Металл боловсруулна, тємєрлєгийн vйлдвэр байгуулна гэдэг бол тухайн улс эдийн засгийн хєгжлийнхєє сууриа

цутгана гэсэн vг. Иймээс Монголд металлургийн vйлдвэр хєгжvvлэх тухай хєрєнгє оруулагчдын чуулга уулзалтын гол сэдэв нь тємєрлєгийн vйлдвэр хєгжvvлж эдийн засгаа бэхжvvлэх явдал байсан юм. Уг хуралд оролцсон эдийн засагчид, гадаад дотоодын хєрєнгє оруулагчид, уул уурхайн мэргэжилтнvvд нэг л зvйлд санаа нэгдэж байв. Уул уурхайн салбарт цэгцтэй бодлого алга, хууль эрх зvйн орчин тогтворгvй байгаагаас хєрєнгє оруулагчид эрсдэлээс эмээж буй юм. Тухайлбал, эдийн засагчид Монгол Улс єнєєдєр Хятадын уул уурхай, хєдєє аж ахуйн тvvхий эдийн бааз боллоо гэж байгаа билээ.

Энд нэг жишээ дурдахад, Монголд тємрийн хvдэр олборлодог 20 гаруй компани бий. Тэдний экспорт жил бvр нэмэгдэж, єнєєдєр гурван сая тонн даваад байгаа. Урд хєршид экспортолж буй нэг тонн тємрийн хvдрээ 50-60 ам.доллараар худалдаалдаг. Тэгээд жилд гурван тэрбум тєг-рєгийн тємєр хийц, материал импортолдог аж. Єєрєєр хэлбэл, нэг тонн тємрийн хvдрээ дэлхийн зах зээлийн vнээс 1-2 дахин хямд єгчихєєд нэг ширхэг хадаасыг урд хєршєєс єндєр vнээр худалдан авч буй юм. Энэ нь Монголд эрдэс баялгийн бодлого алдагдсаныг илтгэж буй гэнэ.
Хэлэлцvvлгийн vеэр гадаадын хєрєнгє оруулагчдын зарим нь vг хэлж санаа бодлоо илэрхийлсэн. Тэдний хувьд “Дэлхий нийтэд Монголд оруулах хєрєнгийн нєєц асар их байна. Гэтэл хєрєнгє оруулагчдын хувьд санаа зовнисон асуудлууд бий. Жишээлбэл, зарим хууль эрх зvйд хугацаа заасан зvйл гардаг. Хєрєнгє оруулагчдад хууль эрх зvйн тодорхой, тогтвортой байдал чухал. Одоо мєрдєгдєж буй хуулиудын тогтвортой, ил тод байдал хангагдах юм бол Монголыг зорих хєрєнгийн урсгал улам нэмэгдэнэ” гэсэн байр суурьтай байлаа.

Монгол Улс 1960-аад оноос эхлээд металлургийн vйлдвэр байгуулах судалгаа шинжилгээ хийж ирсэн. Гэвч Дарханы хар тємєрлєгийн vйлдвэрийг эс тооцвол єнєєг хvртэл дорвитой vр дvн гарсангvй. Vйлдвэрлэл ч хєгжєєгvй байна. Дарханы хар тємєрлєгийн vйлдвэр хаягдал тємєр боловсруулахаас хэтрээгvй юм. Тус vйлдвэр 2004 оноос хойш шинэ технологи нэвтрvvлж тємрийн хvдэр боловсруулах талаар ярьж буй ч vр дvнгvй байсаар. Vvний шалтгаан нь Тємєртэйн овооны тємрийн хvдрийн орд дахь лицензийн маргаан. Эл ордыг хятадын компани эзэмшиж байж. Тэгээд лицензийг нь тєр мэдэлдээ авч Дарханы хар тємєрлєгийн vйлдвэрт шилжvvлснээр маргаан дэгдсэн юм. Уг нь энэ vйлдвэрийг анх байгуулахдаа Тємєртэйн овооны тємрийн ордыг тvшиглэсэн гэдэг. Олон улсын арбитрын шvvхэд хэлэлцэгдэж байгаа энэ асуудал хэрхэн шийдэгдэх нь єнєєдєр тодорхойгvй байна.

