-Монголын түүхэнд 4096 бөх барилдаж байсангүй. Зарим хүн ийм их бөх цугларах болов уу гэж байсан гэдэг. Гэтэл бүр 6002 бөх бүртгүүллээ шүү дээ. Монголчуудын түүх, өв соёл болсон монгол наадам, бөхөө дэлхийн амжилтад бүртгүүлэхэд манай хийморилог эрчүүд хүчин зүтгэл гаргалаа?

-Монголын үндэсний бөхийн холбооноос ийм сайхан арга хэмжээ зохион байгуулсанд үнэхээр баярлаж байна. Бөхийн өргөөнд Гиннесийн номд бүртгэсэн бичгийг гардуулахад сэтгэл нь баясаж, огшоогүй нэг ч монгол хүн байгаагүй байх. Монголын үндэсний бөх гэдэг бол бидний өвөг дээдсийн минь өв соёл, зан заншил юм шүү дээ. Түүхт тэгш ой тохиосон энэ сайхан жил Гиннесийн номд бүртгүүлж байгаа нь бахдууштай. Улсын баяр наадмаар сум, аймаг, нийслэлд 40 гаруй мянган бөх барилддаг гэсэн тооцоо байдаг юм. Үүний цөөн хэдэн хувь нь л барилдлаа.

-Аварга аа, та олон жил баяр наадамд зодоглолоо. 13-ын даваа гэж зарлахад танд ямар мэдрэмж төрсөн бэ?

-Энэ барилдаан онцлог сайхан боллоо. Баяр наадмаар ихэвчлэн 512 бөх барилдаж, 1921 оноос хойш зургаан удаа л 1024 бөх барилдсан байдаг юм. Хамгийн дээд тал нь арван даваатай л байлаа. Харин сая 13-ын даваа гэхийг сонсоход сайхан, сонин сонсогдож байна лээ. Манай бөхчүүд идэвхтэй оролцож, дөрвөн аварга зодоглолоо.

-Олны хайр хүндэтгэл хүлээсэн олон бөх зодоглосонгүй. Х.Баянмөнх Ж.Мөнхбат, А.Сүхбат аварга, Д.Мөнх-Эрдэнэ арслан, Б.Гантогтох, Д.Сумъяабазар гээд?

-Харин тэглээ, ажил нь болоогүй байх. Гэхдээ л анх зарлаж байснаас хамаагүй олон бөх ирж, бүртгэлийнхэн 6002 болгоод бушуухан бүртгэлээ зогсоосон гэсэн шүү.

-Дэлхийн дээд амжилт тогтоож, Гиннесийн номд орлоо, монгол бөх. Сертификат олгоход сэтгэл огшоод ирсэн?

-Өө, ярих юм биш, үнэхээр сайхан байсан. Бөхийн өргөөнд цугласан хүмүүсээс гадна монголчууд бүгд баярлаж, догдолсон байх. Би баярлахдаа нулимс унагаж л суулаа. Чиний зодог шуудаг их сайхан таарсан харагдсан. Бэлэн байсан уу?

-Би 20 жил зодог шуудаг өмсөөгүй юм билээ. Энэ сайхан барилдаанд зодоглохоор бүртгүүлчихээд зодог шуудгаа үзтэл дөрөв байна. Хоёр нь багадаад, нэг томдож, үлдсэн ганц нь яг таарлаа. Балжаа аварга намайг сайн мэдэх байх. Би хүүхэд байхдаа хотын аваргын барилдаанд оролцож 28 даваад түрүүлж байсан. Тэгээд удалгүй 1998 онд Япон руу явчихсан. Тэр үед “Алдар” нийгэмлэгт Ганбат арслан, Өвгөнхүү начны байгуулсан “Монгол бөх” клубт хичээллэж байсан. Аварга маань одоо “Алдар” нийгэмлэгээ авч яваа.

-Чамайг би санаж байна. Хүүхэд байхдаа үндэсний бөхөөр сайн барилдаж байсан шүү. Сүмогоос зодог тайлж ирээд яагаад барилдаагүй вэ. Бэлтгэл байнга хийж байсан хүнд барилдах хэцүү биш баймаар юм?

-Надад барилдах боломж их байсан. Гэхдээ би барилдахыг хүсээгүй юм. Би барилдаад цол авлаа гэхэд “Мөнгө төгрөгтэй хүн аргагүй” гэнэ. Уначихвал “Өө, юу ч чаддаггүй байсан юм байна” гэнэ шүү дээ. Тиймээс би цолны төлөө барилдах бодолгүй явсаар өнөөдрийг хүрлээ. Үндэсний бөхөө дэлхийд таниулах арга хэмжээнд бөхийн хийморио бодоод би зодоглосон. Ингэхэд аварга аа, допингийн асуудлаар та бид хоёр ярилцах ёстой байх. Жил бүр л шөвгөрсөн 16 бөхөөс шинжилгээ авдаг. Гэхдээ үр дүн нь харагдахг үй юм. Ингэж байхаар авахгүй байх нь дээр биш үү?

