Тавантолгойг яриад нийгмийн анхаарлыг нь сарниулаад бусдыг нь дуусгаж байна  гэж яриад байна. Та энэ асуудал дээр юу хэлэх вэ.
-Энэ бол ёстой л эрэн сурвалжлах сэтгүүл зүйн асуудал. Байгаа ордыг хутгаад, ачаад аваад гарахад аль аль нь мэдэгдэх ёстой биз дээ. Одоогоор мэдэгдэж байгаа хэдхэн газар байгаа. Харин лиценз нь бусдын гарт орсон гэдэг нь үнэний хувьтай байх. Мэргэжлийн хүмүүсийн ярьж байгааг сонсож байхад, уул уурхайд 30-40 жилийн хугацаатай гэрээ хийгээд, нэг тонн хүдрийг ямар хугацаанд яаж ачих вэ, гаргах вэ гэдгээ хуучин бараг социализмын үеийн аргаар тооцоог хийчихдэг байна л даа. Гэтэл өнөөдөр ачдаг машины даац хэдэн арав, хорь дахин их болчихсон, техник, технологи асар их хөгжчихсөн байна.  Тийм учраас 30 жил гэсэн тооцоо хийгээд сууж байтал 10  жилд нь аваад алга болчихдог гэх юм. 30 жилийн дараа Монгол ашгаа авч эхэлнэ гэж байтал 15 жилд нөгөө тал юмаа аваад явчихдаг.  Энэ үнэхээр тийм үү гэдгийг маш нухацтай судлах хэрэгтэй.
- Бороо гоулд сонгодог жишээ байна. Тэнд туршаад одоо Оюутолгой дээр хэрэгжүүлж байгаа юм биш үү?
- Хэрвээ үнэхээр тийм санаа байгаад түүнийгээ Монгол Улсад ашиггүйгээр хэрэгжүүлсэн  бол гэмт хэрэг. Манай хуулийн байгууллагууд ч анхаарч шалгах асуудал юм.

МОНЦАМЭ агентлаг  энэ удаа редакцийн зочноороо  УИХ-ын Тамгын газрын Ерөнхий нарийн бичгийн дарга Ц.Шаравдоржийг урилаа.  Уулзалтад агентлагийн дарга Т.Баасансүрэн, “МОНЦАМЭ мэдээ” сонины орлогч эрхлэгч Ш.Батболд, сэтгүүлч Г.Энхмандуул, Ш.Эрдэнэчимэг нар оролцов.

-Манай сонин “Зочны ярилцлага” гэдэг байнгын булантай. Манайд цаг зав гарган хүрэлцэн ирсэнд талархлаа илэрхийлье.  Байнгын ажиллагаатай парламент бий болоод 20 жил өнгөрлөө.  Монголын парламентын түүхийг гарцаа байхгүй мэдэх хүний нэг нь та.  4 удаагийн бүрэн эрхийн хугацаанд буюу 16 жил УИХ-ын гишүүн байлаа. Одоо УИХ-ын халуун гал тогоог нь барьж байна. 20 жилийн амьд түүх мэддэг хүнээс УИХ-ын түүхэнд гүйцэтгэх үүрэг, үлдэж хоцрох юм юу байна, өнөөдрийг хүртэлх түүхэн үеийг үечлээд хэлбэл сонин байх болов уу?
-Энэ их том асуулт. Товчхон боловч санаж бодож явдагаа хэлье. Монгол Улсын шинэ ардчилсан Үндсэн хуулийн үзэл санааны дагуу байнгын ажиллагаатай ардчилсан парламент ажиллаж эхэлснээс хойшхи  хугацаа бага мэт боловч Монголын нийгэм, улс төрд их үүрэг гүйцэтгэснийг хэлэх ёстой.

Энэ их ачааг үе үеийн парламентчид нуруун дээрээ үүрч явсан. Би урьд нь Улсын дээд шүүхэд ажиллаж байгаад  1992 оноос парламентад суусан. Энэ үед бид өдөр шөнөгүй ажиллаж, шөнийн 2-3 цаг хүргэх бол жирийн үзэгдэл байлаа. Шинэ Үндсэн хуулийн дагуу нийгмийн харилцааны эрх зүйн үндсийг цоо шинээр бүрдүүлэх том ажлыг анх эхэлсэн. Улсын бага хурал нэлээд хэдэн хууль баталсан байв. Ер нь 1992-1996-2000 оны парламент хамгийн их ажилтай байсан парламент. Ардчилсан эрх зүйт төрийн нөхцөлд нийгмийн харилцаа өөр байдлаар зохицуулагдаж байх ёстой гэдэг үүднээс бүх зүйлийг анхнаас нь бүх хуулийг шинээр эхэлсэн гэж хэлж болно. Зах зээлийн нөхцөлд, татвар, мөнгөний бодлого, нийгэм эдийн засгийн асуудлыг шинээр хуульчилж тогтоохоос өөр аргагүй байсан. Миний мэргэжилтэй холбоотой нэг зүйл бол хуулийн байгууллагуудын үйл ажиллагааг шинэ нөхцөл байдалд хуульчлан тогтоох асуудал үнэхээр чухал байлаа.  Эрх зүйт төрийг байгуулна гэж шинэ Үндсэн хуулиараа тунхагласан тул ийм нөхцөлд хуулийн байгууллага ямар байх вэ гэдэг үнэхээр сонин бөгөөд хариуцлагатай асуудал. Хууль зүйн байнгын хорооны хуульч гишүүд  10-аад хүн байсан. Хуулийн байгууллага шинэ нөхцөл байдалд ямар байх ёстойг бид өөрсдөө бараг мэдэхгүй шахуу байж. Тэгсэн мөртөө хуулийн байгууллагуудын үйл ажиллагааны үндсийг хуульчлах ёстой байдаг. Гадаадын улс орноос их туршлага судалсан. Гавьяат хууль Б.Чимид гуай гэх мэт түшиг тулгуур болсон хүмүүс бас байлаа. Үнэхээр бүх ажил шөнө дөл болтол үргэлжилдэг байсны гол учир нь энэ л дээ. Ингээд бид эхний  болон хоёр дахь сонгуулийн хугацаанд үндсэн гол хуулиудаа хийж амжсан гэж боддог.  Ингээд хууль эрх зүйн шинэтгэлийн эхний үе шат 2000 оноор дууссан. Энэ бол миний хувийн бодол шүү. 2000-2004-2008 он гэхэд гол хуулиуд үндсэндээ гарсан юм. Гэтэл хууль хэрэгжээд зарим нь 4, зарим нь 8 жил болчихсон байхад эргээд харахад нийгмийн харилцааг зохицуулах шаардлагын түвшинд зохицуулж чадаагүй зүйл маш их гарсан. Иймээс зарим хуулийг зарчмын хувьд шинэчлэн найруулах, өөрчлөх гэх мэтээр гаргасан хуулиудаа сайжруулах, хоёр дахь шатны ажил руу шилжсэн.  Гэхдээ 2000-2004-2008 оны парламент ч хөнгөн ажилтай байгаагүй.  Ер нь парламент  бүр байнгын их ачаалалтай байдаг.  Ажиглаж байхад эхний үед УИХ бол гаднын шүүмжлэлд бага өртөж байсан юмуу даа.  Та нар ажиглаж л байгаа байх. Би парламентын тогоонд 16 жил байсан болохоор УИХ-ын гишүүдээ өмөөрч явдаг. Хийж байгаа ажил маш  их хүнд. Гаднаас шүүмжлэх өөлөхөд амархан.  Тэр болгонд бид ийм юм хийж байна гэж тайлбарлах хэцүү. Сүүлийн үед Монгол Улсын Их Хурал руу, УИХ-ын гишүүд рүү хэрэглэхгүй үгийг хэлж, нэр хаяг өгч, үйл ажиллагааг нь бүдгэрүүлэх, хийсэн ажлыг нь үгүйсгэх хандлага гараад байгаад би харамсч явдаг. Гэхдээ бодит шүүмжлэлийг хүлээж авах ёстой. Яагаад ийм шүүмжлэл гараад байгаад УИХ, гишүүд, олон түмэн сонгогчдын сэтгэлд нийцтэл ажиллаж чадахгүй байна уу гэдэг дээр дүгнэлт хийж ажиллах хэрэгтэй. Өнгөрсөн 20 жилээ дүгнэж хэлэхэд, шинэ Ардчилсан Үндсэн хуулийн дагуу хууль тогтоох  засаглалыг УИХ богино хугацаанд хангалттай сайн гүйцэтгэж ирлээ. Аль ч орны хууль тогтоох байгууллага хийгээгүй ажлыг амжуулж 20 жилд бүхэл бүтэн 400-500 хуулийг хэлэлцэж батална гэдэг бол барагтай парламент хийдэг ажил биш. Гадаадын парламентын олон нөхдүүдтэй уулзаж байсан. Үнэхээр маш их ачаалалтай байдаг юм байна гэдгийг хэлдэг юм билээ

Хууль тогтоомж зөрчигдсөн үү, үгүй юу гэдгийг гагцхүү шүүх тогтооно

- Бидний уулзалт энэ парламентын хамгийн сүүлийн намрын чуулган эхэлсэн үед болж байна. Хуралдаан нэлээн халуухан эхэлж байх шиг байна. Үлдэж байгаа хугацаанд манай парламентын хийж гүйцэтгэх ямар ажил байна ?
