цээшлүүлэх” хэмээн сонгож авсан буй заа. 13-21 дүгээр зуун хүртэл Хөх Нохой овогтон 15 үе дамжуулан цээжилж ирсэн “Алтан дээд үнэний аялгуу”-г өв монгол хэлнээс буулган цуврал ном болгон хэвлүүлсэн Ж.Нүрзэд агсаны бүтээлийг бид 2009 оноос уншигчиддаа цувралаар хүргэж ирсэн билээ.

Түүний гэргий Г.Долгорсүрэн Алтан дээд үнэний аялгууг “онгон” чигээр нь олонд хүргэх их үйлд зүтгэж 2010 онд Чингис хааны “Алтан дээд үнэний аялгуу”-ны судалгааны төвөө нээсэн. Өдгөө “Алтан дээд үнэний аялгуу”-г дээдлэн уншиж буй хүмүүсийн эгнээ өргөжсөөр байгаа бөгөөд 2011 оны 10 дугаар сарын 16-нд уншигчдын зөвлөгөөн хийсэн юм.

Энэ зөвлөгөөнөөр “Уялга”-ын онолын нууцыг гаргаж тавьсан бөгөөд энэ тухай Чингис хааны “Алтан дээд үнэний аялгуу”-ны судалгааны төвийн тэргүүн Г.Долгорсүрэнгийн сийрүүлснийг бүрэн эхээр нь нийтэлж байгаа билээ.

Эрүүл энх аж төрөх нь:
Хорвоогийн амьд бүхэн хосгүй ч газраас уяатай
Огторгуйд цомирлогтой урт, өргөн, өндөр, гүн нь
Газар огторгуйн сүлжээ билээ гэдгийг мөрдөж

Амжилт бүтээлээрээ амьдралаа ундруулж
Оюуны чадавхиа үржихүйн хүрдээр эрчимнэж
Оршин амьдрахуйн элзүй, олзүй, күэн зүй болдог

Ахуйн арван түгээмлийг НЭУ ХЭМ болгохдоо
Орчлонгийн АМИН-ЭКЭ-ийг онож үйлдэхүй нь
Олохыг бодож, онгод нь орж зүүдэлж олдоггүй бөгөөд

Олон мянган жилийн гэгээрэл, зүтгэлээр
Ойлгож, ухаарч, таньж тайлж, мэдэрч сэхээрч, бүтээж
Мөрлөж ирснийгээ хамгийн их иртэй, эрчтэй, уртай, хурдтай Цагаан бор соёолонгийн хурдтай “ахуйнхаа хөгжлийн хурд”-ыг зүйрлүүлэн харьцуулж ард олондоо ойлгуулж эрт урьдын цагт Их Монгол улсын иргүн бүр хэрэгжүүлж ирснийг одоо бид санууштай.

Энэхүү зарлигийг хэрэгжүүлжээ. Хүйтрэлт нь, ган гачиг, цөлжилтөөс муу нөлөө нь багад үздэг аж. Монголчууд бид Хангай, говь, хээр талтай өргөн уудам дэлгэр эрс тэрс хүйтэн, сэрүүн, дулаан дөрвөн улирлын. Цаг агаарын уур амьсгалтай нутагтаа усны тунгалаг, өвсний шимтэйг сонгон нутаг сэлгэн үндэснийхээ мал аж ахуй газар тариалан, цэцэг, жимс, эмийн ургамал ургуулан нөхөн сэргээсэн бэлчээрийн малын илчлэг ихтэй, уураг арвинтай, шинэхэн цэвэр эрүүл, хоол хүнс, эрдэс элбэгтэй ус, рашаан хэрэглдэгээс эрүүл чийрэг бие бялдартай, гэгээн саруул ухаантай хүн амтай.

Оюуны өндөр чадавхитай аливаад дархлаа өндөртэй мэндэлсэн бид энэ сайхан амьдралаар мөнхөд орших ёстой билээ. Хүнснийхээ нөөцийг нүүдэлчин Монголчууд ямарч эрсдэлгүйгээр амьдрах арга барилдаа тохируулан бэлтгэж хэрэглэж гаршсан, малын гаралтай түүхий эдээ боловсруулан хувцасладгаас хүйтрэлт, дулааралт бол байгалийн энгийн үзэгдэлд тооцогддог байж.

Химийн бодисоор өнгө оруулсан элдэв хэлбэр дүрс гаргасан монгол бус хүнс, эдэд нүд булаалган өртдөггүй зайгаа барьж явдаг болгоомжлолтой, юугаар ч дутагдахыг мэддэггүй үндэстээн бид.

