-Та УИХ-ын гишүүн Н.Батбаярын өрөөнөөс гарч яваа харагдсан /өнгөрсөн тав дахь өдөр/. Тэнд танаас гадна Оюутолгойн гэрээнд өөрчлөлт оруулах тухай шаардлага хүргүүлсэн нэр бүхий гишүүд байсан. Та бүхний дунд ямар яриа өрнөсөн юм бэ. Тэр үеэр “Нэр бүхий 20 гишүүн Засгийн газарт шаардлага хүргүүлэх гэж байна” гэсэн яриа гарсан болохоор ингэж асууж байна л даа?

-Бид энгийн, жирийн зүйл ярилаа. Шаардлага хүргүүлэх тал дээр мэдэх зүйл огт алга. Би тэдний энэ асуудалд огт оролцдоггүй шүү дээ. -Тийм байж. Тэгвэл нэр бүхий 20 гишүүний Засгийн газарт тавьсан шаардлагын тал дээр ямар байр суурьтай байна вэ? -Оюутолгойн гэрээнд өөрчлөлт оруулах, Монголын талын хувь хэмжээг нэмэгдүүлэх асуудал дээр би арай өөр байр суурьтай байдаг юм. Оюутолгойд Монголын талын эзэмших хувийг нэмэгдүүлэхгүй гэсэн нэг ч Монгол хүн байхгүй. Бүгд нэмэгдүүлэх сонирхолтой байгаа. Гэхдээ энэ дэлхий дээр Монгол Улс ганцаараа оршин тогтнодоггүй гэдгийг бодох хэрэгтэй. Бүхий л улс оронтой харилцаж, гэрээ, хэлцэл байгуулж, хэлсэн амандаа хүрч явах ёстой. Өнөөдөр нэг юм ярьчихаад, маргааш нь өөр зүйл ярьдаг хүнийг хүмүүс юу гэдэг билээ. “Найдваргүй. Хэлсэн амнаасаа буцаж, бухаж явдаг нөхөр. Тиймээс энэ нөхөртэй дахиж харьцахгүй” гэдэг. Үүнтэй адилхан юм болчих вий гэж айж байгаа. Нөгөө талаас өмнөх хоёр, гурван удаагийн туршлага шиг юм болчих вий гэж болгоомжилж байгаа юм.

-Энэ талаар тодруулахгүй юу?

- “Манай улсад нефть байгаа ч бил үү. Үгүй ч билүү” гэсэн яриа амнаас гараагүй байх шахуу үед Канадын “Соко” компани Тамсагийн талд олборлолт хийгээд “Монголд газрын тос байна. Цаашдаа газрын тосоо олборлоод хөгжиж болох юм” гээд үйл ажиллагаагаа эрчимтэй явуулж байсан. Гэтэл хаанаас хэн нь гараад ирсэн, яаж хатгаж, шордсон юм бүү мэд. Шахаж, шаардсаар байгаад Хятадад зарахаас өөр гарцгүй болгоод хөөгөөд явуулсан түүх бий. Өөр нэг Канадын хөрөнгө оруулалттай компани оросуудын хаяад явчихсан Дорнод ураны орд дээр үйл ажиллагаа явуулж, буцааж сэргээх гээд олон сая ам.долларын хөрөнгө оруулалт хийсэн. Улмаар Орос, Канад, Монголын хамтарсан “Төв Азийн уран” компани байгуулсан. Анх “Канадын тал 58 хувь, Орос, Монголын тал тус тус 21 хувийг нь эзэмшинэ” гэсэн гэрээ байгуулаад үйл ажиллагаагаа эрчимжүүлээд явж байсан. Гэтэл удаа ч үгүй Цөмийн энергийн тухай гэдэг хууль баталсан. Түүндээ “Улсын төсвийн хөрөнгө оруулалт орсон бол Монголын тал 51 хувийг нь үнэ төлбөргүй эзэмшинэ” гэчихсэн. Тэгээд ч зогсоогүй. Хуулийн дагуу Монголын тал 51 хувиа эзэмшээд явж байснаа ямар шалтгаанаар юм бүү мэд, Канадыг нэг ширхэг ч хувьцааны мэдэлгүй болгоод, хөөгөөд явуулсан шүү дээ. Тэгээд Оростой хамтраад үйл ажиллагаа явуулж байсан. Мэдээж хөрөнгө оруулалтаа хийгээд, лицензийг нь эзэмшээд явж байсан компани Арбитрын шүүхэд хандана биз дээ. Арбитрын шүүх дээр очсон асуудал дор хаяж 2-3 жил болдог. Тэгээд Оросын тал нөгөө лицензийг нь авчих жишээтэй. Ийм байдлаар Орос, Хятад гэсэн хоёрхон гүрнийг байлгах сонирхол байна.