- Монгол Улсын парламентын нэгэн бүрэн эрхийн хугацаа дуусахад тун бага хугацаа үлдлээ. Үлдсэн хугацаанд их ажилла гэсэн нэг ая зан харагдаж ард түмэн сонгогчид өндөр шаардлага тавьж байна, мөн бүрэн эрхийн хугацаа дуусахын үед улс төрчид маань өөрөө өөрийгөө дайчлах , байр сууриа илүү хүргэхийг бодсон байдал гараад байна уу даа гэж харагдаж байна. Энэ бол байдаг л зүйл. Нөгөө талаас монголын ард түмэн сонгогчдын язгуур эрх ашгийг хөндсөн эдийн засгийн шинжтэй үйл явдлууд сүүлийн хэдэн жилд өрнөж байна. Оюутолгой, Тавантолгой гэх мэт эрдэс баялгийн ашиглалт,  хуваарилалт гэх мэт асуудал жирийн иргэний санаа бодлыг татаж байгаа. Ийм учраас тэр ашигт малтмалыг ашиглах тухай хууль эрх зүйн үндсийг бүрдүүлж байгаа гэрээ хэлэлцээр тойрсон янз бүрийн санал бодол УИХ-ын түвшинд хүрч ирчихээд байна. Энэ дээр янз бүрийн “тоглолтууд” явагдаж байна.  Сайн ч “тоглолт” байна. Сөрөг ч “тоглолт” байна. Энэ бүх үйл явдал энэ удаагийн парламентыг сонирхолтой бөгөөд  халуухан болгож өгч байгаа бол уу. Энэ удаагийн парламентийн өнгө ингэж харагдаад байна. Энэ бүхэн дээр улс төрчид өөрсдийнхөө бодлыг хэлээд явж байгаа учраас надаар  нэг хэлүүлэлтгүй ойлгомжтой байгаа биз дээ.
-Хамтарсан Засгийн газар гурван жилийнхээ ажлын мэдээллийг тавилаа. УИХ юу гэж үнэлж дүгнэж байна вэ?
-Миний өнөөдрийн эрхэлж байгаа УИХ-ын Тамгын газрын Ерөнхий нарийн бичгийн даргын албан тушаал бол улс төржихгүй байх ёстой ажил. Тэгээд ч намаас гарсан байдаг. Парламентын тогоон дахь улс төрийг хатуу дүгнэж яриад байх сонирхол алга. Энэ Засгийн газар өөрөө их онцлогтой Засгийн газар. Ямар ч байсан туулаад гарах хугацаа нь дөхөж л байна.  Ер нь хөнгөлөлттэй ч юм шиг бас хүндхэн ч юм шиг нөхцөлд ажиллаж байна. Яагаад гэхээр сөрөг хүчингүй болохоор шүүмжлэл бага байна. Энэ байдлыг нэг хэсэг нь их хурц шүүмжилж байгаа. Аливаа нэг шүүмжлэлтэй байж, сөрөг хүчин нь алдаа оноог нь хэлдэг, зөвлөдөг байх нь сайн байдаг шүү дээ. Энэ нь бараг байхгүй байна гэдгийг анхаарахгүй байж болохгүй. Нөгөө талаасаа хамтарсан Засгийн газар байгуулсан энэ улс төрийн факт бол өөрт нь асар их хариуцлага хүлээлгэж байгаа.  Дангаараа засгийг барьснаас хамтарсан нь илүү их ажил хийх ёстой гэсэн шаардлага тавьж байгаа. Урьд урьдын Засгийн газраас энэ Засгийн газар улам илүү сайн ажиллаж байж сайн үнэлэлт авах ёстой.  Тэр хэмжээгээр ярьж байгаа үг, нийгэмд болж байгаа уур амьсгал халуун байгаа байх. Нийгэм илүү ихийг энэ Засгийн газраас хүсэн хүлээж байна. Тийм учраас шүүмжлэл нь хатуу байж ч магадгүй.  Тэр хүсэн хүлээсэн хэмжээнд нь ажлаа хийчихээд олон түмэндээ тайлагнаасай гэсэн хүлээлт байгаа юм бол уу даа.
- 57-р тогтоолыг хэрэгжүүлэх асуудлыг 20 гишүүн тавилаа. УИХ дээр янз бүрийн тоглолт хийгээд байна уу. Энэ асуудалд та ямар байр суурьтай байгаа вэ?
-Би байр сууриа илэрхийлэхгүй. Гэхдээ хөндлөнгөөс ажиглаж байхад 57 дугаар тогтоол их чухал тогтоол. Монгол Улсын Их Хурлын тогтоол гэдэг бол хуулийн адил хүчин төгөлдөр. УИХ-аас гаргасан бүхий л хууль тогтоолыг Засгийн газар хэрэгжүүлж биелүүлэх ёстой гэдэг үүднээсээ 57 дугаар тогтоолыг хэрэгжүүл гэсэн үүргийг тавих нь зүй ёсны асуудал. Тэрнийг биелүүлж байна уу, үгүй юу, алдаа дутагдал байна уу гэдгийг дүгнэж хэлэх нь улс төрчдийн хийх ажил. Монгол Улсын хуулийг яагаад гаргадаг юм, биелүүлэхийн төлөө л гаргадаг. Ер нь аливаа нэгэн хууль биелэгдэхгүй бол хоосон цаас. Энэ дотор байгаа үг, заалт нь хэрэгжээгүй бол өөр өнгөөр нийгэмд бууж,ач холбогдол нь буурдаг учиртай. Ийм учраас 57 дугаар тогтоолыг гаргасан л бол Засгийн газар үг үсэггүй хэрэгжүүлэх ёстой. Түүнийг биелүүлэхгүй байгаа бол УИХ хэрэгжүүлэх ёстой субьектээсээ асуух нь зүй ёсны асуудал. Яаж хэрэгжиж байна вэ, тийм заалт нь хэрэгжиж байна уу  гэдэг нь миний хариулах асуудал биш.  Тэр 20 гишүүн энэ өнцгөөс л яриад байгаа болов уу
-УИХ өөрөө Засгийн газрынхаа дор орчихоод байгаа юм биш үү? Байнгын ажиллагаатай парламент үүсч хөгжөөд 20 жил болчихлоо. Парламентаас гаргасан хууль тогтоолыг үе үеийн Засгийн газар яаж биелүүлж ирж байсан юм бэ? Засгийн газар УИХ-ын дээр гарчихлаа гэж олон түмэн их шүүмжлэх боллоо.  Ямар ч хууль, тогтоол гаргаад хэрэгжүүлэх эсэх нь Засгийн газрын дурын асуудал болж гэж.