Уламжлалаа бид богино хугацаанд сэргээцгээе гэж хэлмээр байна. Их эзэн Чингис хаан Улсынхаа ахуйнхаа асуудлыг хэрхэн зохион байгуулж байсан тухай хоёр зарлигийг хэрэгжүүлэхэд ихээхэн мөнгө хөрөнгө бэрхшээл саад тохиолдохгүй.
Байгалийнхаа бэлэн байгаа нөөцөндөө түшиглэн ухаан, авъяас билэг, аргаа хослуулан үндэснийхээ уламжлалт ахуйгаа сэргээж амьжиргаагаа дээшлүүлэхээр зохион байгуулалттай хөдөлмөрлөвөл халамж, тэтгэлэг горьдохгүйгээр амьдралаа өрнүүлэх бүрэн бололцоо бидэнд бий.

Үндэснийхээ уламжлалт ахуйгаа олон төрлөөр хэрэгжүүлбэл халамж, тэтгэмжгүйгээр урьдын адил бид амьдарцгаана аа. Халамж, тэтгэлэг гэдэг олон удаагийнх биш юмаа. Олгох хөрөнгийн эх үүсвэргүй боллоо гэх буюу хандивлагчид нь боломжгүй гэвэл байгалийн давагдашгүй хүчин зүйлд нэрвэгдэж өөрсдийгөө яах билээ гэдэг хурц асуудалд тулгарахгүй гэх баталгаагүй, ер нь халамж ч баталгаагүй шүү дээ.

Хөх Монголчуудын “Төрийн амин чанарын дээд онол”-д
“ГЭР”-ийн онолоор удирдагч байхыг эрх гэмү
Монгол онолоор Монголоор амьдрахыг эрх гэмү
“Уялга”-ын онолоор ахуйгаа хэмтэй болгохыг эрх гэмү
Улсаа өмөөрөн босоо оршихуйг эрх гэмү

Уул, ус байгаа бүгдийгээ хамтаар хариуцахыг эрх гэмү
Эрхийн таван дээд жаягийг төрий минь сүлд гэмү
Газрын дээрхи өнгөн хөрсний баялгийг бүрэн эзэмшвэл Монгол улсын нийхэм бялхна хэмээгээд энэхүү зарлигийг хэрэгжүүлжээ.

“Уялга”-ын онол гэхээр нэг их овойж оцоосон, овор ихтэй дааж давахын аргагүй оюун ухаан шавхсан зузаан ботиуд гэж бүү бодоорой. Оюунлаг өвөг дээдсийн минь оновчтойхон боловсруулсан долоон богинохон өгүүлбэрээр ард түмнийхээ амьдралыг цогцлуулан бадрааж байсан ахас ихэсийн минь ухааны дээжис оюуны бүтээл юм даа.

Харин гүн гүнзгий утга санаа нь тэмээ байтугай тийрэлтэт хөдөлгүүрт унаагаар ачихад ч хүнддэх ачаа “Уялга”-ын онол бол таны өвөг дээдсийн тэн ухаан. Гагцхүү түүнийг нь ухаарч ойлгон сэхээрч биелүүлэх бидний билгийн мэлмийн чадал чинээ мэдэх хэрэг юм.

Аль ч улс үндэстэн үүслээсээ өөрийн уламжлалт хоол, хүнсийг эрүүл ахуйн шаардлагад нийцүүлэж боловсруулан хэрэглэдэг. Монгол улс эрт үеэс мал аж ахуй, газар тариалан эрхэлж малаас гарган авсан үндсэн материалаараа олон арван терлийн бүтээгдэхүүнийг үйлдвэрлэн дотоодын хэрэгцээгээ хангаад илүүгээ гадаадад гарган хүнснийхээ асуудлыг шийдвэрлэдэг байсан.

Энэ зарчим алдагдсанаас өвчин, зовлон ихсэж, өнчрөл хагацал нэмэгдэж өөхөөр хахаах бус өвчнеөр хахааж байгаа нь нэн харамсалтай. Хүнсний хэрэглээ, баялаг үйлдвэрлэлийн тухай Их эзэн Чингис хааны хоёр дахь зарлиг:
“Өөрөө хийсэн хоолыг идэж, өөрийн оёсон хувцсыг өмс түгэй. Эс бөгөөс Өөрөө өөрийнхөө өөдгүйн хөндлөнгийн идэш болдгийг мэдтүгэй.” хэмээжээ

Харилцаа холбоо нь морин өртөө, одоогийнхоос том нутаг дэвсгэртэй бие биенээсээ алс зайдуу оршдог одоогийнхоос гурав дахин цөөхөн ард иргэд нь Их эзэн Чингисийнхээ хоёр өгүүлбэрт зарлигийг ёсчлон Өрх бүлийн үйлдвэрлэлээр хэрэгжүүлж ирсэн түүхтэй.

