Компанийн тухай шинэ хуулийн онцлогууд

2011-11-13

Б.Ууганбаяр

Манай улс сүүлийн жилүүдэд эдийн засгийн хувьд өсөлт өндөр байгаа. Үүнтэй холбоотойгоор улс орны эдийн засгийн салбарын өнгө төрхийг тодорхойлж байдаг компанийн тухай хуулийг илүү боловсронгуй, тодорхой болгож шинэ шатанд гаргахыг цаг үе шаардаж эхэлсэн. Ийнхүү 2009 оноос хойш удаан хугацаагаар хэлэлцсэн тус хуулийн төслийг энэ оны есдүгээр сарын зургаанд УИХ-аас албан ёсоор баталсан билээ. Хуулинд ойролцоогоор 400 орчим нэмэлт өөрчлөлт оруулж, иргэдэд илүү нээлттэй ил тод, нөгөө талаас компаниудын хариуцлагыг тогтолцоог нарийвчлан гаргаснаараа онцлог болсон тухай Үнэт цаасны арилжаа эрхлэгчдийн холбооны тэргүүлэгч Б.Аюуш онцолсон юм. Харин Төрийн өмчийн хорооны зөвлөх Д.Баалийхүү “хууль шинэчлэгдсэнээр нэг талаараа хөрөнгө оруулагчдын эрх ашгийг хамгаалах тогтолцоог бүрдүүлэхийг зорьсон. Энэ нь хөрөнгийн зах зээлийг хөгжүүлэхэд түлхэц өгч, эдийн засгийн бодит секторын санхүүжилтэд таатай орчин бүрдэнэ” гэв. Компанийн тухай хуулийг аль болох өнөөгийн компанийн дэлхийн нийтийн жишигт нийцүүлэхийг зорьж, ил тод, олон нийтэд нээлттэй, хувьцаа эзэмшигчдийн эрх ашгийг хамгаалсан нөгөө талаасаа бизнес эрхлэгч урт удаан хугацаанд тогтвортой үйл ажиллагаа явуулах орчныг бүрдүүлснээрээ онцлог болсон гэдгийг мэргэжилтнүүд ярьж байна.

Урьд нь Компанийн тухай хуулинд “Санхүүгийн жил дуусгавар болсноос хойш дөрвөн сарын дотор хувьцаа эзэмшигчдийн хурлаа хийж, санхүүгийн тайлангаа ирүүлнэ” гэсэн заалт хариуцлагын тодорхой тогтолцоо байдаггүй тул огт хэрэгждэггүй байж. Тэгвэл энэхүү нэр төдий заалтыг “Компаниуд санхүүгийн жил дууссанаас хойш 60 хоногийн дотор буюу ирэх оны гуравдугаар сарын нэгэн гэхэд хувьцаа эзэмшигчдийн хурлаа хийж, санхүүгийн тайлангаа ирүүлэх ёстой. Үүнийг зөрчсөн тохиолдолд тус компанийн ТУЗ-ийн бүх гишүүдийг гурван жилийн хугацаанд ажлаас нь татан буулгана” хэмээн хатуухан өөрчлөлт оруулж өгчээ. Түүнчлэн хувьцаа эзэмшигчдийн хурлаа нэр төдий хийхээс сэргийлж, хурлаар өнгөрсөн жил тус компанид ямар ямар өөрчлөлт шинэчлэлт гарсан, төлөөлөн удирдах зөвлөл хэрхэн ажилласан зэрэг хэлэлцэх асуудлыг нь нарийвчлан гаргаж өгсөн байна. Мөн жижиг хувь эзэмшигчдэд хурлын зар, товыг хүргэлгүй асуудлыг шийдэж, эрх ашгийг нь хохироодог байдлыг хуулийн хүрээнд хамгаалж, зохицуулалт хийжээ. Мөн урьд нь компанийн хувьцааг 1 хувиас дээш эзэмшигч л үйл ажиллагааны талаарх гомдол гаргах эрхтэй байсан бол одоогийн хуулиар хувьцаа эзэмшигч бүрт нээлттэй болгосон байна. Хэрэв компанийн эзэнд гомдол гаргасан бол цалингийн доод хэмжээг 100, компанид гаргасан бол 200 дахин нэмж төлүүлэх хариуцлагын системийн заалт оруулж өгчээ. Энэ нь их, бага гэлтгүй хувьцаа эзэмшигч бүрийн эрх ашгийг хамгаалж, дуу хоолойг нь сонсож буй хэрэг аж. Одоогийн хуулиар хувьцаа эзэмшигчдийн эрх ашгийг хамгаалж, компанийг илүү ил тод, нээлттэй ажиллах бололцоог хууль эрхзүйн хүрээнд ийм байдлаар зохицуулж байгаа нь тун авууштай.