- Та нар  олон түмний яриад хэлээд байгааг яг тэр чигээр нь дамжуулж байна л даа. УИХ Засгийн газраа байгуулдаг. Өөрөөр хэлбэл УИХ-ын хүүхэд нь.  Хүүхэд нь аавынхаа үгийг зайлшгүй дагаж байх ёстой. Сүүлийн үед та нарын ярьж байгаа энэ асуудал чинь нийгмээс гарч ирээд байна. Энэ Засгийн газар яагаад УИХ-ынхаа үгийг сонсохгүй байгаа юм бэ гэж. 57 дугаар тогтоолтой холбоотой энэ асуулт гараад байгаа юм бол уу даа. Засгийн газрыг байнга ташуурдаж байхгүй бол “хэцүү” хүүхэд болно. Хүүхдээ зөв хүмүүжилтэй байлгахыг эцэг эх нь боддог шиг Засгийн газраа байгуулсан бол өгсөн үүрэг даалгавраа биелүүлдэг бай гэдгийг шаарддаг эрх нь УИХ-д байгаа. Ийм учраас аливаа нэгэн хууль, тогтоол үг дуугүй биелүүлэх ёстой гэдэг ийм шаардлага бол аль Засгийн газарт тавигддаг. Одоогийн Засгийн газрын үед ийм өндөр шаардлага тавиад байгаагийн учрыг би түрүүн хэлсэн. 57 дугаар тогтоол бол Монголын ард түмний язгуур эрх ашигтай шууд холбоотой тогтоол. Яагаад гэхээр тэр их баялгийн ашиг нь олон түмэнд хүрч байх ёстой. Гэтэл одоо ярьж байгаагаас харахад, гэрээ чинь но-той байна, УИХ-аас юм нуугаад байна, юу болоод байгааг ярих ёстой гэж  нэг хэсэг нь яриад байна. Хэдэн жилийн дараа ашиг хуваарилсан юм байхгүй, юу ч үгүй үлдэх нь гэж бас ярих нь байна. Үүнийг анхаарахгүй байж болохгүй. Тэгэхээр Засгийн газар Оюутолгойн гэрээгээ дэлгэж сууж байгаад эргэлзээд тээнэгэлзээд байгаа асуудлууд чинь ийм учиртай, гэрээг ингэж хийсэн гээд ил тод хэлчих ёстой. Ингэхгүй дүлэгнээд бултаад байхаар чинь  цаана нь нэг юм байна гээд сэжиглээд байна. Магадгүй ямар ч юм байхгүй байж болно.  Ер нь бол олон түмэндээ, хэвлэлийнхэнд  бүх  үнэнийг хэлж болно шүү дээ. Нуугаад байгаа ч юм шиг, нуухгүй ч байгаа юм шиг байхаар чинь ийм шүүмжлэл гараад байгаа юм биш үү?
-УИХ-ын дарга намрын чуулганы нээлт дээр 57 дугаар тогтоолыг хэрэгжүүл гэж хэлсэн.  Тэгсэн мөртөө ҮАБЗ-ийн гурван гишүүд хурал дээр очоод тэрнийхээ эсрэг үг хэлж байгааг бид юу гэж ойлгох вэ?  Аль эсвэл хүчинд автагдаад байна уу? Засгийн газар Айвенхоу майнз, Рио Тинто-той хамтарч мэдэгдэл гаргалаа. Энэ дэлхийн түүхэнд Засгийн газар гадаадын хувийн нэг хамтарч мэдэгдэл гаргасан тохиолдол түгээмэл байдаг юмуу?
- УИХ-ын дарга  Д.Дэмбэрэл гуайд өнөөгийн парламентыг удирдаад явах чадвар, ноён нуруу, аливаа асуудалд туйлширдаггүй, ул үндэстэй ханддаг чанар байдаг. Би байнга дэргэд нь байдаг учраас энэ хүнийг мэднэ, ингэж дүгнэж хэлж болох байх. УИХ заримдаа ихээхэн халуун асуудалтай тулгарч байна. Тэр үед УИХ-ыг  аятайхан аваад явчихсан нь энэ хүний гавьяа гэдгийг хэлмээр байна. УИХ-ын намрын чуулганы нээлт дээр УИХ-ын дарга “Оюу Толгойн талаар УИХ өөрийнхөө гаргасан 57 дугаар тогтоолоо хэрэгжүүлэх тэр байр суурин дээрээ байгаа” гэж хэлсэн. Үүнийг бас зүгээр ч хэлээгүй, ихээхэн бодож хэлсэн байх. Гэтэл ҮАБЗ-ийн гурван гишүүний хэлсэн үгийг янз бүрээр дүгнэж бичээд байна. Зарим нь яг та нарын энэ асуултыг ч тавьж байна. Тэгвэл, УИХ-ын дарга Д.Дэмбэрэл чуулганы нээлт дээр хэлсэн үгнээсээ буцсан, эсрэг үг хэлсэн явдал байхгүйг зориуд тэмдэглэж хэлье. Тэр уулзалт ярианы дэлгэрэнгүй тэмдэглэл бидэнд байна. ҮАБЗ-ийн гишүүд Оюу толгойн асуудлаар хэлсэн зүйлийг зарим хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэл гаргаагүй, магадгүй зориуд ч гаргахгүй хасчихаад байгаа юм уу гэсэн сэтгэгдэл төрж байна. Монгол Улсын Ерөнхийлөгчөөс “Оюу Толгойн...цахилгааны эх үүсвэрээ Монголоос нь, Монголд барьсан цахилгаанаас хангадаг дэд бүтэц энэ бүхнийг Монгол Улсын аж ахуйн нэгжүүд бариад хамтарч ажилладаг хэлбэр рүү ормоор байна. Тэр гэрээнд ярилцах зүйл байгаа. Хоёр талаасаа санал тавиад, бичгээр зөвшөөрөх юм бол, гэрээндээ тодорхой өөрчлөлт хийгээд явж болох юм” гэснийг гаргасангүй. Мөн УИХ-ын дарга Д.Дэмбэрэл, “ Сая Ерөнхийлөгч, гэрээнд өөрчлөлт тодорхой асуудлуудаа оруулаад явж болно шүү дээ гэж хэллээ. Энэ бол зүйтэй. Тэр өөрчлөлтийн асуудлууд бол ганцхан зүйлийн асуудлыг хэлээд байгаа юм биш. Ялангуяа дэд бүтцийн хөрөнгө оруулалт, алсын бүтээн байгуулалтын асуудлыг Монголын тал, бас тэр дэд бүтцийн орлогуудаасаа авмаар байгаа юм. Ялангуяа цахилгаан станцын орлого. Ганцхан 50 хувь гэдэг дээр ч яриад байгаа юм биш. Тэгэхээр асуудал дээр нааштай цааштай хандъя”  гэж хэлснийг бас л гаргаагүй байна. Энэ бүгдээс үзэхэд УИХ-ын дарга хэлснээсээ буцсан гэж хэлж болмооргүй байгаа биз дээ. Засгийн газар тэр хамтарсан мэдэгдэл гаргасныг би маргааш нь сониноос уншсан. Маргааны хоёр талын нэг нь Айвенхоу майнз, Рио тинто, нөгөө нь Монгол Улсын Засгийн газар.  Энэ хоёр талын гэрээ нь нийгэмд бухимдал үүсгээд, шүүмжлэл өрнүүлээд байгаа.  Мэдэгдлийн  эхний нэг, хоёрдугаар заалтыг ажиглавал Монгол Улсын хууль тогтоомжийг зөрчсөн асуудал байхгүй гэсэн байсан. Үүнийг маргаантай гэрээний хоёр тал хэлдэг асуудал биш.  Хууль тогтоомж зөрчигдөж байна уу, үгүй юу гэдгийг гагцхүү шүүх л тогтооно. Ийм учраас нөхдүүд тэр үгийг яах гэж оруулсан юм бүү мэд. Хэрвээ хууль зөрчөөгүй л юм бол Улсын дээд шүүхэд хандаад албан ёсны субьект нь үгээ хэлчихвэл аль алинд нь  эргэлзээ төрүүлэхгүй, хоргүй байхгүй юу. Өөрсдөө хэлчихсэн болохоор Улсын дээд шүүхийг төлөөлөөд ч байгаа юм шиг,  өөрсдийнхөө үйл ажиллагааг зөвтгөж байна гэсэн эргэлзээг улам лавшруулсан зүйл болсон.  Нөгөө талаасаа Засгийн газар гадаадын хувийн компанитай хамтран мэдэгдэл хийнэ гэдэг нь зөвхөн Монголд л анх удаагаа гарлаа.  Болдогсон бол Засгийн газар, Хууль зүйн яам нь байна, хуульчид нь байна, тусдаа бие даасан байгууллага, эсвэл  бүр олон улсын арбитр ч байна. Тэднийг авчраад дүгнэлт гаргуулчихвал өөрсдөө цэвэр үлдэх байхгүй юу. Өөрөө өөртөө дүгнэлт гаргаад яах юм.  Үүнийг хуульчийн хувьд л хэлж байгаа юм шүү.
