Тэндхийн байр байдал, ажил төрлийн өрнөл, ая зан Замын-Үүдийнхээс огт өөр өө. Монголын хил гааль талдаа харьцангуй тайван амгалан, ажлын хурд жигд, үйлчлүүлэгчдийн уцаар бухимдал бага гэж хэлж болно. Бухимдал гарвал илэрхий Оросын хил гааль талаасаа гарах юм.

Ингэлээ л дээ, яг намайг зогсож байх үед дөрвөн монгол залуу дотор нь суусан "Ланд 105" машин Орос руу гарлаа. Хилийн хооронд дундын зоон гэх юмгүй гаалиуд нь хоорондоо хаяа дэрлэн орших болохоор Оросын хил гааль дээр юу болж байгаа нь бараг сонсогдох шахах. Өглөө гарсан өнөө 105 чинь үдийн хойно буцаад Монголын гааль руугаа ороод ирлээ. Залуус бухимдалтай байна. Оросын хил гаалийнхан "Запас дугуйгаа үлдээгээд гар" гэж хэлээд буцаажээ. Яаж байгаа нь тэр вэ гэсэн "Та нар запас болгож гаргаад зарчихаад ирдэг шүү дээ" гэж гэнэ. Энэ бол нэг л жишээ. Ингээд л монголчууд бухимддаг юм байна. Оросууд пээдийгээд дуусдаг юм байна. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж хойд хилийн боомтын талаар хэлсэн. "Замын-Үүд дээр үйлчлүүлэгч таван минут хүлээгээд Хятад руу гарч байна. Алтанбулагийг боомт дээр оросууд монголчуудыг таван цаг хүлээлгэж байна" гэж. Үнэн юм шиг байна аа. Энэ мэт Оросын хил гаалийнхны монголчуудад хандаж буй хандлагыг харсан хэн ч бай бухимдах шинжтэй. Бас нэг жишээ, саяхан манай улсын Дуурь бүжгийн эрдмийн театрын хэдэн жүжигчин Улаан-Үдэд болох Монгол туургатны урлагийн их наадамд оролцохоор давхиад очжээ, Алтанбулагт. Оросуудын ямрыг хаа хаанаа мэдэх болохоор урьдчилан Гаалийн ерөнхий газрын харьяа Сэлэнгэ дэх Гаалийн газрын дарга У.Сосоржавтай ярьж, зөвлөгөө авч, хил гаалиар гарах бүрдүүлэлтээ бүрэн хийсэн байна. У.Сосоржав ч Улаан-Үд дэх гаалийн хорооны даргатай ярьж, дарга ч гэж дээ жинхэнэ дарга нь алга байгаад орлогч дарга болох буриад эмэгтэйтэй ярьж манай жүжигчид гаалиар гарна, бүх юм нь бүрэн, цаг нь их тулгуу ... гэхчлэн баахныг ярьж тохирчээ. Буриад эмэгтэй дарга асуудалгүй гэж гэнэ. Яг гарах болтол Хиагтын боомт дээр бөөн асуудал босчээ. Жүжгийн хэрэглэл болох жижиг сажиг нэлээн тооны хэрэглэл явж. Модон аяганаас эхлээд модон сэлэм, дээл хувцас гээд. Тэр бүгдийнхээ үнийн дүнг валютаар тооцож гаргасан бичиг өг гэж оросууд тулгажээ. Манайхан монгол мөнгөөрөө тооцож үнийн дүнгээ гаргасан байж л дээ. Боломжгүй учрыг хэлтэл манай хэдэн жүжигчинг оросууд "Буцаад яв" гэж хөөсөн байна.

hil

Монголын үндэсний мөнгөн тэмдэгтийг бид валют гэж үзэхгүй гэдгээ ил цагаан илэрхийлсэн байх юм. Аргаа барсан хэдэн жүжигчин өнөө У.Сосоржав даргад хандсан бололтой. Уур нь хүрч уушиг нь сагсайсан даргатан Улаан-Үд рүү өнөө буриад эмэгтэй дарга руугаа ярьж "Ярьж тохирсоор байтал юу яриад байна вэ" гэж. Өнөөх эмэгтэй "Арга алга даа, авч яваа зүйлээ валютаар нь тооцож үнэлүүл дээ" гэсэн байна. Ингээд л асчээ. "Наадхи чинь монгол туургатны олон улсын арга хэмжээ шүү. Монголын төгрөг гэдэг бол монголчуудын үндэсний мөнгөн тэмдэгт, та тусгаар Монгол Улсыг доромжилж байна. Тэгж яривал та өөрөө монгол хүн гэдгээ санаарай" гэхчлэн бууж гарсан тухай яриа Алтанбулагаар байна. Эцэстээ ямар ч үр дүнгүй гаалийнхан, жүжигчидтэй нийлж авч явсан эд зүйлдээ валютын үнэлгээ гаргаж байж Оросын боомтоор нэг юм амжиж гаргасан амьдралын бодит үнэнийг тэндээс олж мэдлээ. Манайхан Гран приг нь аваад л ирсэн байгаа юм.