-Допинг хэрэглэх нь эрүүл мэндэд асар муу гэж би боддог. Сүүлийн арваад жил шинжилгээ авлаа. Гэхдээ үр дүнгүй, тухайн үед сонин хэвлэлээр шуугиж байгаад л намжчихдаг. Хариуцлага тооцож чадахгүй юм чинь авах шаардлагатай эсэхэд би эргэлздэг. Дэлхий нийтийн спорт, олон улсын тэмцээнд допингийн шинжилгээ авсан шиг авч, хариуцлагыг тооцож байгааг бид бүхэн харж байна. Бид бөхчүүдээсээ шинжилгээ авах эсэхээ өөрсдөө яриад шийдчих боломжтой. Сүмод допингийн шинжилгээ авдаггүй байх аа?

-Сүмод олон орны бөхч үүд барилддаг ч допингийн шинжилгээ авдаггүй. Нэг талаас үндэсний спорт учраас тэр. Нөгөө талаас допинг хэрэглэсэн ч нөлөө- лөхгүй. Манай үндэсний бөхөөс өөр шүү дээ, сүмо. Хэдхэн секундэд барилдаан явагддаг. Хэт их хүч гаргавал харин ч бүр ялагдах магадлалтай. Манай бөхчүүд “Тулгамдаад шээс гарахгүй юм. Өөр хүн оруулаад шээлгэчихлээ” гэж ярьдаг. Ингэж нэр төдий шинжилгээ авч, тэрийгээ олон нийтэд зарлаж ганц нэг хүнийг эвгүй байдалд оруулдгаа бүр болих хэрэгтэй гэж би боддог. Манай үндэсний бөх бол сонирхогчийн спорт шүү дээ. Аварга энэ жил барилдсан ч болно, барилдахгүй байсан ч болно. Сумын нэг бөх ирээд наадамдаа зодоглоход хэн ч эсэргүүцэхгүй. Ийм нөхцөл байдалд явагдаж байхад допингийн шинжил гээг баталгаагүй орчинд аваад, тэгээд цол хурааж, эр хийг нь хасна гэдэг бол үнэ хээр байж боломгүй зүйл.

Энэ жил Ховдын хоёр бөх допинг хэрэглэсэн гээд хэвлэлээр баахан шуугилаа. Улсын харцага Алтангэрэл, шинэ начин Цогбаяр нартай би уулзсан. “Ах аа яах вэ, бэртлийн эм ууснаас ийм зүйл гарах шиг боллоо” гэж байна лээ. Саяхан Японоос шинжилгээний баг ирсэн. Би тэр хоёрт шинжилгээ хийлгэсэн юм. Шинжилгээний багийнхан “Шинжилгээгээр допинг гэж гарах магадлалтай. Гэхдээ энэ бол жинхэнэ хүч тэнхээ оруулдаг допинг биш” гэж хэлсэн. Хоёр бөх маань бэртлээ хурдан эдгээхийн тулд фуратин уусан юм билээ. Энэ эмийг эмэгтэй хүн ч таргалахгүйн тулд уудаг зүйл шүү дээ. Манайхан допинг гэж чухам алиныг нь хэлдэг, ямар хор хохиролтойг мэддэггүй. Ялгааг нь сайн мэдэхгүй байж хэдэн бөхчүүдээ хэлмэгдүүлчих гээд байх юм. Уг нь бөхчүүддээ ийм зүйл хэрэглэж болохгүй гэсэн эмийн жагсаалтаа танилцуулж, сайн ойлгуулах ёстой. Тийм жагсаалт байна уу, аварга аа ?

-Наадмын өмнөхөн галуудаар яваад баахан жагсаалт өгдөг л юм. Тэрийг анхаарах хүн байхгүй. Хэдэн зуун нэр төрлийн эм тарианы нэрийг англиар биччихээр яаж ч ойлгож, ялгаж мэдэх вэ дээ.