-Засгийн газрын хэвлэл мэдээллийн албанаас Ц.Батбаяр гишүүнд хандаж бас нэг мэдэгдэл гарсан байна.  Тэр мэдэгдлээ  гишүүнийг заналхийлсэн маягтай гаргасан байна.  Ингэж болдог юм уу?
- Үүнийг би хоёр талтай бодож байна, нэг талаасаа УИХ-ын гишүүний өөрийнх нь хариуцлагыг хэлж байгаа юм. Чи ямар үг хэлж байна тэр чинь үндэстэй байх ёстой шүү гэж.  Нөгөө талаас УИХ-ын гишүүнийг хэлсэн үгнийх нь төлөө Монгол Улсын Засгийн газар хариуцлага тооцно гэж байхгүй. Бас л манай Засгийн газрын анх удаа бий болгох гэж байгаа практик. Хэрвээ нэр төр, алдар хүнд гутаах гүжирдлэг гэж  үзэж байгаа бол хэвлэл мэдээллийн албаараа биш, Ерөнхий сайд иргэн хүний хувьд шүүхэд хандчихвал хуулийн дагуу болно.  Засгийн газрын хэвлэл мэдээллийн алба  хууль бус юмны хэрэгсэл болж болохгүй. УИХ-ын гишүүнийг хэлсэн үгнийх нь төлөө эрүүгийн хариуцлагаар далайлгах нь ухаантай алхам биш.


Үндсэн хуульд өөрчлөлт оруулахдаа сонгогчдын саналыг авч шийдвэл  сайнсан

-Үндсэн хуульд Монгол Улс парламентын засаглалтай гэж заасан. Тэгсэн мөртөө Ерөнхийлөгч нь ард түмнээс сонгогддог. Ерөнхийлөгч нь ч их эрх мэдэлтэй юм шиг. Одоо бүр Засгийн газар нь УИХ-даа захирагдахгүй болчихлоо. Ийм явдал байна уу, үгүй юу?  Эсвэл Үндсэн хуулиар дэндүү боомилоод байна уу?
- Үндсэн хуулийг буруутгаж болохгүй. Манай Үндсэн хууль харьцангуй сайн хууль шүү дээ. Зохицуулалт нь тодорхой, төрийн эрх мэдлийг их сайн зааглаж өгсөн. Бид өөрсдөө үйл ажиллагаагаараа Үндсэн хуулийг гажуудуулаад байгаа болохоос биш Үндсэн хуульд буруу байхгүй. Ерөнхийлөгч, УИХ, Засгийн газар өөрөө өөрийнхөө үйл ажиллагаанд дүгнэлт хийх ёстой. Зарим нь өөрийнхөө эрх мэдлийг хэтрүүлж байна.  Жишээ нь:  шүүхийн өмнөөс шүүх болох гэж байгаа бол  өөрийнхөө эрхийг хэтрүүлж байгаа хэрэг.  Өөрсдөө үйл ажиллагаандаа дутагдал гаргаж, хуулийг зөрччихөөд эргээд хуулиасаа бурууг эрдэг том дутагдал байна. Болохгүй бол хуулийг буруутгаад баахан нэмэлт өөрчлөлт хийдэг.  Үндсэн хууль бол олон жил мөрдөгдөж байж, түүний зохицуулалт болж байгаа эсэх тухай дүгнэлт гарах ёстой.  Өнөөдөр хууль гаргаад маргааш нь болохгүй байна гээд өөрчлөлт оруулдагийг болимоор байна. Харин Үндсэн хуулийн хүрээнд ажиллаж чадахгүй байгаа төрийн институцууд өөрийнхөө үйл ажиллагаанд дүгнэлт хийх хэрэгтэй.
-Үндсэн хуулийг гар хүрч болохгүй гэж байна.  Үндсэн хууль өөрчлөх гээд ажлын хэсэг гаргаад та хүртэл ажлын хэсэгт ороод явж байгаа шүү дээ. Өнөөдөр маргаашгүй өөрчлөх гээд байгаа юм биш үү?
-Би тэр ажлын хэсгийн чинь нарийн бичгийн дарга нь л даа. Улс төрчдийнхөө гарын үзүүрт явж л байна.Эцсийн үгийг эрхэм гишүүд маань хэлнэ шүү дээ.  Үндсэн хуульд өөрчлөлт хийх бодит шаардлага  байгаа бол хийж болно. Гэхдээ миний хувийн бодлоор бол заавал бүх ард түмний саналыг авч байж ямар өөрчлөлт оруулах тухайгаа шийдэх нь зөв болов уу.  Өнгөрсөн хавар санал авах асуудал яригдаад, дараа нь авах шаардлагагүй гэж улс төрийн хүчнүүд хэлчихлээ.  Би бодохдоо харин ч үүгээр далимдуулаад ард түмнээс санал асуулга авах ёстой байсан.  Дараа нь тэр намууд дээр буруу нь ирэхгүй шүү дээ. Ялангуяа Үндсэн хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулахад бүх сонгогчдын санал бодлыг авч байж шийддэг байвал сайнсан Үндсэн хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулна гэдэг зүгээр нэг хурдавчлаад, яарч сандран хийдэг ажил биш. Санал авна гэдэг хариуцлагатай, ул суурьтай хандах асуудал. Зохион байгуулалт,  сурталчилгаа хэрэгтэй.  Саналаа өгч байгаа  нь ард түмэн дараа нь Үндсэн хуульдаа итгэлтэй байна гэсэн үг. Ард түмний саналыг авчихвал дагаж мөрдөхөд ч итгэлтэй байна шүү дээ.
-Санал авахгүй шийдэх гээд байна уу?
-Үүнийг би хэлж мэдэхгүй
-Санал асуувал ард түмэн их өөр юм хэлнэ. Хариултаас нь айгаад байгаа учир асуухгүй байна аа даа?
-Хариултаас айгаад, бултаад байх юм байж болохгүй. УИХ-ын гишүүн та  бол ард түмний зарц нь юм бол, УИХ нь ард түмний сонголтоор байгуулагдсан бол ард түмний ямар ч хатуу шүүмжлэлийг авч чаддаг, тэр шаардлагыг дааж ажиллаж байж энэ институцууд эрүүл байна.
-Ерөнхийлөгч Үндсэн хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулахгүй гэсэн байр суурьтай байгаа юм билээ?
-УИХ асуудлаа хэлэлцэх эсэхийг Ерөнхийлөгч урьдчилан заах мэдэх эрх эдлэхгүй, харин УИХ шийдвэрээ гаргасны дараа байр сууриа илэрхийлэх боломж, бүрэн эрх нь нээлттэй байгаа. Төрийн тэргүүн хэзээ ч Үндсэн хуулийнхаа ч талд нь байх ёстой нь үнэн. Гэхдээ Үндсэн хуульд өөрчлөлт оруулах эсэх нь УИХ-ын бүрэн эрхийн асуудал.