-Хэнд?

-Хэнд гэдгийг нь би сайн мэдэхгүй. Хятад улс Монголд хэний ч оролцоогүйгээр нөлөөгөө тогтоохыг хүснэ. ОХУ ч гэсэн ялгаагүй. Гэтэл монголчуудын үеийн үед баримталж ирсэн зарчим бол гуравдагч хөрштэй байх. Гэтэл гуравдагч гүрэн ороод ирэхээр ямар нэг аргаар Хятадын талд худалдах, шилжүүлэхээс өөр аргагүй болгодог. Эсвэл Оросын талд худалдаж, эзэмшүүлэхээс өөр аргагүй болгодог. Ийм бодлогыг цаашид хэвшил болгочихгүй юмсан. Гуравдагч гүрний хөрөнгө оруулалт, гуравдагч хөрш байгаасай гэдэг бодлогын үүднээс “Оюутолгойн гэрээг өнөө, маргаашгүй өөрчилнө” гээд дуулиан дэгдээх нь зөв үү, буруу юу гэж бодож байгаа. Сайн ч бай, муу ч бай гэрээ хэлэлцээ хийчихсэн шүү дээ. Гарын үсэг зурчихсан. Тиймээс одоо гэрээгээ биелүүлэх ёстой. “Гэрээнд өөрчлөлт оруулахаар бол хоёр тал харилцан бие биедээ бичгээр санал тавьж өөрчлөлт оруулж болно” гээд заачихсан. Тиймээс түүнийхээ дагуу ном журмынх нь дагуу яв л даа. Болохгүй юм гэж байхгүй. Гарц бол байгаа.

-Хятад, Оросыг оролцуулах сонирхол Оюутолгой дээр ч гэсэн байгаа гэж үү?

-Яг тэгж хэлж болохгүй. Хоёр хөрштэйгээ сайн харилцаатай байх ёстой юу гэвэл, тийм. Маш сайн харилцаатай байх ёстой. Харин Монголын төр гэж байдаг бол, Монгол Улс тусгаар тогтносон, бие даасан улс юм бол, дэлхийн улс орнуудтай дипломат харилцаатай л бол бүх тэнцвэрийг хангах хэрэгтэй. Энэ бол Монголын төрийн бодлого байх ёстой. Гэхдээ энэ бол Орос, Хятадын буруу биш. Аль ч улс өөрийн эрх ашигт нийцсэн бодлого явуулна. Тэр бодлогыг нь бид яаж хүлээж авч, ямар хариу өгөх вэ, Монголын төр бодлогод нь хөтлөгдөх үү, үгүй юү гэдгийг бид шийдэх чадвартай л байх ёстой.

-Та дээр газрын тос боловсруулах үйлдвэрээр жишээ татсан. Ингэхэд таны санаачилсан Газрын тос боловсруулах үйлдвэр барих ажлыг эрчимжүүлэх тухай тогтоолын төсөл юу болов?

-Би 16-17 гишүүнтэй нийлээд уг тогтоолын төслийг санаачилсан. Төслийг Засгийн газар дэмжээд УИХ-д өргөн барьсан байгаа. УИХ-ын даргын зөвлөлийн хурлаар хэлэлцээд тогтоолын төслийг ирэх долоо хоногийн /энэ долоо хоног/ чуулганы нэгдсэн хуралдаанаар авч хэлэлцэхээр боллоо. Ер нь ажил эрчимтэй явж байгаа гэж ойлгож болно.

-“Үйлдвэр барих ажил удааширч байна” гэсэн шүүмжлэл их байна л даа?