Тємрийн хvдрийн 4839.8 сая нєєцтэй
Монгол Улс металлын асар их нєєцтэй гэдэг. Гэвч эрдэс баялаг бол нєхєн тєлждєггvй тул нэг л єдєр дуусна. Эдийн засагчид дэлхий дээрх эрдэс баялаг 40-50 жилийн настай. Иймээс эдийн засагчид бид Монгол нутагт амьдарч буй сvvлчийн хvмvvс биш тул байгаа жаахан баялгаа ариг гамтай ашиглаж, боловсруулж эдийн засгаа бэхжvvлэх нь зvйтэй хэмээн vзэж буй юм. Ингээд 1997-2010 хvртэл тогтоогдсон зарим металлын нєєцєєс дурьдвал тємрийн хvдэр 4839.8 сая, цайрын 140, жоншны 261 мянган тонн нєєц байна. Мєн алтны 2065, мєнгєний 13563.2 тонн нєєцтэй аж.

Металлургийн vйлдвэрийн тvvхий эдээ экспортлох бус хямгадах ёстой
“Метаls Mongolia 2011” уул уурхай, металлургийн салбарт хєрєнгє оруулагчдын чуулганд оролцогчид Монголын эрдэс баялгийн бодлого алдагдаж хєл толгойгvй болсон. Иймээс vйлдвэр байгуулчихаар тvvхий эдийн нєєцгvй болох хэмжээнд хvрлээ хэмээн vзэж санаа бодлоо илэрхийлсэн юм. Энэ vеэр ЭБЭХ-ний сайд Д.Зоригт “Яамнаас бодлого гаргадаг гэдэг зvйл дээр би эсрэг бодолтой байдаг. Нэг жишээ хэлье. БОАЖ-ын сайд Гансvх байсан бол надад гомдох байх даа. Монгол Улсын аялал жуулчлал хамгийн их хєгжсєн vе бол яам, хариуцсан агентлаг байгаагvй. Гэтэл аялал жуулчлалын тєв байгуулагдсан. Vvнээс хойш яаманд харьяалдаг болоод бvр их хvндэрсэн. Тэгээд л ийм тийм байх ёстой гээд хачин хачин хууль дvрэм гарсан. Vvнээс хойш аялал жуулчлалын салбарын хєгжил зогссон тvvхтэй” хэмээсэн нь хуралд оролцогчдын эгдvvг хvргээд авлаа. “Метаls Mongolia 2011” уул уурхай, металлургийн салбарт хєрєнгє оруулагчдын анхдугаар чуулганд оролцогчдын нээлттэй хэлэлцvvлгийн vеэр зарим эдийн засагч инжнерvvдийн хэлсэн vг, санал бодлыг дор сийрvvлье.

-Тємєрлєг, машин vйлдвэрлэлийн холбооны тэргvvн, Цахилгаан тээвэр компанийн захирал Д.Жаргалсайхан:
-Засгийн газар хэлэлцэж байгаа Дархан Дулаанханы тємрийн vйлдвэрийн цогцолбор ашиг-лалтад орлоо гэхэд бид тvvхий эдийн нєєцгvй болох нь. Учир нь, сvvлийн жилvvдэд Дархан Сэлэнгийн бvс нутгаас тємрийн хvдэр олборлож эрчимтэй экспортлох боллоо. Єнєєдєр єдєрт 200-300 вагон тємрийн хvдэр урд хєрш рvv ачигддаг. Багцаагаар тооцоход сард дор хаяж 300 мянга гаруй тонн тємрийн хvдэр гарч байгаа. Тэгэхээр 10 жилийн хугацаанд 75 сая тонн тємрийн хvдрээ тавиад туух дvр зураг єнєєдєр ажиглагдаж байна. Энэ бол Тємєртэйн ордын тємрийн хvдрийн нєєцтэй бараг тэнцэнэ гэсэн vг. Тєр засаг хvнд vйлдвэр хєгжvvлэх бодлогын баримт бичиг гаргаж байгаа ч vvнийгээ хэрэгжvvлэх механизм дутагдаад байна. Тэр барих гээд байгаа vйлдвэрvvдийнхээ тvvхий эдийн нєєцийг хамгаалах хэрэгтэй гэж манай холбоо vзэж байгаа.