-Та нарийн бичгийн дарга нь. Ямар өөрчлөлт хийх чиг яваад байгаа юм бэ?
-Тэр тодорхой байгаа. УИХ-ын гишүүнийг тоог 99 болгох, аймгийн төвийг хотын статустай болгох гэх мэт саналыг нийлүүлээд саналаа тавьчихаад байгаа.
-Таныг олон жил мэдэхийн хувьд сайн хуульч, шударга хүн гэдгийг мэднэ,  Өнөөдөр нийгмийн бухимдал их байгаа нь шударга ёс алдагдсанаас болоод байгаа юм биш байгаа.
-Өнөөдөр нийгэмд шударга ёс алдагдаж байгаа талаар урьд хожид байгаагүй их ярьж байна. Үнэхээр олон түмэн шударга ёсонд итгэл алдах юм бол  том гамшиг. Энэ бол нүүрс, нефть, алт мэтийн эдийн засгийн үр ашгаас хэд дахин том  хортой зүйл. Шударга ёсны асуудлыг их соргогоор харж дүгнэж,  учир шалтгаан юунд байгааг бүх шатанд анхаарч ажиллах ёстой. Монголд шударга ёс алдагдаж байна гэдэг дээр дөрвөн зүйлээр өөрийнхөө бодлыг хэлье. Нэгдүгээрт, нийгэмд шударга ёсыг тогтоох тэргүүн эгнээнд явах ёстой хуульчид, хуулийн байгууллага өөрсдөө их шударга ажиллах ёстой. Гэтэл өнөөдөр яагаад хуулийн байгууллагын тухай  урьд хожид байгаагүй материал сонин хэвлэлд гараад байна, шүүмжлэл өрнөөд байна гэхээр зарим хуульчид захиалгаар ажиллаад, процессийн биш алдаа гаргаад байгаагаас болоод байгаа юм биш байгаа. Хэрэг биш юмыг хэрэг болгодог, илэрхий бүрэлдэхүүнтэй хэргийг хэрэг биш болгоод байгааг нийгэм хараад байна. Нийгэм сохор биш.  Жишээ нь: Сэтгүүлч Д.Чулуунбаатартай холбоотой асуудлыг жишээ болгож  хэлмээр байна.  Өөрт нь хамаагүй хэрэг гэгчид холбогдуулж аваачиж золиос болгож 4-5 сар шоронд хорьж, энэ хүн эрүүл мэндээрээ хохироод одоо хүртэл түүнээс энэ асуудлыг салгахгүй байна. Ямар нэг юм уяж байж л нэг тийш болгох гэсэн байдал илэрхий байгаа. Манай хуулийнханд нэг дутагдал байдаг. Үндэсгүйгээр эрүүгийн хэрэг үүсгээд шалгасан бол түүнийхээ төлөө зоригтой уучлал гуйж чаддаггүй. Ийм юм болоод байна уу даа.
Хоёрдугаарт, сэтгүүлчид, хэвлэл мэдээллийн ажилтнуудын шударга ажиллагаа үгүйлэгдэж байна. Сэтгүүлч хүн хэний ч нөлөөнд биш, гагцхүү бодит үнэнийг нийтэд хүргэх алтан дүрэмтэй гэж боддог. Хуульч хүн хуульд захирагдах ёстой бол, сэтгүүлч хүн дээрх ёс зүйн дүрмийг удирдлага болгож ажиллах ёстой. Гэтэл нийгмийг эрүүлжүүлэх амь тариа болсон шудрага сэтгүүл зүй байна уу. Уучлаарай, сэтгүүлч та нар минь бодоорой, энэ амь тариа бохир ороогүй байх ёстой. Бохирдсон бол юун аврах, улам л хохирооно биз дээ. Өнөөдөр захиалгат сэтгүүл зүй бодитой бий болчихож, хэвлэлийг цаад эзэд нь хянаж байна. Уул нь хэвлэл мэдээллийнхэн маань шударга ёсны төлөө нэг том хүч болж ажиллавал сайнсан.
Гуравдугаарт, өндөр албан тушаалтнууд, төр нь  Үндсэн хуулийн Цэц, Улсын дээд шүүхдээ хүндэтгэлтэй хандмаар байна.  Жишээ нь: Үндсэн хуулийн цэцийн гишүүдээ “мануухай” гэж доромжилж, Улсын Дээд Шүүхийг татан буулга гэж загнаж байж болохгүй. Саяын нэг жишээ энэ. Энэ бол институци хоорондын хүндэтгэл, ёс зүй байхгүй байгааг харуулж байна. Шийдвэр нь бидний санаанд нийцсэнгүй гээд Цэц, Улсын Дээд Шүүхдээ нөлөөлөхийг оролдож болохгүй.
Дөрөвдүгээрт, Миний ажигласнаар бол уул нь шударга бус явдалд эвлэрэл байх ёсгүй атал, бүр эсрэгээрээ шударга юм хэлсэн хүн этгээд содон харагддаг, түүн рүү бүгд дайрч давшилж элдвээр хэлж бичих юм. Ийм байдал нийгэмд бий болчихоод, шударга ёсны талд зогсох ёстой байгууллага, албан тушаалтан зогсож чаддаггүй, шударга ёсны итгэл үнэмшил олон түмэнд уначихсан, шударга ёс бий гэдэгт итгүүлэх үйл ажиллагаа дутагдаад байгаа юм биш байгаа. Гэхдээ бас ч гал унтарчихаагүй байна л даа.
-Том том олигархууд нийгмийн амьдралд тэргүүлэх үүрэг эзлэх болсноос хойш олон зүйл бузартсан. Тэрний нэг нь сэтгүүл зүй. Өнөөдөр яриад байгаа зүйл бол эрүүл сэтгүүл зүй, мөнгөний сэтгүүл зүй хоёрын хоорондын тэмцэл.  УИХ-ын гишүүн З.Энхболд “Өдрийн сонин”-д ярилцлага өгөхдөө “ сэтгүүлчид мөнгө нэхдэг болсон” гэж байна.  УИХ-ын гишүүн Ц.Батбаяр хэлэхдээ Оюутолгойн талаар яриаг нь ямар ч сонин тавихгүй. Тайрч хаяад байна. Төрийн албан тангараг өргөсөн албан хаагч тэрийг нь гаргуулахгүйн төлөө хэвлэлүүдээр мөнгө тараагаад явж байна гэж ярьсан байсан.
- Зарим улс төрчид танай хэдэн сэтгүүлч тэгж, ингэж бичээд байна гэж хэлдэг л юм. Парламентийн сэтгүүлчдийнхээ ажиллах нөхцөл бололцоог аль болохоор анхаарахыг оролдож байна. Тантай би санал нэг байна. Хөндлөнгөөс юм содон харагддаг. Та нар ч өөрсдөө сайн харж чадахгүй байж магадгүй. Уул нь нэг сэдвийг бүгдээрээ бодит үнэнээр бичээд байвал нийгэмд зөв ойлголт өгөх сайн нөлөөтэй. Гэтэл нэг хэсэг нь дан хараар бичээд, нэг хэсэг нь дан сайнаар бичээд байхаар дунд нь нийгэм төөрөлдчихөж байгаа юм. Хэвлэл мэдээллийн хэрэгслийг тодорхой эзэн санхүүжүүлж байгаа учир тэр  сэтгүүлч эзнээ муулахгүй ашиг сонирхлыг нь хамгаалах нь мэдээж. Эздийн нөлөөнөөс гарна гэдэг хэцүү байх. Гэхдээ өөрөө өөртөө өргөсөн тангараг, гагцхүү үнэн бодитой зүйлийг олон түмэнд хүргэнэ гэдгээ бариад ажиллавал нийгмийг эрүүлжүүлэхэд том тус болно. Шүүгч, сэтгүүлч хоёрын үзэгний үзүүрээр хүний  амьдрал хувь заяа шийдэгддэг, энд энэ хоёр мэргэжлийн хүмүүсийн хариуцлага байгаа юм.  Өнөөдөр шүүгч алдаатай шийд гаргавал хүний амьдрал, ар гэр, сэтгэл зүй бүр зүйлээрээ давхар хохирдог. Тэгвэл болоогүй зүйлийг болсон болгож, болсныг болоогүй  гэж бичих нь сэтгүүлч хүн гэмт хэрэг үйлдэж байна гэсэн үг. Үүнээс болсон гашуун туршлага бий шүү дээ. Шударга үнэний төлөө л байх хэрэгтэй. Энэ бол нийгмийг цэвэршүүлэх асар том хариуцлага даа.
