Нүүрсээр мөнгө хийж байгаа бүлэглэлийнхэн Засгийн газарт ч нөлөөлж эхлэв үү гэсэн таамаг төрүүлэх болов. Энэ нь

хий хоосон хардалт биш, бодиттой зүйл байж мэдэх магадлал өндөр юм.
Засгийн газрын танхимын гишүүн,  С.Батболдын багт ажиллаж байгаа сайд энэ талаар үг унагалаа. Хариуцлагатай алба хашдаг төрийн  сайд хүн тийм ноцтой зүйлийг ярилцлага өгч байхдаа  ам нь халаад санаандгүй бураагүй нь мэдээж. 
Зам тээвэр, барилга хот байгуулалтын сайд Х.Баттулга “Ухаа худагийн уурхайтай хийсэн гэрээг нь дуурайгаад “Эрдэнэс Монгол” компани бас 70 ам.доллараар гэрээ хийчихэж байгаа юм. Өнөөдөр зах зээл дээр хүрэн нүүрс 110 ам.доллар, коксжсон нүүрс бол 300-350 ам.долларын үнэтэй байна. 40 доллар хаачив? Энэ бол хулгай. “Ард түмний өмчөөс” хумсалж, хулгайлж байгааг л би шүүмжилсэн. Харамсалтай нь Засгийн газрын хуралдаан дээр дэмжлэг авсангүй.  Ухаа худагийн 70 ам.долларын үнэ чинь хуурамч  үнэ. Хилийн цаана өөр үнэтэй, давхар гэрээ хийгээд 40-50 долларын зөрүүг Монголын татварын албанд бүртгэлгүй дансаар авдаг.

Монгол Улсдаа бол 70 ам.доллараар борлуулсан гэдэг хуурамч гэрээгээ үзүүлээд, тэр үнээрээ татвар төлдөг. 2010 онд Монголын компаниуд 15 сая тонн нүүрс Хятад руу борлуулснаас ердөө 200 сая ам.долларын татвар авсан гэж байгаа. Энэ бол Европын  хөлбөмбөгийн клубын нэг тамирчны л үнэ ш дээ. Уул уурхайд нүүрс голлох салбар болсон гээд байдаг, гэтэл  иймхэн мөнгө төсөвт орж байна. Тэрнийг нь төр засаг нь хараагүй юм шиг дүр эсгээд сууж байж болохгүй” гэжээ.

Энэ талаар  сурвалжилж, тоо баримтыг шүүрдэж үзлээ. Өнгөрсөн долдугаар сарын 10-ны өдөр төрийн өмчийн “Эрдэнэс МГЛ” компанийн захирал Б.Энэбиш  Хятадын хөнгөн цагааны үйлдвэрлэлийн магнат гэгддэг “Чайнолько” группын төлөөлөл нэгэн гэрээнд гарын үсэг зурсан юм.

Энэ гэрээг байгуулснаар “Чайнолько” групп Монголын Таван толгойн  нүүрсний орд газраас гурван жилийн турш нүүрс авна. 15 сая тонн нүүрс  авахаар гэрээлжээ. Үүнийхээ хариуд Монголын Засгийн газарт 250 сая ам.долларыг урьдчилж төлөх болзолтой. Гэрээний дагуу  нүүрсийг өдөр шөнөгүй зөөж  эхэлсэн байна.

Энэ групп нь Монголоос авах нүүрснийхээ 30 хувийг нь Японы “Иточу”, “Мицуй” групп, Солонгосын төрийн өмчийн “ Кореа гесурс” корпорацид худалдана. Дараагийн таван жилээс нь зах зээлийн үнээр худалдаж авна шүү  гэж гэрээлсэн гэнэ.

Төрийн өмчийн хорооны дарга Д.Сугар гарын үсэг зурах ёслолын үеэр “Засгийн газар хөрш орон болох Орос, Хятадад ашигт малтмалаа хүргэх биш гуравдагч орны зах зээлд худалдахыг зорьж байгаа юм. Энэ хүсэлтийг маань Чайнолькогийнхан биелүүллээ. Япон, Солонгосын зах зээлд буюу эцсийн хэрэглэгч компанид “Эрдэнэс -Тавантолгой”-н нүүрсийг борлуулж өгч байгаад бид баяртай байна” гэж хэлсэн нь  хэвлэлийн хуудаснаа  үлджээ.