-Инженер, эдийн засгийн шинжлэх ухааны доктор Т.Намжим:
-Металлургийн vйлдвэр гэдэг бол улс орны эдийн засгийг бэхжvvлэх чухал зvйл. Би 1980-2000 он хvртэлх Монгол Улсын vйлдвэрлэл эдийн засгийн ерєнхий тєлєвлєгєє гаргахад оролцож байсан. Vvнд одоо яриад байгаа хар тємєрлєг, зэс хайлах vйлдвэрийн тухай тусгасан. Тэгээд 1988 онд Японы талтай хар тємрийн vйлдвэр байгуулах болсон юм. Энэ хvрээнд Дарханд хар тємрийн vйлдвэр байгуулж эхний хоёр жилд нь хаягдал тємєр боловсруулаад дараа нь тємрийн хvдэр хайлж ангижруулсан тємєр vйлдвэрлэхээр тєлвлєсєн. Гэтэл єнєєг хvртэл хvдэр боловсруулах шатандаа орсонгvй. Японы Кобегийн гангын vйлдвэрийн технологи маш сайн юм билээ. Vvнийг Дарханы тємєрлєгийн vйлдвэрт нэвтрvvлэх санал “Марубени” компани гаргаад байгаа.

Тэд Дэлхийн банкнаас 200 сая ам.долларын хєрєнгє оруулалт авч, ган бємбєлєг vйлдвэрлэхээр тохирсон гэдэг. Иймээс Дарханы хар тємєрлєгийн vйлдвэрт vрлэн тємєр vйлдвэрлэх ТЭЗV хийх шаардлагатай байна. ТЭЗV-ийг нь хийчихээд Засгийн газрын шугамаар Японы талтай тохиролцоод єгсєн тохиолдолд Монголд ган vйлдвэрлэх боломж бvрдэнэ. Vvнээс гадна Эрдэнэтийг тvшиглэж зэс хайлах vйлдвэр байгуулах тухай бас л 1980-аад онд ярьж байсан. Тэгэхдээ хамтарсан vйлд-вэрийн хувьд єєрт ногдох зэсийн баяжмалаа боловсруулах тухай тусгасан. Тухайн vед японтой хамтарч зэс хайлах vйлдвэрийн ТЭЗV хийсэн. Одоо ЭБЭХЯ тємєрлєг, зэс хайлах vйлдвэрийн талаар тодорхой бодлоготой ажиллаж, ТЭЗV хийх шаардлагатай байна. Тємрийн хvдрийн экспортын бодлого ч бас vгvйлэгдэж байна. Дархан Сэлэнгийн бvс нутагт 340 гаруй сая тонн тємрийн хvдрийн нєєц бий. Энэ бол их нєєц биш. Vvнийг гамтай ашиглах ёстой.

-Монгол Улсын Ерєнхийлєгчийн зєвлєх П.Цагаан:
-Єнєєдєр боловсруулах vйлдвэр байгуулахад заавал нэг орд, уурхайтай байх ёстой юм шиг ойлголт бидэнд бий.
йлдвэр барих юм бол тvvхий эдээр хангаж єгєх бодлого баримтлах ёстой. Vvний тулд эрдэс баялаг экспортлогчдод эхний ээлжинд дотоодын боловсруулах vйлдвэрvvдийг хангах шаардлага тавих юм. Нєгєє талаар эдийн засгийн хєгжилд саад болж буй асуудал нь бизнес эрхлэгч хєрєнгє оруулагчдын хувьд эрх зvйн таатай, тогтвортой орчин, тоглоомын дvрэм нь алагчлалгvй байх шаардлага л даа. Єнєєдєр vvнд дутагдаж буй нэг зvйл бол хараат бус, бие даасан шударга шvvх юм. Шvvхийн шинэтгэлийн асуудал ид яригдаж байна. Ингээд шvvхийн шинэтгэлийг хийснээр хєрєнгє оруулалт, бизнес хийхэд бас нэг таатай орчин бvрдэх юм.