- Засгийн газрыг ташуурдаж байх хэрэгтэй гэлээ. УИХ-ыг ч бас ташуурдмаар байна. Зарим зүйл дээр тун хойрго байна. ҮХЦ-ийн дарга, гишүүд, АТГ-ын дарга томилогдох ёстой. Үүнийг яах вэ?
- УИХ-ын ойрын үед шийдэх ёстой хэдэн асуудлыг шийдэх байх аа. Засгийг газрыг УИХ ташуурдана, УИХ-ыг сонгогчид ташуурдана. Заавал ташуурдуулж байх ёстой юмуу гэдгийг УИХ-ын гишүүд бодох ёстой. Зайлшгүй ташуурын амт үздэг үе бол сонгууль. Ард түмэн ташуураа бэлдэж л байгаа. Зөөлөн буух уу, хатуу буух уу, бүү мэд улс төрчид ойлгож л байгаа байх. Иймээс ташуурдуулж ойлгох биш, ташуур ирнэ гэдгийг бодож улс төрийн шийдлээ шударга гаргах ёстой.
-Зарим асуудлаар нам, бүлэг завсарлага авснаас болоод чуулганы үйл ажиллагаа гацчихдаг. Үүнээс болоод жишээ нь, УИХ-ын сонгуулийн хууль гарч чадахгүй байна уу. Ер нь энэ парламент сонгуулийн хуулийг гаргаж чадах болов уу ?
-УИХ-ын тамгын газарт учирч байдаг зовлон бол хуулиар  нэг асуудлыг хэлэлцэхэд нөгөө асуудлыг оруулж болохгүй. Гэтэл нэг бүлэг нь завсарлага авчихаар гацчихаж байгаа юм. Дэгийн тухай хуульд өөрчлөлт оруулж зохицуулах хэрэгтэй юм шиг санагддаг.  Улс төрийн хүчин үзэл бодлоо илэрхийлэх, байр сууриа ойлгуулах  асуудал зайлшгүй хэрэгтэй. Аливаа асуудлыг зөвшилцөлд хүрч шийдэх мэргэн аргыг тэр болгон хэрэглэж чадахгүй л байна л даа. Сонгуулийн хууль удаан боловч явж л байна. Одоо цааш нь гацаад байх цаг байхгүй. Иймээс энэ намрын чуулганаар зайлшгүй энэ хуулийг гаргах ёстой. УИХ-ын дарга УИХ-ын сонгуулийн хуулийг намрын чуулганаар хэлэлцэх асуудлын зориуд эхэнд тавьсан. Энэ хууль заавал гарах ёстой гэдгийг даргын дэргэдэх зөвлөлөөс хатуу үүрэг өгөгдсөн. Намын бүлгүүд ажиллах байхаа.
- АТГ гэж ад шүглэсэн газар уу. АТГ-ын даргын эхнийх нь хорлогдсон эсэх нь мэдэгдэхгүй нас барчихлаа. Дараагийнхийг нь шоронд хийчихлээ. Тэгэхээр тийшээ очих зүрхтэй хүн байх уу? Цэц ч гэж дарга, гишүүд нь тавигддаггүй газар байх юм.
- Монгол Улсад шударга ёсыг тогтоож, эрх зүйт төрийг байгуулахад хэрэгтэй гэж үзсэн хэдэн чухал шийдвэрийн нэг нь АТГ-ыг бий болгосон явдал.  Энэ нь олон хүний ашиг сонирхолтой зөрчилдөж байж хяналт шалгалтын ажлаа хийдэг учир энэ байгууллага руу улс төрчид, өндөр албан тушаалтан, улс төрийн нам эвсэл анхаарал тавиад байх шиг. Байгуулсан бол удаан хугацаанд хараат бус шударга ажиллах нөхцлийг хангах ёстой. Харамсалтай нь ингэж чадсангүй.  Төрийн төлөө ажиллах гээд байгаа хүнийг хажуунаас нь зогсоогоод байна. Үүнийг л болих ёстой. Монголд ҮХ-ийн цэцийн дарга, АТГ-ын дарга хийчих шударга,  мэдлэг чадвартай  боловсон хүчин байлгүй яахав. Тийм хүнийг олох ёстой. Олсон хүнээ итгэл өгч ажиллуулах, нэгэнт итгэл өгсөн бол ажиллах нөхцлийг нь хангах л ёстой. Ингэж чадахгүй байгаагаас хууль ёс, шударга ёс л хохирч байна.
-Монголын төрд авилгатай тэмцэх сонирхол байна уу?
-Улс төрчдөөс асуу даа.
-Улс төрд эргэж орох уу? Нэр дэвших сонирхол байна уу?
-Улс төрөөс гарч байж улс төрийг их бодитойгоор ажигладаг юм байна шүү. Яг тогоон дотор нь буцалж л байсан үе бий. Би одоо парламентын дэргэд улс төрийг хажуунаас нь ажиглаж байна.  Ямар ч байсан би нервээ бага зарж байна. Бие эрүүл байна. Бас улс төр,  мэргэжлийн ажлын туршлага байна. Дараагийн удаад улс төрд орох уу гэдэг бол өнөөдөр ярих асуудал биш. Улс төр яаж өрнөх нь вэ гэдгийг ажиглаж байна.

Үсрэнгүй хөгжил гэдгээ Ерөнхий сайд ард түмэндээ тайлбарлах байлгүй дээ


-Ерөнхий сайд хамтарсан засгийн газрын ажлыг мэдээллээ. Үсрэнгүй хөгжилд ирчихлээ. Ирэх он гэхэд ДНБ 20 хувьд хүрнэ гэнэ.  Энэ сайхан сонсогдож байна.  Тэгсэн мөртөө нүдэнд үзэгдэж өгөхгүй байна. Тэгэхээр ямар үсрэнгүй хөгжил байнаа. Ямрыг нь бид харахгүй байна вэ? Үсрэнгүй хөгжил гэдэг агуу үг шүү.
-УИХ Засгийн газрын мэдээллийг авч хэлэлцэж байгаа нь учиртай. Өнгөрсөн хугацаанд Засгийн газар маш их шүүмжлэлд өртсөн. Яагаад Засгийн газрын сонсохгүй авч хэлэлцэхгүй байна вэ гэдэг санал шүүмжлэл их ирж байна. Тэгэхээр ард түмний олон асуултад хариу болсон арга хэмжээ болж байгаа байх. Засгийн газар мэдээллээ УИХ-д тавина гэдэг их хариуцлагатай асуудал.  Тиймээс Засгийн газар хэлсэн үгийнхээ хариуцлагыг хүлээнэ.  Засгийн газар мэдээлэл хийж байхад зэрэгцээд нэлээн хэдэн эдийн засагчид монголын эдийн засаг хаашаа яваад байна, үр ашиг нь байна уу гэдэг талаар телевизээр ярьж байсан. Наанаа ярьж байгаа боловч цаанаа бодитой үр өгөөжөө өгөх үйл явц байхгүй байна гээд тэд хэлчихэж байх юм. Яагаад Ерөнхий сайдын хэлсэн үг, эдийн засагчид, эрдэмтдийн үг зөрөөд байгаа юм бэ.  Тэгэхээр мэргэжлийн хүний үгийг сонсох, ялангуяа судалгааны байгууллага, багш , эрдэмтэн мэргэжилтнүүдийн  үгийг авах ёстой. Ер нь мэргэжлийн хүний үгийг сонсох талаар хаа хаана жаахан дулимаг байгаа. Ингэвэл  та бидний эргэлзээ тайлагдах  болов уу?
