-Өнөөдрийн байдлаар ургац хураалт бүрэн дууссан уу?
-Ургац хураалтын ажил энэ сарын 10-нд бүрэн дууссан. Улсын хэмжээгээр 433.4 мянган тонн үр тариа, 191.2 мянган тонн төмс, 97.4 мянган тонн хүнсний ногоо хураан аваад байна.

-Манайх энэ жил түүхэндээ байхгүй арвин их ургац авлаа. Газар тариалангийн салбар маань жилээс жилд сэргэж байна уу?
-Засгийн газраас хэрэгжүүлж буй "Атрын III аян", Тариалангийн хөгжлийн үндэсний хөтөлбөрийн хүрээнд газар тариалангийн үйлдвэрлэлийг сэргээн хөгжүүлэх, зорилгоор төрөөс хэрэгжүүлсэн олон чухал ажлын үр дүнд газар тариалангийн үйлдвэр сэргэж тодорхой ахиц дэвшил гарсан. Сүүлийн 20 шахам жил буюу нийгмийн нэг тогтолцооноос нөгөө тогтолцоонд шилжсэн он жилүүдээс хойших хугацаанд тариалангийн салбарт үндсэндээ техникийн шинэчлэл хийж чадаагүй байсан. Атрын аяны хүрээнд үүнийг хийж чадлаа.

Улмаар трактор, комбайн үндсэн ургац хураах техникийн 70, зүтгэх хүчний техникийн 80 шахам хувийг шинэчилсэн байгаа. Үүний өмнө газар тариалангийн салбарт баримтлах технологийг өөрчлөх зайлшгүй шаардлагатай гэсэн дүгнэлтэд хүрээд 2006, 2007 онд технологийг шинэчлэх зөвлөмжийг боловсруулсан. Технологийн шинэчлэлийг дагаж техникийн шинэчлэл хийсэн. Мөн үрийн шинэчлэл хийж, ургамал хамгааллын арга хэмжээг тодорхой шатанд хэрэгжүүлсэн. Энэ мэт хэд хэдэн хүчин зүйлээс ургацын тариалах талбай болон ургацын хэмжээ нэмэгдсэн.

-Орон нутагт ургац хураалт хугацаандаа амжсан уу?
-Ерөнхийдөө орон нутагт ургац хураалт дууссан. Зарим нэг бүс нутагт ургацын болц жаахан оройтсонтой холбоотой ургац хураалт удаашралтай байсан. Тухайлбал, Орхон аймгийн Бүрэгхангай сум болон Дорнод аймгийн Халх голд хөрсний тэжээл тааруугаас болц оройтсон. Гэхдээ удахгүй ургацаа бүрэн хурааж дуусна.

-Өчигдрөөс цаг агаарын байдал эрс хүйтэрч нойтон цас бороо орлоо. Хураасан ургацаа хэр хамгаалж байна вэ?
-Улсын хэмжээгээр ургац хураалтын ажлыг богино хугацаанд хийж гүйцэтгэхэд техникийн хүчин чадлын ашиглалт, техникийн шинэчлэл хамгийн чухал. Урьд жилүүдийнхтэй харьцуулахад ургац хураалтын ажил үндсэндээ 10-14 хоногийн өмнө дууссан. Энэ нь техник технологийн ашиглалт дэвшилттэй холбоотой. Харин одоо хурааж авсан ургацыг борлуулах нь чухал байна. Энэ жил дотоодынхоо хэрэгцээг бүрэн хангах ургац хураан авсан. Одоогийн байдлаар манай Тариалан эрхлэлтийг дэмжих сан техник, технологийн дэмжлэгийн хүрээнд олгосон гэрээ хэлэлцээрийг хийхдээ бүтээгдэхүүнээр нь буцааж авна гэсэн. Үүний дагуу өнөөдрийн байдлаар 60 тонн орчим буудай хүлээн аваад байна. Дээр нь Тариалан эрхлэлтийг дэмжих сан аж ахуйн нэгж иргэдээс 50 тонн шахам буудай авсан.

Ингэснээр 100 тонн буудай тус сангийн агуулах саванд орсон гэсэн үг. Цаана нь аж ахуй нэгжүүдийн агуулах савыг түрээсэлж Засгийн газраас шийдэж өгсөн 100 мянган тонн буудайг авах ажил явагдаж байна. Гурилын үйлдвэрүүд өнөөдрийн байдлаар 30-аад мянган тонн буудай авсан. Мөн 100 гаруй мянган тонн буудай үтрэм дээр байна. Тариалан эрхлэлтийг дэмжих сангийнхан орон нутаг, аж ахуйн нэгжид сул чөлөөтэй байгаа агуулахыг түрээслэн авч буудайг хүлээн авах ажлыг хийх үүрэг чиглэл өгөөд явж байна. Тиймээс ургац хураалтын дундуур тэнгэр жаахан эвгүйрэх мэдээг бүх газруудад өгсөн. Нэгдүгээрт хур борооноос ургацаа хамгаалах, талбай болон үтрэм дээр байгаа ургацыг хамгаалах хэрэгтэй. Хамгийн түрүүнд буудайгаа цэвэрлэн нуруугаа тэгшлээд зассан тохиолдолд нэг өдрийн бороонд норно гэсэн ойлголт байдаггүй.