-Уул уурхай, эдийн засгийн ухааны доктор С.Авирмэд:
-Монгол Улсын хєгжилд шинэ vе авчрах зvйл бол яах аргагvй хvнд vйлдвэр. Зарим илтгэлийг сонсоод би сайн ойлгосонгvй. Тухайлбал, цайрын завод хэрэггvй, нєєцгvй, ашиггvй гэх юм. Ингэж ярих нь буруу. Би Зоригт сайдыг жаахан чимхэж єгєхгvй бол бас л болохгvй нь. Тодорхой бодлого боловсруулах, хэрэгжvvлэх гэж л яам байгуулсан гэж vзэж байна. Єнгєрсєн жил гурван сая гаруй тонн тємрийн хvдэр экспортод гарлаа. Тэгээд 2013 он гэхэд 11 сая тонныг экспортолно гэдэг. Ингээд хэмжээ хязгааргvй экспортлоод байвал хар тємєрлєгийн vйлдвэр байгууллаа ч тvvхий эдгvй болно. Тєр засаг vvнийг л бодлогоор зохицуулж єгєх ёстой юм. Тухайлбал, энэ жил тэдэн тонныг экспортод гаргана. Vлдсэнийг нь дотооддоо боловсруулна гэж ЭБЭХЯ бодлогоор зохицуулах хэрэгтэй. Єнєєдєр ДНБ тав, арван мянган ам.доллар болно, эдийн засаг єснє гээд байгаа нь эрдэс баялгаа тvvхийгээр нь гаргах л тооцоо шvv дээ. Монголын vйлдвэржилтийн эх vндэс нь хар тємєрлєгийн vйлдвэр.

Энэ талаар тєрийн бодлого алга. Манай уул уурхайн салбар єнєєг хvртэл сонгуулиас сонгуулийн хооронд нам нэртэй хэсэг бvлэг хvмvvсийн дураар л явж ирлээ. Vvнийг єнєєдрєєс эхлэн єєрчлєх хэрэгтэй. Олон хурал зєвлєлгєєн хийгээд яриад л байвал яриад л байна. Бодитоор хийж эхлэх хэрэгтэй. Гэтэл хар тємєрлєг, зэс хайлах vйлдвэр байгуулахыг цаг vе шаардаж буй юм. Ийм vйлдвэр байгуулах тодорхой бодлого гаргаж цаг хугацааг нь тогтоох ёстой. Гэтэл салбар хариуцсан сайд нь уул уурхай, аялал жуулчлал хоёрыг харьцуулаад яриад сууж байна гэдэг бол дэндvv гэнэн зvйл. Тэгж болохгvй. Эрдэс баялгаа яах аргагvй тєрийн бодлогоор ашиглахгvй бол хэдхэн жилийн дараа нvvрс, зэсээс єгсvvлээд юу ч vгvй хоцорно. Єєрєєр хэлбэл, нєгєє л хоцрогдсон гуйлгачин орон хэвээрээ vлдэнэ.

Монголын шилдэг инженер эдийн засагчдын санал бодол ийм байна. Тэд “Метаls Mongolia 2011” чуулганы нэг амжилт бол VХШХ, Германы “Siemens” компанитай хамтарч Монголд хар тємєрлєгийн vйлдвэр байгуулах боломжийн талаар судалгаа хийх гэрээ байгуулсан явдлыг сайшааж буй юм. Гэвч монголчууд эрдэс баялгаа vр ашигтай ашиглахын тулд тvvхийгээр экспортлохоо хязгаарлаж єнєє маргаашгvй vйлдвэрээ барьж эхлэх ёстой хэмээн дvгнэж байна.