- Хэдхэн хүн л баяжаад байгаа юм биш үү?
- Үсрэнгүй хөгжил гэдэг нь бодит үр дүнгээ өгөөд эхэлчихсэн байх ёстой.  Урьдчилсан  байдлаар дүгнэх хэрэггүй. Хэлсэн үг заавал эргэж асуултад орно. Жишээ нь:  П.Очирбат Ерөнхийлөгч маань “ Монгол бар улс боллоо” гээд байсан, юу боллоо доо, барьцтай юм одоог болтол харагдахгүй байна. Тэрүүн шиг хий хоосон тунхаглал биш байгаасай. Иймэрхүү сэтгэлийн хөөрлөөр хэлсэн үг, том албан тушаалтнуудын амнаас гарч болмооргүй. Ард түмнийг хуураад байна шүү дээ. Үсрэнгүй хөгжил гэдгээ Ерөнхий сайд ард түмэндээ хэлж тайлбарлах байлгүй дээ. Миний нэг хобби байдаг. Хүмүүсийн хэлсэн үгийг  нэртэй нь өдөр сартай нь цуглуулдаг. Манай томчуудаас хэлсэн ярьсан нь айхтар хувирах юм байна шүү дээ.
-С.Баяр даргын ярилцлага гарсан байна. Манай нам сонгуульд ялж байсан, 2012 онд ч гараад ирнэ дээ гэсэн өнгө харагдаж байна. Яагаад ингэж итгэлтэй байна вэ? Сонгуулийн тухай хуулийг эрх баригч нам өөрсдөдөө ашигтайгаар гарах гэсэн тохиролцоо байна уу? Үүнийг юу гэж ойлгох вэ? Улс төрийн гурав дахь хүчин гарах болсон юм биш үү
- За энэ чинь миний хариулж болохгүй асуулт байна. Жингийн цуваа явж байна. Жингэр нохой хуцаж байна гэдэг шиг тайвуухан байдаг цаг өнгөрсөн. Том улс төрийн хүчин хүчиндээ эрдэж, бид болно гэдэг цаг  үе ч өнгөрсөн. Өөрийн бодол үнэн ч байж болно, худлаа ч байж болно. Сонгогчдын мэдрэмж, санал бодол  их сонин болсон цаг үе юм шүү.
Өөрсдөө өөрсдийгөө хуурсан судалгааны дүнд итгэх хэрэггүй.  Сонгогчид нэг үеэ бодвол өөр болсон. Мөнгөний улс төрд зарим нь автагдах л байх.  Ийм учраас МАН ч бай, АН ч бай өөрсдийгөө бодитой гаргаж, яаж сонгогчиддоо хань болох вэ гэдгээ бодитой гаргаж тавихгүй бол өнгө мөнгөөр хуурсан зүйл газар авахгүй юм шиг санагддаг.  Бид том, парламентад суудалтай гэж цээжээ дэлдэж болохгүй байх. С.Баяр дарга бол их ухаантай хүн,  ярьж буй зүйлийнхээ үндэслэлээ бодсон байх.
-1996 онд бардам байж байгаад ялагдсан шүү дээ. Тэгэхээр Сонгуулийн хуульд  найдаж байгаа юм болов уу?
- Өнөөдөр хотын захын амьдрал маш хүнд байна. 21000 төгрөгийн төлөө 21 саяыг авах гэж байгаа юм шиг дугаарлаж байна шүү дээ. Монголд хэт ядуурал, хэт баяжилт бий болоод байна. Энэ нэг их сайн үр дүн авчрахгүй. Сонгуулийн хуулийн хувьд нийтлэг эрх ашгаа бодсон хууль гаргах байлгүй дээ.
-Шүүхийн шинэчлэл юу болж байна вэ? Ер шүүх бохир болоод байгаа юм бишүү? Зарим шүүгч хэрэг маргааныг шийдвэрлэхэд шат шатандаа бүр тодорхой ханштай болсон гэж ярилцах юм?
-  Би 12 жил шүүгч хийж, 1000 гаруй иргэний хэрэг, 200-300-аад эрүүгийн хэрэг дээр ажилласан хүн. Тийм учраас шүүхийг сайн хэлж байвал баярлаж, болохгүй байна гэвэл санаа зовж явдаг юм. Таны энэ асуултыг ганц та ч хэлж байгаа юм биш. Олон хүн танай шүүх хээл хахууль авилга авдаг энэ тэр гэх болчихож.  Намайг Дээд шүүхэд байхад нэг хэрэг хянагдаж, тэр нь нэг  жижиг, маргааны асуудал байсан.  Тэгээд нөгөө асуудал нь нааштай шийдэгдсэнд нь баярлаад хэргийн нэхэмжлэгч нэг шил архийг шүүгчийн өрөөнд гаргаж тавьчихаад явчихсан юм байж. Шүүгч тэрийг хэрэглээ ч үгүй юм билээ.  Тэрнээс болж Дээд шүүхээр нэг шуугиж, бүх шатны шүүхэд мэдэгдэж, муу жишээ болгож ярьж байсныг санаж байна.  Их олон жил ярьсан даа.  Үүнийг яагаад хэлж байна гэхээр Монгол Улсын шүүх тийм цэвэр байсан. Шүүхийн системээс 1992 онд гараад хууль тогтоох байгууллагад ажиллаж байна. Одоо эргээд харж байхад шүүхийн маань нэр хүнд нэг л гундуу байна. Шүүгч болгоныг хээл хахууль авдаг гэж хэлж болохгүй. Гэхдээ муу нэрийг хусавч арилахгүй гэгчээр нэг л тийм нэртэй болчихож.  Уг нь эрх зүйт төрийн энэ үед шүүхийг бэхжүүлэх талаар их л арга хэмжээ аваад байна.  Хэний ч хараанд оролгүй хэрэг маргаан шийдэх боломж, техник, нөхцөл бүрэн бүрэлдсэн.  Тэгсэн мөртөө хэрэг маргааныг шударга шийдэхгүй байна гэх гомдол санал яагаад гараад байна ?  Ганц шүүхэд биш прокурорт, цагдаад ийм ханштай байна гээд хэлээд ирж байгаа хүн ч байна. Энэ ярилцлагыг уншаад манай хуульчид, шүүгчид дүгнэлт хийгээсэй. Ханш тогтсон тухай асуудал бодитой л гэж хүмүүс хэлээд байна шүү.  Өнөөдөр авч байгаа цалинг хоёр дахин нэмэгдүүлэхэд амархан. Цалин нэмэгдээд ч дахин хахууль аваад байвал яах юм ? Баталгаа байхгүй шүү дээ.  Манайх бол зөвхөн материаллаг талаас нь яриад байгаа юм.  Ер нь хангамж нэмэгдэх тусам шунал нэмэгддэг бас зовлон байдаг гэдэг.
-Тэгэхээр одоо яах вэ?
- Эрүүл ёс зүйтэй, мэдлэг, боловсролтой, өргөсөн тангарагтаа үнэнч шүүгчдийг олох л хэрэгтэй.
-Бохир сэтгэлгээтэй шүүгчид л бэлтгэгдэж байна шүү дээ?
-Шүүгч болгоныг тэгж хэлж болохгүй л дээ.  Шүүхийн ажиллах эрх зүйн үндсийг улам сайн бүрдүүлэх зорилгоор шүүхийн хуульд өөрчлөлт оруулах цаг нь болсон байх.  Ерөнхийлөгч багц хууль өргөн барьсныг  зүйтэй гэж бодож байна. Зөвхөн хуульд өөрчлөлт оруулснаар шүүхийн шинэчлэл бүрэн явагдаж чадах уу.  Шүүгчийг бэлтгэдэг механизмыг сайн бодох ёстой. Хуулийн мэргэжилтнийг тооны хувьд маш их бэлдэж байгаа ч чанар нь шаардлага хангахгүй байна. Шүүгчдийг сонгон шалгаруулах аргыг бас эргэж харах шаардлага байх шиг.  Бас л хүмүүсийн ярьж байгаагаар арын хаалгаар л ажиллаад байна гэх юм. Маш том шалгуурыг давсан хүн шүүгчээр ажиллах ёстой. Ёс зүйн хувьд ч гэсэн бодох зүйл маш их байна. Шүүгч хүн нэг бүхэл бүтэн нийгмийн өмнө явж байж, эргэж харж тэр нийгэмд болж байгаа үйл явдлыг шударгаар шүүдэг гэдэг.  Тийм учраас шүүгчид тавих шалгуурыг тийм өндөр тавих ёстой.