-Үнэн тэр л дээ. Үнэхээр хүч тэнхээ оруулдаг хэрнээ эрүүл мэндэд сөрөг нөлөө үзүүлдэг допингийг их хэмжээгээр хэрэглэсэн хүний эрхийг хасах ёстой. Гэтэл бэртлээ эдгээж, зүлэг ногоон дэвжээндээ гарахсан гэхдээ эм уусан хү нийг хэлмэгдүүлж болохгүй. Допинг гэдэг бол их үнэтэй. Нэр холбогдоод байгаа хоёр бөх худалдаж авч дийлэхгүй гэдгийг би сайн мэдэж байна. Би Цогбаярыг сайн мэднэ. Бүтэн өнчин, Сонгинохайрхан дүүрэгт эхнэр, хоёр хүүхэдтэйгээ айлын хашаанд амьдардаг. Энэ жилийн наадмаар хийморьтой байж улсын цолонд хүрээд амьдрал нь жаахан дэвжих гэтэл ийм зүйл яриад сэтгэл санаа, амьдралыг нь унагачихсан. Би чадах ядахаараа сэтгэл санаагаар дэмжихийг хичээж, Сөүл рүү явах зардлыг нь дааж байгаа.

Алтангэрэлийн хувьд 30 гарсан бөх. Энэ хүн дахиж барилдаад улсын харцага цолонд хүрнэ гэдэг амаргүй. Бөхчүүд юу ч мэдэхгүй явж байгаад шинжилгээ өгчихдөг. Үнэхээр допинг хэрэглээд, түүнийгээ нуух хэрэгтэй байсан бол өөрийнхөө шээсийг өгөхгүй байж болно шүү дээ. АНУ-д үйлдвэрлэсэн допинг 6-7 мянган ам.доллар. Манай бөхчүүдээс нэг ч хүн тийм зүйл хэрэглэж үзээгүй байх. Бөх хүн улсын цолонд хүрнэ гэдэг тухайн жилийн эрч хүч, хийморьтой холбоотой. Дараа жил оргилж байсан эрч хүч гарахгүй байх магадлалтай. Тийм ээ?

-Тийм ээ, тийм. Шинжилгээ авсан цагаас эхлэн арваад хүн допингийн асуудалд холбогдсон байх. Хариуцлага тооцсон удаа байхгүй. Авбал авсан шиг аваад, хариуцлага тооцсон шиг тооцох хэрэгтэй байх. Бүр авахгүй байхад буруудах зүйл үгүй гэж би боддог.

-Монгол бөх хөгжиж, жил бүрийн наадмын тааврыг таана гэдэг амаргүй болж. Залуу бөхчүүд жилээс жилд нэмэгдэж байгааг харахад сайхан байна шүү?

-Бөхийн холбооноос аймаг, цэргийн цолтой бөхийн барилдааныг ойр ойрхон зохион байгуулдаг болж. Үзээд суухад урамтай, сайхан барилдаан болдог. Энэ нь залуу бөхчүүдэд байнгын бэлтгэл болж байна. Жил бүрийн наадмаар өөр өөр шинэ хүн гарч ирж байгаа нь бөхийн хөгжлийг харуулж байгаа хэрэг л дээ. Түүнээс гадна аймгууд анхаарч, энэ барилдаанд бөхчүүдээ тогтмол оролцуулж байна. Дээр үед наадмын бэлтгэл гэж 14 хоногийн өмнө л гардаг байлаа. Одоо бол өөр. Аймаг аймгаараа сарын өмнө бэлтгэлдээ гарч, залуучууд заалны барилдаанд тогтмол оролцож байгаа нь амжилт гаргахын үндэс болсон.

-Манай зарим хүн улсын цолтой бөх аймгийн наадамд очоод өвдөг шороодоод байна гэж шүүмжилдэг. Та ямар бодолтой явдаг вэ?

-Бөхийн хөгжилтэй л холбож тайлбарлана даа. Аймаг, цэргийн цолтой бөхчүүд улсын наадамд тав даваад олон арваараа улсын цолтой болж байна. Сар шинийн барилдаанд аймгийн цолтой бөх түрүүлж байх жишээтэй. Сар шинийн барилдаан бол тухайн жилийн наадмын өнгийг тодорхойлох хамгийн том барилдаан шүү дээ. Бид мэтийн хүмүүс дө рөв даваад цаашаа барил даад хол явахгүйгээ мэдээд нутгийн дүүгээ дэмжээд амлаж авах зүйл бий. Тэр хүнийг би өөрөө дасгалжуулж, бэлтгэлийг хангасан. Нөгөөдөх маань дөрөв даваад нүд нь бүлтийгээд зогсож байхад ам авахгүй гээд би яах вэ. Түүнийгээ дэмжээд улсын цолонд хүргэчихье гэж хэн ч хичээнэ шүү дээ.

(Х.Оюунсүрэн)

-Түүний цаана мөнгөний асуудал яваад байна гэж хүмүүс ярьдаг. Энэ нь ч үнэний ортой байдаг бололтой. Тавын даваа эхлэхэд “Начны найраа” эхэллээ гэж наадамчин олон ярих нь бий?