-Үйлдвэр барих асуудал яалт ч үгүй оройтсон. Одоо л үүнийг хийхгүй бол хожимдоно. Улс орныхоо хэрэгцээг бүрэн хангадаггүй юм гэхэд бүс, бүсээр нь хангах эхлэлийг тавих ёстой. Мөн энэ чиглэлээр судалгаа, шинжилгээгээ хийсэн, ТЭЗҮ-ээ баталчихсан, хөрөнгө мөнгөө босгоход бэлэн болчихоод зөвшөөрөл хүсч байгаа үндэсний аж ахуйн нэгжүүдийг дэмжих хэрэгтэй байна.

-Боловсруулах үйлдвэр барих хүсэлтэй байгаа компаниудыг төрөөс дэмждэггүй. Харин ч хийх гэж буй ажлыг нь үгүйсгэдэг гэдэг юм билээ?

-Тийм. Үйлдвэр барих гэхээр “Манай монголчууд чадахгүй. Хятадуудтай хамтаръя. Оросуудаар бариулъя” гээд байгаа юм. Энэ нь биднийг хоцрогдлын үүр уурхай руу чирээд байна. Монголчууд өөрсдөө юм хийх эхлэлийг Засгийн газар нь дэмждэг байх хэрэгтэй. Гэтэл одоо “Бид хийе. Бид чадна” гэж буй компаниудыг “Та нар чадахгүй” гэж хэлээд гаргадагт үнэхээр харамсаж байгаа.

-Таныхаар яах ёстой вэ. Тогтоолын төсөлд энэ талаар чухам яаж тусгав?

-Энэ ажлыг нэг Засгийн газар, нэг сайдад даалгаад орхиж болохгүй. Засгийн газрын нэг сайд нь “Та нар чадахгүй. Хятадуудаар бариулна. Энэнд зөвшөөрөл өгнө. Тэрэнд өгөхгүй” гэдэг. Ганц хүний шийдвэрээр энэ салбарын бодлогыг удирдаж болохгүй. Тиймээс УИХ энэ асуудлыг хэлэлцэж Засгийн газарт “Үндэсний үйлдвэрлэлээ дэмж. Үйлдвэр барих зөвшөөрлийг нь өг. Ажлыг нь яаралтай эхлүүл. Төдөн он гэхэд шатахууны хэрэгцээний тодорхой хувийг дотоодоосоо хангадаг байя” гэсэн үүргийг өгөх гэж байгаа юм. Ер нь одоогийнх шиг урьдчилан таамаглаж бүх зүйлийг үгүйсгэх нь хамгийн муу практик шүү дээ. Засгийн газар аливаа ажилд төр оролцох шийдвэрийг л гаргаж байгаа. Энэ бол хамгийн том алдаа. Засаг аж ахуйн ажил хийдэггүй. Түүнийхээ оронд стандарт тогтоож өгөх хэрэгтэй. “Ийм стандартаар ийм юмыг ингэж хий” гээд л болоо. “Би газрын тосны үйлдвэр барина. Би ашиг олно” гээд байж болохгүй. Төр оролцоно гэдэг маань тухайн салбарыг дампууруулахын эхлэл. Та нар мэдэж байгаа. “Эрдэнэт” үйлдвэр, “МИАТ” компани төрийн өмчийн 51 хувийн оролцоотой. Үйлдвэрийн удирдлагаар нь аль нэг том дарга, сайдын найз эсвэл хүүхэд томилогдож очдог. Тэгээд шахааны бизнес хийж эхэлдэг. “Эрдэнэт үйлдвэрт 20 жил хэрэглээд дуусахгүй каноны хор шахсан байна лээ” гэдэг шиг юм болдог. Улсын мөнгийг баахан үр ашиггүй зарцуулдаг, түүнийгээ нөхөхийн тулд бүтээгдэхүүнээ өндөр үнээр зах зээлд гаргадаг. Зах зээлийн зарчим бол “Чадна” гэж байгаа хувийн компанид зөвшөөрлийг нь өгөөд “Чадахгүй бол зөвшөөрлөө хурааж авна” шүү гэдэг л юм.

-Ардчилсан намын бүлгийн гишүүдийн дунд Ардын намын бүлгээс дэвшүүлсэн 48:28 хувилбарыг дэмжих саналтай хүн хэр олон байгаа бол. “Зарим нь дэмжих гэж байгаа бололтой” гэсэн яриа гарсан байна билээ?