Гайхамшигтай, гуравдагч зах зээлд гаргах мөрөөдлийг биелүүллээ гээд байгаа энэхүү гэрээ нь манай улсад тийм ашигтай гэж үү. 100-гийн дотор тоо боддог хэн бугай ч нэмж хасаад л хэр ашигтайг нь торохгүй тооцоод  гаргаад ирнэ.

Монголтой  хил залгаа Өвөрмонголын зах зээлд л гэхэд өчигдрийн байдлаар нэг тонн хүрэн нүүрс 108 ам.доллар, харин Монгол Улсын нүүрсний экспортын үнэ 118 ам.доллар байх юм. Тонн тутамаас л  38-48 ам.долларын  алдагдалтай байна. Энэ нь зөвхөн хүрэн нүүсний хувьд ч шүү дээ. Гэтэл Таван толгойн ордын Зүүн Цанхиас олборлох нэг тонн коксжсон нүүрсийг Япон, Солонгосын зах зээлд хүргэхэд л   300-400  ам.доллар ханштай байна.  “Чайнолько”  групп манайхаас хямд үнээр авчихаад Япон, Солонгосын зах зээл дээр хэд нугалж зарах нь ойлгомжтой.

Тэд Монголын төрийн сэтгэлгүй, урагшгүй, амин хувийнхаа  эрх ашгаа дээгүүрт тавьдаг түшмэдүүдийн буянаар шаггүй ашигтай бизнес хийчихэж байгаадаа баярлаж суугаа биз.

Улсынхаа төсөвт ахиухан хэдэн төгрөг оруулчих юмсан, түүгээрээ дэд бүтцийнхээ асуудлыг ч шийдчихье гэсэн сэтгэлтэй байсан бол адаглаад л  “Та нар Япон, Солонгосын зах зээлд хүргэж нэг тонн коксжсон нүүрсийг 300 ам.доллараар зарах юм бол түүнийхээ тэдэн хувийг манайд өг” гээд гэрээнд нэмэлт заалт тусгана гэсэн санал тавьж болно оо доо. Гэтэл тиймэрхүү  болзол тулгах байтугай хэлсэн болгоныг нь алга ташин хүлээж авчээ. Энэ нь санаатай үйлдэл үү, санамсаргүй алдаа юу.

Хятадад  гурван жилийн өмнөөс коксжсон нүүрсний хэрэгцээ огцом нэмэгдэж байгаа. Энэ жил гэхэд л 40 сая тонныг импортлох шаардлагатай гэж мэдэгдсэн.  Оросууд ч бас АНУ-аас коксжсон нүүрс худалдаж авах болсон. Хөрш зэргэлдээ  Монголд  өндөр чанарын коксжсон нүүрсний нөөцтэй том орд илэрчихээд байна. АНУ-аас авдаг ханшаар нь коксжсон нүүрсээ яагаад ав гэж хэлж болдоггүй юм. АНУ-аас зөөснөөс Монголоос авах нь тээвэрлэлтийн зардлын  хувьд тийм их зөрүү гарахгүй л болов уу. Харин   хямд  ч тусч мэднэ.

Дэлхий дахинд коксжсон нүүрс ховор бараа болчихоод байхад Засгийн газар үүнийг мэдэрч тоглох ёстой атлаа 250 сая ам.доллар л урьдчилж авах гэж Хятадын төрийн өмчийн компанид май гээд үнэгүй шахам тавиад туучихаар шийджээ. Өнөөдөр л болж байвал маргааш хамаагүй. Энэ Засгийн газрын бүрэн эрхийн хугацаанд л сонгуулийн амлалтаа биелүүлсэн сайн нэр зүүж байвал алдагдалтай наймаа хийх нь огт падлийгүй байх нь.

Ухаа худагт олборлолт явуулж байгаа “Энержи ресурс” компани ОХУ-ын төмөр замаар дамжуулан Герман, Японы  зах зээлд нүүрсээ гаргаж  байна. Тэд ч бас 70 ам.доллараар гэрээлсэн гэсэн, хувийн хэвшлийнхэн сайн л тооцсон байгаа шүү дээ гэж ТӨХ, Эрдэнэс-МГЛ компанийн удирдлагууд арьсаа хамгаалдаг. Гэвч үнэндээ үүний цаана ямар луйвар явагддагийг Зам тээвэр, барилга, хот байгуулалтын сайд олонд дэлгэчихлээ. 70 ам.доллараар гэрээ хийсэн гэж Монголд татвар төлчихөөд тусгай дансаар тонн тутмын зөрүүнээс унах 40-50 орчим ам.долларыг ямарч татваргүйгээр халаасалдгийг нь илчиллээ шүү дээ. Тэгэхээр гурвын гурван жилийн турш Чайнолькод хямд үнэтэй  нүүрс олж өгч байгаа Монголын түшмэд арай авлига авсан юм биш биз дээ.