Ерэн бүтээвэрт нүүдлийн соёлт “Ахуйн арван түгээмэл-Уялга”-аа “арван олз” гэж байсан ажээ. Энэ олз одоо ч, хожим ч олзтойгоор оршино.

13-р зууны цэцэглэлтийн Их монгол улсын үед Соёолонгийн хурд ямар хэмжээс болохыг сонирхвол; МҮОНТВ-ийн сэтгүүлч морины овогтой сэтгүүлч Цагаандалай 2010 оны улсын наадмын соёолонгийн уралдааны тухай сурвалжлан нэвтрүүлэхдээ “Өнөөдөр соёолон маань гараандаа 80, бариандаа 40 км/цагийн хурдтай давхилаа” гэсэн.

Соёолон морь дунджаар 60 км/цагийн хурдтай цахилдаг. Тэгэхээр 13-р зууны нийхэмийн хөгжлийн хурд үүнтэй адил байжээ. Монгол эрчүүд морь, малаа маллаж, арьс ширээ элдэж, морь уургалж, чөдөр ногт зангидаж, эмэгтэйчүүд нь сааль сүү боловсруулж, үйл мэтгэн мянга мянган хөдөлмөр эрхэлнэ.

Өдгөө бид ямар хурдтайгаар цахилж явааг хэн ч тооцоолдоггүй ажээ.

Иргүн нь эрүүл саруул аж төрөх үндсийн үндэс хоол хүнсээ өөрсдөө боловсруулан хэрэглэдэг олон мянган жилийн уламжлалаа онцгойлон анхаардаг байсан нь дээрх зарлигийг уншихад л ойлгомжтой. Ухааны чадавхиар боловсруулж гарын ураар бүтээлээ ундруулж хийсэн шиг хийж ихийг хийлээ гэж ихэрхэж, бахархахгүй, хэрэглэгч хойч үе нь хэлбэр хийцээр нь чанар чансаагаар нь үлдцээр нь үнэлдэг билээ.

Монгол ухаанаар ардаа цагаан мөр үлдэх бичигдээгүй хуультай улс билээ.

Цагаан мөрний тухай “Алтан дээд үнэний аялгуу”-д “Зургаан үөдээ зул болон гэрэлтсэн иргүнийг ардаа цагаан мөртэй” гэж тооцдог тухай айлдсан байна. Онцлог нь, өвөг дээдэс минь ард олныхоо сэтгэл санаа, ахуй амьдрал, үйлсэд бүхий л талаараа нийцсэн, утга агуулга нь гүн гүнзгий өргөн, өндөр жаяг ёс суртахуунтай олон мянган жил оршин тогтнохдоо өөрчлөгдөөгүй төрийн морин сүлд “Уялга” анхны эхээрээ өртөөлөгдөн бидний үед хүрч иржээ.

Хөх Монголчууд бид ахуйгаа удирдах арга билгийн ухаанаа төрийн сүлдэндээ ийнхүү онголсон байна. Бие биенээ хүндэтгэн элэгсэн дотноор хоорондоо мэндэлж сайхан үгээр хэлэлцэж, үддэг малчин ухаанаараа мөнхөд амьдрах сонгодог тавиланг хөх мөнх тэнгэртэй нь бурхан бидэнд хувьчилжээ.

Их монгол улсын Их хурилдайн дарга Толуйн хатан, Мөнх, Хувилай, Аригбөх, Хүлэг хаадын эх Сорхогтани бэкүни цэцэн дөрвөн хүүгээ Чингис хаанаар “Алтан дээд үнэний аялгуу”-ндаа бэлтгэсэн тухай хэлэхдээ: “Алтан дээд үнэний аялгуугаар Ардаа мөр цагаан үлдтүгэй” гээд “Эрдэмт оюутан болгохын тулд дөрвөн хөвгүүнээ мал маллуулж, “Уялга”-ын онолын 1343 мэргэшилд сургав. Малчин ухаанд сурч баймааж сэрнэ” хэмээн айлджээ.

Ингэхлээр малчны амьдралын ухаан нэн их баялаг. Өнөөдөр мал аж ахуйгаас гарган авдаг бүтээгдэхүүн цеерч хэрэглээ нь байгаа ч зарим нь устаж бас зарим нь гээгджээ.

Үргэлжлэл бий.
Эх сурвалж: “Хөдөлмөр”