-Хувь гишүүн бүр өөрийн бодлыг хэлээд байвал бүгд өөр зүйл ярина. Тиймээс улс төрийн шийдвэр гаргахын тулд хувийн бодлыг ярихын оронд намын бүлгээс гарсан олонхийн саналыг дэмжих үүрэгтэй. Ардчиллын зарчим ч ийм. Бид “38:38 байна. Үүнээс цааш газаргүй” гээд хэлчихсэн. Одоо ч энэ санал дээрээ байгаа гэж би ойлгож байгаа. Манай намын бүлэг тоо огт яриагүй байгаа. Ардын намынхны оруулж ирсэн тоог огт яриагүй гэсэн үг. Зарчмын зүйлийг бол хэлэлцсэн. Хэрвээ ямар нэг байдлаар хууль өөрчлөгдөөд, тойрог хуваарилахаар боллоо гэхэд хамгийн сүүлд хийсэн хүн амын тооллогын дүнд үндэслэн тойргоо хуваарилна шүү гэж ярьсан болохоос биш “48:28-ыг хүлээж авья. Энэ их зөв юм” гэсэн зүйл огт яриагүй.

-Ардын намынхан “Энэ байр суурь дээрээ хатуу зогсоно” гээд байгаа шүү дээ. Танай намын бүлэг бас “Үүнээс цааш газар үгүй” гээд байдаг?

-Улс төрийн зөвшилцөл л явагдана даа. Би 48:28 гэсэн хувилбарыг хувь хүнийхээ хувьд эсэргүүцэж байгаа. Бид жижиг 76 тойргоос эрс татгалзаж байгаа шүү дээ. Гэтэл жижиг 48 тойрог байна гэдэг нь жижиг 76 руугаа орж байгаа нэг хэлбэр. Энэ бол ухралт хийж байгаа хувилбар. Ярьж, ярьж нэг зөвшилцөлд хүрэх байх. Аливаа сонгуулийн тогтолцоо тухай улс орны онцлогтой холбоотой байдаг. Өргөн уудам нутагтай, жалгын нэг тарсан ард түмэнд ямар тогтолцоо хэрэгтэй вэ гэдгийг бодолцох хэрэгтэй. Миний хувийн бодлоор мажоритари тогтолцоо, ард түмнийг төлөөлөл гэдэг нь хамгийн сайн хувилбар. Монголчууд шууд хүнийг сонгох гэдэг уламжлалтай ард түмэн. “Чи шүү. Чи УИХ-д биднийг төлөөлнө шүү” гэж байж санаа нь амардаг. Энэ намыг сонголоо, намын нэрийн дор хэн УИХ-д суух нь хамаагүй гэж бодохгүй. Мажоритари тогтолцоогоор сонгогдсон гишүүд ядаж жилдээ хоёр удаа тойрогтоо очиж иргэдийнхээ юу болох, юу болохгүй байгааг сонсдог зэрэг сайн талтай. Гэхдээ нөгөө талаар манай нутаг орны онцлогт тохирохгүй. Тийм учраас мажоритари байх ёстой. Гэхдээ жижигсгэсэн хуучин 76 байх хэрэггүй. Ерөөсөө 2008 оных шиг томсгосон тойрогтой байх нь хамгийн зөв хувилбар. Дорнод аймаг нэг тойрог. Тэгээд гурван мандаттай. Нэг жижиг тойргийг нэг хүн төлөөлөх бус, Дорнод аймаг гэсэн том тойргийг гурван хүн УИХ-д төлөөлдөг зарчим бол хамгийн том дэвшил. Одоо буцаагаад 48 жижиг болгоно гэдэг нь 76 жижиг тойрог руу орсонтой ялгаагүй. Энэ бол миний хувийн бодол юм шүү.

-Уг нь одоо Сонгуулийн тухай хуулийн шинэчилсэн найруулгын төслөөс илүү амлалтаа биелүүлэхэд анхаарах үе баймаар. “Хүний хөгжил сангийн нэг сая төгрөгийг ашигт малтмалын ордын хувьцаа хэлбэрээр олгох талаар ярьж байна” гэж Засгийн газраас мэдээлсэн. Гэтэл иргэд чухам хэзээнээс хувьцаагаа авах тухай огт мэдээлэлгүй байгаа. Сонгууль дөхөж байгаа үед өмнөх сонгуулийн амлалттай холбоотой энэ мэт ойлгомжгүй асуудал олон байна?