“Чайналько” буюу Хятадын далд бодлого

Манайхтай ийм ашигтай гэрээ байгуулж чадсан Хятадын  Чайнолько групп нь   зэс, ховор метал, нүүрсний салбарт хүч түрэн орж ирж байгаа том тоглогч.  Сүүлийн нэг жилийн хугацаанд хүрээгээ тэлэхээр эрчимтэй довтолж  байгаа. Төр засгаас нь ч бодлоготойгоор дэмждэг гэдэг. Хятадын төрийн өмчийн оролцтоотой компани юм гэнэ лээ.  Дэлхийд гуравдугаарт ордог, Австрали-Их Британийн уул уурхайн "Рио Тинто" группын  багц хувьцааг  "Чайналько" групп 19.5 тэрбум ам.доллараар худалдан авч   буйгаа зарлаж байсан. Гэвч  “Рио Тинто”-гийн нөлөө бүхий албан тушаалтан авлига өгч, Хятадын эдийн засагт хохирол учруулах гэж байсан хэргээр баривчлагдаж, австраличууд ч Хятадад “Рио тинто” компанийн хувьцааг зарж болохгүй гэж шүүмжилж, эсэргүүцэн  бөөн шуугиан дэгдээж байсан юм. Тиймээс ч  "Рио Тинто"  групп “Чайналько”-той байгуулах гэрээнээсээ  татгалзаж, "ВНР Вilliton-д 15.2 тэрбум ам. доллараар худалдаж байсан түүхтэй.  Хятадын төрийн өмчийн оролцоотой энэ групп одоогоор “Рио Тинто” компанийн хувьцааны  9.3 хувийг эзэмшиж байгаа гэдэг юм билээ. Эрчим хүч хэмнэлтийн салбарт тэргүүлж цойлохын  зэрэгцээ  нүүрсний бизнест хүч хаяж байгаа аж.

Нүүрснээс  экспортын татвар авахаас бултууллаа

Саяхан Засгийн газар дахиад л сэжиг төрүүлэх шийдвэр гаргалаа. 2012 оны төсвийн төслийг боловсруулаад  дагалдуулан Зарим бараанд ногдуулах экспортын гаалийн татварын хэмжээ тогтоох тухай хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулах тухай хуулийн төслийг УИХ-д өргөн барьсан юм. Тодруулж хэлбэл, нүүрсэнд 5 хувийн татвар ногдуулахаар төсөл боловсруулсан байсан гэсэн үг. Гэтэл Нүүрсний ассоциаци, МҮХАҮТ-аас албан тоот ирүүлсэн нэрийдлээр энэ төслөө буцаагаад татчихлаа. Нүүрс олборлож байгаа компаниуд нь дөнгөн данган хөл дээрээ  босох гэж байхад татвараар дарлаж сөхрүүлэх гэсэн  алдаагаа  ухаарсан юм гэнэ. Өнгөцхөн харахад төрийн бус байгууллагуудын шаардлагыг хүлээж авчээ гэж ойлгогдохоор байгаа биз.

Гэвч үнэндээ жижиг Таван толгойгоос өдөр шөнөгүй тоос манарган нүүрс зөөвөрлөж хагартлаа баяжиж байгаа Ажнайн Д. Бат-Эрдэнэ, “Энержи ресурс”-ын эзэд болох MSC-ын ТУЗ-ын дарга Ж.Оджаргал, “Петровис”-ын босс Ж.Оюунгэрэл, Моннисийн цаад эзэн гэгддэг “Эрдэнэт” үйлдвэрийн захирал Ч.Ганзориг, “Шунхлай” группын нууц ноёнтон УИХ-ын дэд дарга Г.Батхүү,   Австралийн Айвенхоу майнзын охин компани болох Саусгобийн хөрөнгө оруулагч Роберт Фрийдланд, “Чин хуа Мак-Нарийн сухайт” гэсэн хамтарсан компани байгуулж нүүрсээр хөлжиж  Монголын толгой баян болсон Б. Нямтайшир гэсэн   ил, далд эзэд, боссуудын эрх ашгийг л хамгаалсан юм биш үү.

Хөрөнгөө багтааж шингээхгүй болтлоо хөлжиж байгаа нүүрсний компанийн эзэд хэдэн зуун саяар нь морь худалдаж авч, байлж, усан онгоц сая авч зугаагаа гаргаж буй. Зарим нь ч  хэвлэлийг атгах гэж үзэж тарж байна.