Зарим онцлогоос дурдвал, бизнес эрхлэгчдэд компани байгуулах бололцоог нэмэгдүүлэх зорилгоор урьд нь компани байгуулахад тавигддаг байсан хөрөнгийн доод хэмжээг байхгүй болгожээ. Энэ нь бизнес эрхлэгчдэд илүү таатай орчинг нээж өгч байгаа нэг хэлбэр аж. Мөн компанийн төрөл хэлбэрийг илүү тодорхой болгож, хувьцаат компанийг дотор нь хаалттай, нээлттэй хувьцаат гэсэн хэлбэрт оруулжээ. Иргэдэд хувьцаагаа хүртээж буй хэлбэрээр нь ангилж байгаа гэсэн үг. Түүнчлэн томоохон компанийн салбар охин компаниудыг нэгтгэн компанийн нэгдэл гэсэн ойлголтыг шинээр бий болгожээ. Мөн олон нийтийн эрх ашгийг хөндөж буй хувьцаат компанийнхаа бодлогод гарч буй өөрчлөлт, шинэчлэлт, шийдвэр, мэдээллийг цаг алдалгүй нийтэд, сонирхсон бүх хүмүүст хүртээмжтэйгээр хүргэж байхаар хуульчилсан байна. “Муу бол хойд талын хар овоохой” гэдэг шиг компанийн ТУЗ-ийн асуудал байнга сөхөгдөж, хамаатан саднаараа орон тоог нь бөглөсөн, эзнээс нь хараат байдаг хэмээх шүүмжлэлд багагүй өртдөг. Тэгвэл шинэчилсэн хуулиар энэ асуудлыг цэгцэлж, “Компаниудын төлөөлөн удирдах зөвлөлийн нийт гишүүдийн гуравны нэгээс доошгүй хувь том хувьцаа эзэмшигч, гүйцэтгэх албан тушаалтнаас хараат бус хүн байна. Салбарын төрийн бус байгууллагаас дадлага туршлагатай чиглэлээ сайн мэддэг хүнийг сонгон шалгаруулж болно” хэмээн заажээ. Өөр нэг өөрчлөлт бол компаниуд болон хувь хүмүүс, олон нийт зэрэг сонирхлын зөрчлийг тодорхойлж, ил тод, нээлттэй болгох заалтуудыг оруулж. Үүний хүрээнд сонирхлын зөрчлийн хэлцлийг талууд хоорондоо хийж, үүнийхээ дагуу нэг нэгэндээ хяналт тавьж ажиллах боломж бүрдэж байгаа юм байна.

Компаниудын үйл ажиллагаанд ч хяналт тавьж, аудит хийх тогтолцоог нээлттэй болгожээ. Мөн аудитын хуулийг илүү тодорхой болгож, дүгнэлтэндээ ямар ямар асуудал тусгах ёстойг нарийвчлан гаргажээ. Үнэт цаасны арилжаа эрхлэгчдийн холбооны тэргүүлэгч Б.Аюуш хуулийн ач холбогдлыг дүгнэж хэлэхдээ “Компани харилцагч, хөрөнгө оруулагчийнхаа итгэлийг даах чадвартай байна гэдэг хөрөнгө санхүү нэмэгдэх эх үндэс. Тиймээс бид хуулиараа дамжуулан компаниудад энэхүү боломжийг нь хүчээр албадан бий болгож байгаа юм. Энэ нь сайн засаглалыг бий болгох гол үндэс” хэмээн онцоллоо. Харин энэ талаар Төрийн өмчийн хорооны зөвлөх Д.Баалийхүү “Компанийн тухай хуулийн шинэчлэл Монголын эдийн засагт бодлогын томоохон өөрчлөлт бий болгоно. Гэхдээ 100 хувь сайн хууль болсон гэж хэлж чадахгүй. Саяхан сүүлийн агуулгын засварыг эргээд харахад засчихмаар зүйл бас л харагдаж байна лээ. Бид цаашдаа энэ хуулийг дэлхийн жишигт нийцүүлж, илүү сайжруулахыг зорино” гэв. Ямартаа ч цаг үеийн шаардлагаар компанийн тухай хуульд багагүй ахиц, дэвшил гарсан, эрх зүйн хувьд олон зөрчлийг арилгаж, шинэ түвшинд гаргахыг зорьж байгаад олон хүн талархаж байлаа. Гурван жил шахам он дамжин дуншсан компанийн тухай хуулийг ирэх долоо хоногоос “Төрийн мэдээлэл” сэтгүүлд нийтэлж, арав хоногийн дараа хэвлэж, албан ёсоор мөрдөж эхлэх юм байна. Гэхдээ “Магтсан хүүхэд хуриман дээрээ” гэгчээр багагүй хөрөнгө мөнгө, цаг зарцуулж шинэчилсэн тус хуулийн хэрэгжилт хангалтгүй байх вий гэхээс сэрэмжлэх хүн ч цөөнгүй байна.