- Шүүхийнхэн гэр бүлжсэн нэг гажуудал байх шиг байна.  Аав нь шүүгч, ээж нь шүүгч, хүүхэд нь шүүгч?
- Энэ талаар ярих юм алга. Байгаа бол нэг дор ажиллаж л лав болохгүй.
- Монгол Улсад нөөцийг нь олж тодорхойлсон ашигт малтмалын 600 гаруй орд байдаг ч, сүүлийн үед Оюутолгой, Тавантолгойг яриад нийгмийн анхаарлыг нь сарниулаад бусдыг нь дуусгаж байна  гэж яриад байна. Та энэ асуудал дээр юу хэлэх вэ.
-Энэ бол ёстой л эрэн сурвалжлах сэтгүүл зүйн асуудал. Байгаа ордыг хутгаад, ачаад аваад гарахад аль аль нь мэдэгдэх ёстой биз дээ. Одоогоор мэдэгдэж байгаа хэдхэн газар байгаа. Харин лиценз нь бусдын гарт орсон гэдэг нь үнэний хувьтай байх. Мэргэжлийн хүмүүсийн ярьж байгааг сонсож байхад, уул уурхайд 30-40 жилийн хугацаатай гэрээ хийгээд, нэг тонн хүдрийг ямар хугацаанд яаж ачих вэ, гаргах вэ гэдгээ хуучин бараг социализмын үеийн аргаар тооцоог хийчихдэг байна л даа. Гэтэл өнөөдөр ачдаг машины даац хэдэн арав, хорь дахин их болчихсон, техник, технологи асар их хөгжчихсөн байна.  Тийм учраас 30 жил гэсэн тооцоо хийгээд сууж байтал 10  жилд нь аваад алга болчихдог гэх юм. 30 жилийн дараа Монгол ашгаа авч эхэлнэ гэж байтал 15 жилд нөгөө тал юмаа аваад явчихдаг.  Энэ үнэхээр тийм үү гэдгийг маш нухацтай судлах хэрэгтэй.
- Бороо гоулд сонгодог жишээ байна. Тэнд туршаад одоо Оюутолгой дээр хэрэгжүүлж байгаа юм биш үү?
- Хэрвээ үнэхээр тийм санаа байгаад түүнийгээ Монгол Улсад ашиггүйгээр хэрэгжүүлсэн  бол гэмт хэрэг. Манай хуулийн байгууллагууд ч анхаарч шалгах асуудал юм.
-Монголд мобиком,  юнитель ороод ирсэн чинь Хятадууд холбооныхоо хүмүүсийг загнаад, та нар  юугаа хийж байсан юм. Одоо тэр Монгол руу холбоо оруул гэсэн гэнэ билээ. Тэгээд Жи-мобайл оруулж ирсэн гэдэг.   Хятадын асар том бодлого явж байгаа юм биш үү?
-Нэг Хятад хүн ярьж байсан л даа.  Уул уурхайн 500 компанид мөнгийг нь өгөөд юу л байна худалдаж ав гэсэн гэж. Магадгүй л юм.

Монголчуудаа гэгээлэг байцгаая

-“Өнөөдөр” сонинд таны ярилцлага гарсан байна. Алт, нүүрс ярьсаар удлаа, одоо ном ярих цаг болсон гэж ярьсан чинь их сонин санагдлаа.? Нээрээ бид өөдрөг бадрангуй зүйлээсээ холдоод байгаа юм биш байгаа?
-Одоо жаахан гэгээлэг сэдэв рүү орох гэж байгаад баяртай байна. Монголчууд хаана л бол хаана мөнгө, алт, нүүрс ярьдаг, бүгдээрээ энэ талын мэргэжилтэн болчихож.  Гэтэл өнөөдөр  ийм сайхан ном гарчээ. Ийм ном уншлаа гэж яагаад ярихгүй болчихов.  Тиймээс энэ асуултад дуртайяа хариулъя. Саяхан УИХ-ын дарга Үндэсний номын сангаар орсон. Тэнд гэгээлэг сайхан яриа болсон.  Оюуны сан хөмрөгөө олон түмэнд яаж хүргэх вэ, яаж хадгалж хамгаалах вэ гэдгийг хүртэл ярьсан л даа. Товчхон хэлэхэд, монголчуудаа  жаахан гэгээлэг байцгаая. Гэгээлэг юм их бичээч гэж сэтгүүлчдэдээ хэлж уриалмаар байна.  Хөдөлмөрийн хүний тухай, ардын хүүхдийг сургаж байдаг багш хүний тухай, хүн ардынхаа эрүүл энхийн манаанд байдаг эмч нарын тухай тун бага материал гарч байна. УИХ-ынхаа номын сангаас 1990 оноос хойших сонингуудыг авч үзэж байна. Хоёр хуудас яваад л сайхан зурагтай ажилчин, малчны тухай гэгээлэг зүйл байх юм. Өнөөгийн сонинг үзэхэд тэр гишүүн тэгж гэнэ, өөдөөс нь тэгж мэдэгдэл хийж гэнэ гэх дандаа л хэрүүл маргаан голлосон юм их байх юм. Бид гэгээтэй, юм боддог, сэтгэдэг, аливааг эерэг талаас нь боддог уур амьсгал бүрдүүлэхгүй бол  нийгэм хүнд, бараан өнгөтэй болоод байх шиг. Улс орны эдийн засаг, ашигт малтмал гээд ярилгүй яахав. Гэхдээ Улс байна даа, Үндэсний номын сангаа сайхан болгоё, төр нь дэмжиж төсөв хөрөнгөнөөс нь аваад тодорхой зүйл хиймээр байна. Номын сан болгон нь, бүр айл өрх болгон нь сайхан номтой болж түүнийгээ уншицгаая. Айл болгоны номын санд баймаар олон сайхан ном гараад байна. Жишээ нь Түдэв гуайн 35 боть, Монголын уран зохиолын 108 боть, Б.Лхагвасүрэн гуайн 3 боть, Дашбалбар агсны 5 боть, нэрт сэтгүүлч Ц.Балдоржийн 9 боть гэх мэт. Гэтэл эдгээр ном Төв номын санд ч зарим нь байхгүй, аймгуудын номын санд ч бас байхгүй байна. Ном уншина гэдэг гэгээлэг ариун зүйл. Далимд нь хэлэхэд жилдээ 400-500 шинэ ном гардаг гэнэ. Тэр сайхан номоо Үндэсний номын сан, УИХ-ны номын санд авч очдог байгаасай гэж боддог. Болдогсон бол нэг ч гэсэн номоо бэлэглэдэг байвал сайнсан. Үндэсний номын санд миний ном байгаа гэж бодоход нэр төрийн хэрэг шүү дээ.
Таны номын санд ховор ном бий юу? Уран бүтээлийг нь хүлээж байдаг ямар зохиолчид байдаг вэ?
- Би аятайхан номын сантай.   Л.Түдэв, Д.Пүрэвдорж, Д.Дашбалбар, До.Цэнджав гээд олон зохиолчдын номыг унших дуртай. Жишээ нь төрт ёс, төрийн хүний ёс зүй ямар байхыг Б.Лхагвасүрэн гуайн зохиол бүтээлд харж болно.  Номон дотор нэг орчихоор үнэхээр сайхан. Миний номын сан бас ч нэг их уйдаахгүй шүү.


Тэмдэглэсэн Ш.Эрдэнэчимэг /MONTSAME