Нүүрсний ордын  эздийн хүүхдүүд мөнгөөр зодоод сонгуульд гарна гээд ханхалзаж байна. Ёстой л нам болгоныг гомдоохгүй гэсэн шиг  тэрбум тэрбумаар хандивлаж байгаа гэсэн сураг бий.

Эднийг  хорь, гучин ажилтантай, ашигтай  ажиллах гэж хөлс хүчээ урсгаж байгаа  оёдолын цехийн эзэнтэй  харьцуулахын аргагүй. Үнэхээр л нэмүү өртөг шингээсэн үйлдвэрлэл явуулаад  унаж босчих гээд дэгэнцэж догонцож байхад нь татвар нэмээд сөхрүүлэх гээд байгаа бол ёстой шулж байна, хувийн хэвшлийг боомиллоо гээд Засгийн газрыг шүүмжлэхсэн.
Гэтэл газар ухаж ард түмний баялгийг тонн тонноор зөөж хөлжиж байгаа нөхдүүдээс татвар авч адаглаад там болтол тамтагласан газарт нь  авто зам барьж, тоосонд булуулж, уушиггүй болж байгаа  иргэдийг эрүүл мэндийн үзлэг, оношлогоонд үнэгүй хамруулья л даа. Хөрсийг нь сэндийчиж, энд тэндгүй зам гаргаж байгалийг сүйтгэж байхад татвар авч яагаад  нөхөн сэргээлтэд нь зарцуулж болохгүй гэж.

Манай улсын хувьд ашигт малтмалын бүтээгдэхүүний экспорт 2002 оны байдлаар нийт экспортын 50 орчим хувийг эзэлж  байсан бол өнөөдөр 90 орчим хувьд хүрчээ.  Цаашид стартегийн ач холбогдол бүхий Оюу толгой, Таван толгой гэх мэт томоохон төслүүдийн бүтээн байгуулалтын үе шат дуусч олборлолтын үйл ажиллагаа эхлэснээр ашигт малтмалын бүтээгдэхүүний экспорт манай улсын нийт экспортын 98 хүртэл хувийг эзлэх нь.

Уул уурхайн салбарт татварын болон бусад бодлогын зохицуулалтыг хэр оновчтой бүрдүүлснээс байгалийн нөөцийг иргэн бүрт үр ашигтай хүртээж, богино хугацаанд хөгжлийн хүссэн түвшиндээ хүрэх эсэх нь шалтгаалдаг. Цөөн хэдэн хүнийг  л баяжихыг  дэмжээд нийт олноо бодохгүй бол Африкийн баялаг ихтэй ч ядуурсан орнуудын араас л орж, гашуун түүхийг нь давтана.

Байгалийн баялгаас төсөвт орох орлогын хэмжээг өсгөж, түүгээрээ нэмүү өртөг бүтээх салбарыг дэмжиж,  эдийн засгаа хурдацтай хөгжүүлэхийг  зорьж байгаа  орнуудын авч хэрэгжүүлж буй арга хэмжээний нэг нь эрдэс бүтээгдэхүүний экспортод ногдуулж буй татвар юм.

Дэлхийн худалдааны байгууллагын 2010 оны тайлангаас үзэхэд Аргентин, Мали, Шри Ланк, Замби, Доминикан, Гвиней, БНХАУ, Өмнөд Африк, Кени, Вьетнам, гэх мэт олон улс ашигт малтмалын бүтээгдэхүүнд экспортын татвар ногдуулж байна.

Олон улсын туршлагаас  харахад экспортын татварыг ашигт малтмалын нэр төрлөөс хамааруулан дунджаар 2-30 хувь байхаар ялгавартайгаар тогтоожээ.
Манай улсын гадаад худалдааны эргэлт энэ жилийн эхний есөн сарын байдлаар  8.2 тэрбум ам.долларт хүрээд байгаа. Өнгөрсөн оны мөн үеийнхтэй харьцуулахад 92 хувиар өсчээ. Тэр дундаа экспортын хэмжээ цойлжээ. Яагаад ингэж огцом өсөв гэхээр өмнөд хөршрүү гаргах нүүрсний экспорт суга өссөнтэй холбоотой. Нэг үе “Эрдэнэт” үйлдвэрээс гарах зэсийн баяжмал  монголчуудыг тэжээж, төсвийг бүрдүүлдэг “саалийн үнээ” байлаа.
Харин өнгөрсөн жилээс энэ байдал өөрчлөгдөж эхэлсэн. Нийт экспортын 41.8 хувь нь нүүрс, 22.3 хувь нь зэсийн баяжмал, 9 хувь нь төмрийн хүдэр зэрэг л эзэлж байна. Нүүрсний экспортыг өмнөх онтой харьцуулахад 129 хувиар өслөө. Энэ нь  зэсээс илүү нүүрс  “чулуу” болж байгааг харуулж байна. Цаашид ч нүүрсний экспорт талийж  өгнө. “Чин хуа Мак” ХХК 2012 онд 1.5 сая тонн нүүрс экспортлохоор зэхжээ гээд л бод доо. Үүнд дээр жижиг, том Тавантолгойгоос гээд нэмэхээр толгой эргэсэн тоо гарна.