Их гүрний ийм нэгэн хүнд гар хөлийг монголчууд дааж ядаж буй дүр зураг тэнд байна. Орос ах нарыг муулаад юу шалихав дээ. Мөнхийн л хөрш. Тэндээс бараа материалын урсгал, бас дээр нь оросуудын өөрсдийнх нь орж ирэх урсгал их л байдаг аж. Бараа, таваар гэвэл мэдээж Замын-Үүдийн дэргэд харьцангуй бага. Орж ирж буй зүйлс нь гол төлөв бөднө шувууны өндөг, өнгөрсөн жилээс эхлэн цацагт хяруулын мах нэлээд хэмжээнд, чихэр печень 200-300 нэр төрлөөр, орос машины сэлбэг их бус хэмжээгээр, за тэгээд орифлеймийн бүтээгдэхүүн бүгд орж ирдэг юмдаг уу даа. Алтанбулаг боомт дахь гаалиас эхлээд ажиллаж буй мэргэжлийн бусад дөрвөн байгууллагын ажиллах хүч нь ажлаа мэддэг, туршлагатай, илэрхий залуужсан бүтэц харагдах. Тэдэн дээр хүнд суртлын асуудал байдаггүй юм байна гэдгийг надаар хэлүүлэлтгүй үйлчлүүлэгч бүхэн хэлэх байх аа. Барилга байшингийн хувьд хэний ч өмнө нүүр улайхааргүй, цахимжсан, автоматжсан, ажиллах орчинг гааль л лав бүрдүүлж чадсан байна. Өдөрт 500 машин хүлээж авах хүчин чадалтай энэ газраар өнөөдөр 200 машин л орж гарч байна. Ачаалал их үед 300 хүрдэг гэнэ. Монгол Улсын хойд үүд хаалгын хөдөлгөөн нэг иймэрхүү.

Сая нэр дурдсан бараа таваартай зэрэгцэх нэгэн хэцүү асуудал тэнд тод харагдаж байна. Жижиглэнгийн наймаа. Буруутгах аргагүй. Амьдрах гэж яваа монголчууд. Таван өмд, дөрвөн цамц, гурван куртик давхарлаж өмссөн туранхайвтар залуу Орос руу гарах гээд тэнд зогсож байхыг гаалийнхан тоолж шалгаад гаргаж л байх. Бараг хөдөлж чадахгүй шахуу баацганасан хүн. Зургийг нь авах гэж байж зүхүүлээд, заамдуулаад миний бие сүйд болох шахлаа. Ерөнхийдөө бүдүүлэг байна, тэр монгол залуу. Уг нь хэвлэл мэдээлэлд үнэнийг ярьчих ёстой байсан юм. Хятад хувцсыг монголчууд ингэж хилээр гаргаж Хиагтад, за нэг их Хиагтад зараад байдаг ч үгүй юм билээ дээ. Улаан-Үд рүү явуулах чингэлэгт хүргэж өгдөг байна. Мань залуу маргааш нь буцаж орж ирээд нөгөөдөр нь дахиад ийм хэмжээний хувцас өмсөж гараад Хиагт дахь агуулахад хүргэж өгнө. Олон өдрөөр ингэж зөөсөн бараа нь овоо хэдэн юм болохоор нь Улаан-Үд рүү ачдаг байх юм. Монголчуудын ингэж зовохын учир нь Оросын гааль дээр албан ёсоор хятад хувцас, бараа таваар оруулахыг хорьчихсонд байна. Цаанаа бол Оросын иргэдэд хятад бараа шиг эрэлттэй, хэрэгцээтэй зүйл байхгүй. Монголын гааль яадаг ч үгүй билээ. Аваад гар л гэж байх юм. Жижиглэнгийн энэ бараа таваар дотор байж болмооргүй үйлдэл бас байна. Нийслэлчүүдийн хамгийн баталгаатай, ерөнхийдөө амьдрал сайн хүмүүс үйлчлүүлдэг гэх "Меркури"-гээс эхлээд хэдэн газар байдаг юм билээ. Тэнд байж байдаг төрөл бүрийн бяслагнуудыг ч яг үйлдвэрээс нь албан ёсоор оруулж ирдэг газар байхгүй Алтанбулаг, Хиагтын боомтоор жижиглэнгээр, жижиг цүнхэнд хийж авчраад захуудад шахдаг юм байна шүү дээ. Манай улс шиг хүнсний зүйлээ гаднаас жижиглэнгээр, цүнх саваар, баталгаагүй зөөдөг улс орон ер нь байдаг юм уу.