-Энэ бол эхлэл нь тавигдсан зүйл. Хүний хөгжил сангийн тухай хуулийг баталчихсан. Хуулиар олж байгаа орлогын тодорхой хэсгийг юунд ч зарцуулахгүйгээр төвлөрүүлж байгаа шүү дээ. Тавантолгойн нүүрсийг эргэлтэд оруулаад, дэлхийн зах зээл дээр борлуулаад эхлэхээр компанийн хувьцаа дэлхийн хөрөнгийн бирж үүдэд борлогдоно. Тодорхой нэг үнэ тогтоно биз дээ. Нүүрсний үнэ нэмэгдэх тусам иргэнд очих хувьцааны үнэ, ашиг нэмэгдэнэ гэсэн үг. Яг өнөөдрийн хувьд дэлхийн зах зээл дээр их хэмжээний борлуулалт хийгээд, хувьцааных нь ашгийг “Май” гээд хуваарилах хэмжээнд очоогүй байна л даа. Ямартай ч ингэж хуваарилна шүү гэдэг зарчмаа тогтоод, хуулиа батлаад, “Эхний ээлжинд 536 ширхэг хувьцаа өгнө” гэдгээ хэлчихсэн. Үүнээс цааш зөвхөн Тавантолгой бус, стратегийн ач холбогдолтой 15 ордоос олж байгаа ашиг бүрээс иргэдэд хувьцаа өгөөд явна шүү дээ. Улмаар бүтээгдэхүүний үнэ хэдий хэмжээгээр өсөөд иргэдийн хувьцааны ноогдол ашиг төчнөөн хувиар нэмэгдээд байна гэсэн үг. Тиймээс “Одоо өг чи” гээд байж болохгүй. Энэ бол хугацаа шаардах асуудал. Өнөөдөр ийм байдалтай байгаа ч гэсэн 2-3 жилийн дараа аль хэдийнэ ашгаа аваад эхэлчихсэн л байна.

-“Та 2-3 жилийн дараа ашгаа хүртэнэ” гэж байна. Гэтэл 2008-2012 оны хооронд биелүүлнэ гэж өгсөн амлалт биш гэж үү?

-Амлалтын асуудал дээр ярьдаг юм. “Ардын нам 1.5 сая, Ардчилсан нам нэг сая төгрөг олгоно” гэсэн гэж. “Намуудын өгсөн батламжийг эргүүлээд нэг уншаарай” гэж би хэлдэг. МАН-ынхан “Иргэн бүртээ 1.5 сая төгрөг бэлнээр өгнө” гэсэн байдаг. Харин манай намын батламжын ар талд “Эх орны баялгийг эргэлтэд оруулснаар иргэн бүртээ нэг сая төгрөгтэй тэнцэхүйц хувь хишиг хүртээнэ” гэж байгаа. Ялгаатай байгаа биз. Та уншаарай. Хүний хөгжил сангийн тухай хууль батлаад эхний ээлжинд 536 ширхэг хувьцаа олгосон. Ордууд ашиглалтад орохоор иргэдэд олгох хувьцааны тоо нэмэгдэнэ. Улмаар бүтээгдэхүүний үнэ өсөх тусам иргэдэд олгох ноогдол ашгийн хэмжээн сая төгрөг байтугай хэмжээгээр нэмэгдэнэ гэдгийг баталгаажуулаад өгчихсөн хэрэг. Тэгэхээр Ардчилсан намын амлалт аль хэдийнэ биелсэн бөгөөд цаашдаа маш их ирээдүйтэй амлалт байсан байгаа биз. Жинхэнэ бодитой, нэг удаа олгоод өнгөрөх бус байнга нэмэгдэж, иргэддээ ашгаа өгөх ийм л амлалт байсан.

-Тэгэхээр Ардчилсан нам амлалтаа аль хэдийнэ биелүүлээд, МАН биелүүлээгүй байгаа гэж ойлгож болох нь ээ?

-Тэгж ойлгож болохгүй. МАН-ынхан ч гэсэн амлалтаа биелүүлж байгаа. Гэхдээ одоогийн байдлаар 1.5 сая төгрөг иргэдийн гар дээр бэлнээр нь тавьчихаагүй байна л даа.

-Ярилцсанд баярлалаа.

Т.УРАНГЭРЭЛ