Энэ байдлыг тооцож үзээд С.Батболдын Засгийн газар нүүрснээс таван хувийн татвар авахаар төсөл оруулж ирснийг авууштай, оройтсон ч гэлээ овоо ш дээ гэж үнэлж байв. Гэтэл эрх ашгийн  өөр сонирхол дундуур нь гүйчихэв бололтой.
Таван хувийн татвар ногдуулахад уул уурхайн салбарын хөрөнгө оруулалтад сүртэй нөлөө үзүүлэхгүй  гэдгийг ч эдийн засагчид тайлбарлаж байгаа. Хэрэв энэ татварыг тогтоосон бол 2012 онд улсын төсөвт экспортын гаалийн албан татварын орлогоор нийт 270 орчим тэрбум төгрөг төвлөрөх байлаа.

Өмнө нь манай улс чинь ямар ч  татвар авдаггүй хилээр  гаргадаг байсан юм уу гэж уншигчид сонирхож байгаа байх.  Гаалийн тухай хуулийн 26 дугаар зүйлийн 26.1 болон 26.2 дахь заалтыг үндэслэн  Гаалийн ерөнхий газрын даргын тушаалын дагуу ашигт малтмалын бүтээгдэхүүний экспортод гарч буй биет хэмжээнээс хамааруулан гаалийн үйчилгээний хураамж л авдаг юм. Үүнийг л төсөвт төвлөрүүлдэг.

Экспортод гарч буй нүүрс, төмрийн хүдрээс жилд улсын төсөвт хураамж хэлбэрээр  30 орчим тэрбум оруулдаг  юм билээ. 30, 270 тэрбум гэсэн хоёр тоо асар их зөрүүтэй.

Тэгэхээр экспортын  татвар авдаггүй юм чинь нүүрсний ордтой эзэд асар богино хугацаанд баяжих нь аргагүй юм.
Монгол Улс энэ жилийн эхний есөн сарын байдлаар л гэхэд нүүрсийг Австралиас илүү их хэмжээгээр Хятад руу экспортолсон  байна.  Гэтэл төсөвт орсон орлогын хэмжээг харвал газар, тэнгэр шиг зөрүүтэй.

Австралийн төсөвт нүүрснээс хоёр тэрбум гаруй доллар орчихоод байхад түүнээс ихийг борлуулсан  Монгол Улсын төсөвт орсон мөнгө таван хувьд нь ч хүрэхгүй байх жишээний. Энэ юуг хэлээд байна гэхээр татвараас бултуулах нь дэндсэн, мөн экспортын татваргүйн гавьяа. Манай улсын Засгийн газар нүүрсэнд экспортын татвар тогтоохоо болилоо, дэмий зүйл хийж гээд буцаагаад татаж байх агшинд Австралийн Засгийн газар нэг тонн нүүрсэнд 23 австрали долларын татвар ногдуулахаар шийдвэрлэж байлаа.

Европын улсууд дотроос хамгийн өндөр татвар тогтоосон орон болсон. Яагаад гэвэл Европын орнуудаас хамгийн их нүүрсний нөөцтэй, бас их хэмжээгээр экспортлодог. Яагаад ингэж татвараа өсгөв гэхээр байгалийн баялаг шавхагддаг, бас байгаль орчныг сүйтгэж байгаа, харьцангуй цөөн хүн амтай ч  нүүрс ихээр ашигладаг боллоо. Нэг хүнд ногдох хорт утаа ялгаруулдаг үйлдвэр байгууламжийн тоогоороо тэргүүлж  байна. Тиймээс татварыг нэмж үүнээс  олох орлогыг байгаль орчны нөхөн сэргээлт, иргэдийн эрүүл мэндийн асуудалд түлхүү зарцуулахаар болсон байна.

Д.Доржпагма               www.times.mn