Оросууд өөрсдөө Монгол руу орж ирэх хачин дуртай байдаг тухай түрүүн хальт дурдсан. Ийм л хэдэн шалтгаантай юм байна лээ дээ. Манай бараа хямд, сонголт арвин, гэж үздэг аж. Мөн амьдрал ахуй гайгүй оросуудын хувьд хамгийн чухал нь амралт, баяр ёслолын үеэр хувь хүний аюулгүй байдал талаасаа Монгол Улс шиг амар амгалан орон тэдэнд байдаггүй юм байна.

Оросын иргэд Монголоос, Монголоор дамжуулж авах "юм" маш их байдаг. Гэвч Монголоос зүг чигтэй бүх зүйлд Москва хаалт тавьдаг нь өнөөдөр нэгэнт тодорхой болжээ. Монголоор дамжиж ирж буй хятад хувцсыг хүртэл хаасныг сая хэллээ. Япон машиныг монголоор дамжуулж 2007 он хүртэл сүрхий зөөж байтал бас л Москва хаажээ. Энэ мэтээр хаасан бүгдийг нь тоолбол их тоо гарах төлөвтэй. Одоо хилийн цаана буриадууд шүлсээ гоожуулан сууж, хажуугаар нь Кремлийг зүхэн байгаа нэг зүйл бол Монголын мал, мах хоёр. Манай малын махыг гадаад ертөнцөд өвчин хуучтай байж болох гэх мэтээр дургүй л байдаг тухай зарим нь ярьдаг. Олон л газраас сонсож байхад Монгол малын мах гэдэг нь цэвэр байгалийн бүтээгдэхүүн, авах юмсан гэх хандлага ганц оросоор тогтохгүй их байдаг нь жил ирэх тусам мэдрэгдэж байх юм. 2009 онд өнөө алдарт 10 мянган хонь гаргах хоёр улсын Засгийн газар хоорондын гэрээ бүтэхгүй болсон нь их сонин. Сэлэнгийн нутагт монголчууд хонь цуглуулаад, оросоос вакцин авчирч тариад бэлтгэл бүрэн хангагджээ. Эхний 400 хонийг хилээр гаргахад буриадууд, оросууд цаана нь тосч авахдаа их баяр хөөртэй угтаж авчээ. Гоё хувцсаа өмсөөд, талх давсаа бариад ирчихсэн, хонинуудын эвэр туурайд нь хадаг яндар уяад л, адис аваад, Буриадын алдарт чуулгынхан ирчихсэн тоглолт хийгээд мөн хачин юм болсон гэж байна. Ингээд дараагийн ээлжийнх нь хонь орох гэж байтал Москвагаас гэнэт оруулахгүй шийдвэр гарч буриадуудын голыг харлуулжээ. "Энэ Кремль одоо яагаад байдаг юм бэ, ямар бодлого бариад байдаг юм бэ" гэж оросын буриад зон бухимдалтай байдаг юм байна. Үүнийх нь хариуд "Бодлого шүү дээ" гэж хэлэхээс өөр юу хэлэхэв дээ, бид. Тиймээ. Үржлийн мал нь нэгэнт дууссан буриадуудад монголчууд малаа өгөх дээрээ бас анхаарах ёстой юм билээ. Аваачсан хэдэн хонийг маань хариулж маллаж байсан хэдэн буриад айл "Ажлын цаг дууслаа" гээд 18.00 цагт тууж авчраад хашиж байсныг харсан ХААИС-ийн багш байна. "Амралтын өдөр шүү дээ" гээд бүтэн өдөр хашаатай байсан явдал бас байгаа гэнэ. Малыг ингэж малладаг, малд ингэж ханддаг байвал малаа өгдөг монгол гэж хаана байхав дээ.

