Энэ өндөр хашааны цаана хүний эрх, шударга ёс алдагдаж ой тойнд багтамгүй өлсгөлөн, яргалал, доромжлол гарсан. Олон арван залуус гэмт хэрэг хийснийхээ төлөөсийг амиараа төлсөн юм билээ.1996 онд Ардчилсан хүчнүүд засгийн эрхэнд гарч хоригдлын таван зардлыг даахаар болсон юм. Олон эрсийн омгийг дарж байсан Зүүнхараагийн өнгөрсөн түүхээс өгүүлэхэд иймэрхүү.

ӨНӨӨДРИЙГ БУС МАРГААШИЙН ТӨЛӨӨ ХӨГШРӨГЧИД

Иргэншүүлэх нэрийн дор зэрлэгшүүлж байсан хорин жилийн өмнөх хорих анги ямар байсан бол. Нөгөө хаалттай бүс хэвээрээ байгаа болов уу. 200 грамм талхны норм нь нэмэгдсэн болов уу гэх мэт сониуч бодлын үүднээс Зүүнхараа буюу 413 дугаар ангид сурвалжлага хийх зөвшөөрөл ШШБЕГ-аас хүслээ. Олон асуулт лавлагаа авалгүйгээр Зүүнхараагийн хорих ангид сурвалжлага хийх зөвшөөрөл өгөв.

Ингээд Сэлэнгэ аймгийн Мандал сумын төвд чавхдаад буулаа. 23 мянган хүн амтай сумын төвд найман метр өндөр блокон хашаатай хорих анги андашгүй. Хорихын хашаанаас том байгууламж энд үгүй гэхэд болно. Өглөөний 8.00 цагт очиход хорихын ээлж солигдож байв. Хорихын дарга, хурандаа Б.Батбаяр эзгүй байгаа учир орлогч дарга, ахлах дэслэгч Д.Мөнхбаатартай уулзлаа.

Тэрээр сэтгүүлчид хорих ангид сурвалжлага хийх талаар мэдээгүй байв. ОХУ-ын Санкт-Петербург хотод Дотоод яамны их сургууль төгссөн ахлах дэслэгч Д.Мөнхбаатар энд ирээд удаагүй байгаа гэнэ. Улаанбаатар хотод эхнэр хүүхэд байдаг учир нэг, хоёр сар болоод гэр лүүгээ явдаг аж. Цалин хөлс, амьдрах орчин боломжийн гэж байна. Зүүнхараагийн хорих ангид одоогоор 400 гаруй ялтан хоригдож байгаа аж. Сүүлийн жилүүдэд хоригдол гэдэг үгийг ялтан болгосон гэнэ.

Ингээд хорих ангиар орлоо. Нэг их сүртэй харуул хамгаалалт, тар няр хийсэн хаалга үүд алга. Шоронгийн хашаанд ганц нэг ялтан нааш цаашаа яваа харагдана. Бүгд хар өнгийн хөвөнтэй өмд, цамцаар ижилссэнийг үзвэл хорих ангиас тавьсан бололтой. Орлогч дарга Д.Мөнхбаатар "2008 онд дэлхийн стандартад нийцсэн 400 ялтны хоёр давхар барилга барьсан. Одоо энэ байрандаа хоригдлууд байрлаж байгаа" гэлээ.

Ингээд хоёр давхар байранд орлоо. Хорихын эмч, нийгмийн ажилтан тус тусдаа өрөөтэй байдаг байна. Хоригдлууд нэг хоёр гэсэн давхар байранд хаалгагүй, өнгө өнгийн хөшиг урдуураа унжуулсан өрөөнд байх юм. Үүд дээр нь хэний хэн, нутаг ус, ямар зүйл ангитай болохыг нь бичээд тавьчихсан үзэгдэнэ. Ихэнх нь хүн амины хэрэг үйлдээд дэглэм буурч яваа нөхдүүд аж. Нэг өрөөнд 12 ялтан амьдарна.

Өвлийн улиралд хийх ажил олдохгүй байгаа учраас ном сонин, зурагт л үзэж цагийг бардаг бололтой. Зурагтаар нь есөн суваг гардаг гэнэ. Ор болгон ялтанд төрөөс олгосон гэр гэж хэлж болохоор. Бурхан тахилаас эхлээд гэр бүлийн зураг хөрөг үзэгдэнэ. Гэхдээ бас амьжиргааны ялгаа тод харагдана. Ар гэр, эргэлт сайтай хоригдлын ор хивсэнцэрээр бүрсэн, аравч нь гоёмсог байх жишээтэй.