-Урьд жилүүдээс их ургац хураан авсан болохоор агуулах савны хувьд хүндрэл гарч байна уу?
-Манай улсын хэмжээнд агуулах сав хүрэлцэхүйц байна. Тухайлбал 430-аад мянган тонн буудай агуулах сав байна. Гэхдээ эзэмшлийн хувьд янз янз. Атрын аяны хүрээнд агуулахын хүчин чадлыг нэмэгдүүлэх зорилгоор 2009 онд Булганы 36 мянган тонны элеваторыг авч засаж, сайжруулаад ашиглаж байна. 2010 онд Сэлэнгийн элеваторын хүчин чадлыг 10 мянган тонноор нэмэгдүүллээ. Энэ жил төрийн өмчийн хорооноос Төв аймгийн Угтаал-Цайдам сумын нутагт социализмын үед дутуу баригдаад орхисон 36 мянган тонны элеваторыг ХХААХҮЯ-ны сангийн мэдэлд шилжүүлж, хүлээж аваад байгаа.

Түүний хөрөнгийн зардлыг тооцоолж, мөн хөрөнгийн эх үүсвэрээс 3.4 тэрбум төгрөгийг шийдүүлээд засварлах тендерийн ажил явагдаж байна. Ингэснээр 36 мянган тонноор манай агуулах ирэх жил нэмэгдэх боломжтой. Дээр нь аж ахуйн нэгжийн агуулах, элеваторын хүчин чадлыг нэмэгдүүлэх зорилгоор өнгөрсөн онд 100 тонны багтаамжтай 60 ширхэг босоо төмөр элеватор оруулж ирсэн. Үүнийг аж ахуйн нэгжид хөнгөлөлтэй үнээр нийлүүлсэн. Энэ жил 300 тонны багтаамжтай 25, 500 тонны багтаамжтай 25, нийтдээ 25 мянга орчим тонноор тариалангийн аж ахуйн нэгжүүдийн буудай хадгалах элеваторыг нэмэгдүүлж байгаа.

-Гурил үйлдвэрлэгч компаниудын буудайн нийлүүлэлт ямар шатанд явж байна вэ?
-Үндсэндээ хөдөө орон нутгийн хэд хэдэн гурилын үйлдвэр улаан буудай аваад байгаа. Нийслэлд мөн адил гурилын үйлдвэрүүд авч байгаа хэдий ч одоогоор агуулах савны хувьд асуудалтай газрууд бий.

-Зарим гурил үйлдвэрлэгч компаниуд нэг тонн тутмын үнийг өндөр байна гэсэн санал гаргасан гэх юм.
-2008 онд Атрын аяныг хэрэгжүүлж эхэлж байхад манай улс буудай гурилын хомсдолд ороод, буудайн 60-70 гаруй хувийг ОХУ-аас болон Хятадаас импортолж байсан. 2008 оны хавар ОХУ гаалийн албан татвараа нэмэхэд хилээр орж ирж буй улаан буудай нэг тонн 800 мянга гаруй төгрөгт хүрч байсан удаатай. Тэр үед гурилын үйлдвэрүүд нэг кг гурилыг 800-900, "Алтан тариа"-н гурил 1000 төгрөг хүрч байсан. Тийм учраас төрөөс газар тариалангийн үйлдвэрийг тогтвортой хөгжүүлэх, эрчимтэй сэргээх, үнийн хэлбэлзлийг аль болох тогтвортой байлгахад салбарын бодлого чиглэж байна.

Өнгөрсөн онд тариалангийн таван бүсэд буудайн өөрийн өртөгийн судалгаа хийсэн. Энэ судалгааны үр дүнд Монголд ургуулж байгаа буудайн сүүлийн 3-4 жилийн хөрөнгө оруулалтыг бүх зүйлийг тооцоод үзэхэд нэг га-гийн зардал 280 гаруй мянган төгрөг болж байгаа. Харин нэг тонн буудайн өөрийн өртөг 270 орчим мянган төгрөг болдог. Үүнээс үүдэн бусад зардлаа оруулаад өнгөрсөн жил 350 мянган төгрөг байхаар тогтоосон.

Одоогоор гурилын үнэ 600 төгрөг байгаа. Гэсэн ч өнгөрсөн оныхоо үнээр тогтооно. Учир нь үнийг хэтэрхий хэлбэлзүүлэхгүй. Хавар импортын татвар нэмээд л байдаг. Тэглээ ч тариаланчид үнээ нэмээгүй. Үүнийг яам бодлогын тодорхой түвшинд барина. Барьж буй энэ шалтгаан нь газар тариалангийн салбарт гарсан дэвшлийг унагаад алдчихгүй. Энэ төвшинд бариад, үнийг хэлбэлзүүлэхгүй, тодорхой алдагдлыг урамшууллын хэмжээгээр нөхөхөөр тооцож буудайн үнийг энэ төвшинд хоёр жилдээ барих хэрэгтэй.

Нэг тонн нь 350 мянган төгрөгийн буудайгаар кг нь 600-650 төгрөгийн гурил үйлдвэрлэх боломж байгаа. Гурил үйлдвэрлэгч нар авсан буудайн үнэ дээрээ зардлын үнээ нэмээд, үйлдвэрлээд л гаргадаг. Тэгэхээр ханш хэвээрээ байна гэсэн үг.

-Тариалан эрхлэлтийг дэмжих сангаас энэ жил жижиг дунд үйлдвэрүүдэд ямар хэмжээний туслалцаа дэмжлэг үзүүлсэн бэ?
-Үндсэндээ 40 шахам тэрбум төгрөгийн санхүүжилт өгсөн. Үүнд шатахууныг урьдчилан зээлээр олгож, техник тоног төхөөрөмжийг хоёр жилийн хугацаатайгаар өгсөн. Жилдээ Тариалан эрхлэлтийг дэмжих
сангаас тариалан эрхлэгчдэд 30-40 тэрбум төгрөгийн дэмжлэг туслалцаа үзүүлээд явдаг. Энэ нь эргээд сандаа бүтээгдэхүүн болон орж ирдэг. Сан цааш нь бүтээгдэхүүнийг борлуулах замаар өр авлагаа барагдуулдаг.

Д.Ангараг