Алтанбулагт Буриадын төв хэвлэл болох нэгэн сонин байхыг олж харлаа. Цаанаас аваад иржээ. Буриадын Ерөнхийлөгч Путинтэй уулзалт хийж буй зураг байна, тэр сонины эхний нүүрэнд. Буриадын Ерөнхийлөгч бээр Буриад улсыг хөгжүүлэх зургаан зүйл гээчийг Путинд тавьсны гуравт нь Хиагтын хил гаалийн хүн суртлыг арилгах гэхчлэн ер нь энэ боомтыг нээлттэй, ардчилалтай, хүнд сурталгүй болгож байж буриад зоны амьдралд нэмэр болох тухай тодорхой тусгасан байх юм. Хариуд нь Путин тов тодорхой хариулжээ. "Би наад асуудлыг чинь сайн мэдэж байгаа. Дорвитой арга хэмжээ авна" гэж. Тэгж хэлснээс нь хойш Хиагтын боомт арай гайгүй ч болсон юм шиг санагдах юм гэж ярих хүмүүс тэнд байна. Зургаан цаг хүлээлгэдэг байсан бол одоо таван цаг болоод байх шиг гэж.

Иргэн хүнийг бүү хэл Их хурлын дэд дарга Н.Энхболдыг өнгөрсөн жил ажлаар гарах гэхэд нь хил дээрээ хэдэн цаг зогсоосон шүү дээ, оросууд гэж албаны хүн ярьж байна. Үүн дээр нэмэхэд өнгөрсөн жил Улаан-Үдийн гаалийн хороон дарга Монголд ирэхээр нааш гарчээ. Хиагтын хил дээр хагас өдөр саатаад хараал урсгасан хүн Алтанбулагт орой нь ирсэн гэнэ. Ирэнгүүтээ "Би та нараас ичих юм. Манай хилийн аюулгүй алба гэж ийм л газар шүү дээ" гэжээ. Сонсох ноо, Улаан-Үд дэх Холбооны аюулгүй албаны харьяа хилийн аюулгүй албаны дарга нь Гаалийн хорооныхоо даргыг "Чи виз авч байж гар" гээд гарах зөвшөөрөл өгдөггүй гэнэ. Ингээд гуйж гувшиж байж нэг юм гарч ирсэн байх юм. Ер нь Оросын нутаг дэвсгэр, өнцөг булан бүрт Холбооны аюулгүй алба гэж Путины шууд мэдэлд байх том бүтэц ОХУ-ыг бүрэн хяналтдаа байлгадаг. Хамгийн жижиг шахуу нэгжээсээ эхлээд бүх удирдлага нь генералын мөрдэстэй байдаг. Улаан-Үд дэх хилийн аюулгүй албаны дарга тэр нөхөр ч дэслэгч генерал цолтой нэгэн ажээ. Тэр районд тэр нөхөр л бүгдийг мэдэж, хатуу хяналтдаа байлгадаг аж. Шулуухан хэлэхэд хуучин КГБ нь нэрээ өөрчлөөд ийм нэртэйгээр Оросыг хянаж байгаа юм билээ. Агуу их Орос гүрэнг Путин гуай ингэж барьдаг нь энүүхэн энэ Хиагтын районоос хүртэл мэдрэгдэж байгаа юм. Ингэхгүй бол болдоггүй биз дээ. Оросын наад талын бүс нутгаас хар тамхинд хамгийн ихээр нэрвэгдсэн бүс нь Хиагт болсон гэнэ.

Гэхдээ энэ бүх саар мэдээллийн хажуугаар сайхан мэдээ бас байна. Буриадын район хар тамхинд хордсон онцгой бүс болсон болохоор Монголоос энэ районд, тухайлбал Эрхүү, Улаан-Үд гэхчлэн олон хотод сурч буй монгол оюутнуудыг нийтээр нь үзлэг шалгалтад оруулах том шийдвэр гарчээ. Ингээд энэ намар сургуульдаа буцаж буй Монголын бүх оюутныг хил дээр нэг бүрчлэн хар тамхины нарийн шинжилгээнд хамруулахад нэг ч монгол залуугаас хар тамхи хэрэглэдэг гэх шинж тэмдэг илрээгүй байна.

П.ХАШЧУЛУУН