Америк кинонд гардаг шиг коридортой болсноос гадна илүүрхсэн, баярхсан зүйл алга. Нэг ижил хэмжээний зурагт, орны бүтээлэг, хувцас хунартай хүмүүс. Тэд хорих ангийн удирдлага болон гадны хүмүүс хонгилоор явааг хараад дэрхийтэл босч зогсох аж. Зарим ялтнууд хүн өрөөгөөр нь орж ирэхийг мэдэх ч сөхөөгүй унтаж байгаа үзэгдэнэ. Доод тал нь арав орчим жилийг ийнхүү унтаж барна. Хийх ажилгүй байна гэдэг там бололтой. Цагийн зүү зогсчихсон юм шиг санагддаг болов уу. Хадгаламж банкны ерөнхий нягтлан асан Ц.Чимэдцэрэн дээд давхарт байрладаг аж. Зарим нэг хэвлэлүүд тусгай өрөөнд байрладаг, бусдаас өөр телевиз үзээд хэвтэж байдаг тухай бичсэн. Тэр үнэн эсэх талаар харах бодолтой байв. Бусдын адил 12 ортой өрөөний давхар орон дээр байдаг аж. Халимаг үс, зангиатай эрхмийг харж байсан болохоор санаанд нэг л буухгүй байв. Хүрэн ноосон цамц, бэлтгэлийн өмдтэй Ц.Чимэдцэрэн хорихын орлогч даргын бараанаар годхийн зогсоод яг л рапорт өгч байгаа аятай асуусан асуултад товч бөгөөд тодорхой хариулж байлаа.

МАХН-ын залуусын сор болон гялалзаж явсан түүний царай борлож, харц сүүмийсэн харагдана. Ингээд түүний өрөөнөөс гарч хорихын хашаанд байрлах эмнэлгээр оров. Ялтныг хүлээж авах 15 ор хураалгатай цэмцгэр үзэгдэнэ. Одоогоор ямар нэгэн өвчтөн байхгүй гэнэ. 1990-ээд оны үед хоригдлууд энэ өрөөгөөр зулж, өлсгөлөн, өвчиндөө баригдан суугаагаараа үхэж байсан үе бий. Тийм гашуун үеийн дүр зураг ор мөргүй арилжээ. Хорихын орлогч дарга Мөнхбаатараас "Тураал байгаа юу" гэж асуугаад инээдийг нь хүргэж орхилоо.

Тураал гэдэг зүйл таргалалт гэдэг ойлголтоор солигдсон бололтой. Нэлээд мариалаг ялтнууд явж байгаа харагдана лээ. Хамуу, сүрьеэ гэдэг өвчин шоронд ор мөргүй устаагүй ч Зүүнхараад лав байхгүй гэнэ. Ингээд зан заншлын өрөөгөөр орлоо. Хоригдлууд Буддын шашны ач холбогдол бүхий эд зүйлс, ном хэвлэл тавьчихсан байна. Одоо тохижуулж байгаа юм байна. Харин хажууханд нь Христийн шашныхан тохижуулж өгсөн "Нэг сэтгэл” гэсэн хаягтай өрөө байх аж. Нэг нөхөр номлогч болчихсон бололтой "Библи" уншаад зогсож байв. Харин хэдэн хүн итгэгч болсон гээд ном уншиж суух аж. Дараа нь гутал засвар, оёдлын өрөөгөөр оров. Гутал засах, өвлийн хувцас хийх гээд нэлээд хэдэн хоригдол завгүй сууж байна. Мужааны өрөөнд авдар сав, янз бүрийн сувинер хийж байв. Үүдэнд нь бэлэн болсон ур хийц сайтай ардаа түшлэгтэй сандал, майга хөлтэй ширээ харагдана. Томцуул хүртэл эдэнд захиалга өгч юм хийлгэдэг гээд харин нэрийг нь хэлсэнгүй. Эдгээр ялтнууд доод тал нь 10 жилтэй. Дээд тал нь 25 жилтэй. Зарим ялтан хөгшрөхөө хүлээн цаг хугацааг барах гэж үйлээ үзнэ. Мундашгүй эрдмийг сурахад нас даанч богино, Мунхагуудын дунд нас даанч урт" гэгчээр гадаад хэл сурч буй ялтанд цаг хугацаа хурдацтай өнгөрдөг. Мөн хорих ангидаа ажил хийх нь хэрэгтэй байдаг аж. Хоригдол эрс гэмээ наминчлах, хийсэн үйлдэлдээ харуусах дургүй. Сэтгэлээр унах л юм бол шоронгийн хаалгаар гарч чадахгүй гэж үзнэ. Тийм учраас "Шүүх, цагдаагийн байгууллага хэлмэгдүүлсэн, найзынхаа хэргийг даасан" гэдэг байна. Харин хорих ангийн зүгээс эдгээр хоригдлуудад хүндэтгэлтэй ханддаг юм билээ.Тэднийг"мал адгуус" шиг хашаад байхгүйгээр арав, хорин жилээр хоцорсон нийгэмд хөл нийлүүлэн амьдрах арга зам заадаг гэсэн. Алуурчин, дээрэмчин гэхээсээ илүү хүн гэдэг утгаар ханддаг аж. Гүйгээд очих ах дүүгүй, суугаад барахгүй ялтай" зарим нэг ялтанд шорон гэдэг гэр орон нь болдог бололтой.

Үргэлжлэл бий

Т.ЦОГТ-ЭРДЭНЭ Д.МӨНГӨНДАЛАЙ

“ӨДРИЙН СОНИН”