-Би л өдий олон жил барилдахдаа нэг ч төгрөг авч үзээгүй. Нутгийн бөхөө сайн дасгалжууллаа гэж нутгийн зөвлөл урамшуулдгийг бүгд мэднэ. Мөнгөний асуудал байдаг л байх.

-Аварга сая өөрийн бодлоо хэллээ. Өөрөө цаашаа барилдаад давахгүй гэдгээ мэдэж байгаа хүн нутгаасаа улсын цолтой бөх төрүүлчихье гэж хичээх нь бий. Сүмод бол хэн нэгнийгээ дэмжинэ гэсэн ойлголт байхгүй л дээ. Анх ирээд би дэмжинэ гэдгийг ойлгодоггүй байлаа.

Монгол хүний сэтгэлгээ гэдэг япончуудаас тэс өөр. Хэрвээ би нутгийн хүнээ дэмжихгүй бол нутагтаа очих нүүргүй болно. Хэрвээ Увсын бөх дөрөв давчихвал бүгд л Балжаа аварга руу утасдана. “За та тэр дүүгээ авдаг юм шүү” гээд л. Аварга бол үүнийг сайн мэдэж байгаа байх. Нутгийн зөвлөл дэмжээд явдаг нь үнэн. Энэ жилийн наадмаар та тавын даваанд ямар сонголт хийх вэ гэдэг хүндхэн асуудалтай тулгарах шиг болсон?

-Нутгаа бодоод нутгийн дүүг авмаар байдаг, нөгөө талд байгууллагын бөх хараад зогсож байдаг. Тийм үед их хэцүү. Наадмын дараа нутагт маань том наадам болно. Би нутгийнхаа ойд заавал очих учиртай. Хэрвээ би нутгийн залуу бөхөө дэмжээгүй бол нутагтаа гишгэх газаргүй болж, бараг хөөгдөнө шүү дээ. Монголчууд нутгаас нь улсын цолтон төрж байвал баярлаж, бахаддаг ард түмэн. Түүнээс гадна би сүүлийн арваад жил Увсын бөхчүүдийнхээ бэлтгэлийг хангаж байна. Тэд маань намайг “Багш аа” гээд хүндэтгэнэ. Бид багш шавийн барилдлагатай болж бэлтгэл сургуулилалтаа хамтдаа хийдэг. Сэтгэл зүрхээ зориулсан хүнээсээ би нүүр буруулах эрхгүй болчихдог юм. Заан, арслан цол авлаа гээд улсын төсвөөс их хэмжээний мөнгө гарсан зүйл огт байхгүй. Хэрвээ их хэмжээний шагнал өгч, байнга тэтгэмж өгдөг бол түүнийг авахын тулд учраа бөхдөө мөнгө өгсөн гэж хэлж болох л доо. Түүнээс гадна ард түмний хүсэл гэж байдаг. “Энэ хүн начин байтугай заан байх ёстой бөх” гэж хүндэтгэдэг хүн цөөнгүй. Тэр хүнд ард түмний хэлээд байгаа цол хол мэт байдаг л даа. Харин тэр үед нь дэмжээд өгвөл түрүүлсэн ч болох юм байна гэсэн итгэлтэй болдог. Нөгөө талаас бөхчүүд бие биедээ итгэл өгч байгаа юм.

-Манай бөхийн холбоо олон жил амжилттай барилдсан бөхчүүдээ урамшуулдаг уу?

-Бөхийн холбоо олон ажил санаачлан хийдэг юм. Тухайлбал 45-аас дээш насны бөхчүүдээ жилд нэг удаа урамшуулдаг. Би гэхэд улсын баяр наадамд 17 удаа таваас дээш даваанд барилдсан байдаг юм. Надад жилд 500 мянган төгрөг өгдөг. Миний зиндааны хэдэн бөх байгаа билээ. Ингээд бодохоор их мөнгө олгодог юм билээ.

-Сүмогийнхтой харьцуулш гүй юм байна. Хэрвээ би Японы иргэн болбол байнгын тэтгэлэгт хамрагдана. Би Монгол руугаа буцна гэсэн болохоор зодог тайлсны баярыг хийж өгөөд, нэг удаа хангалттай мөнгө өгчихдөг. Монголын ард түмний хайртай бөхтэй ярилцах боломж олгосон танай сонины хамт олонд баярлалаа. Балжаа аварга маань монгол бөхийн зүлэг ногоон дэвжээгээ хүндэтгэн, олон жил монголчуудаа баярлуулаарай гэж хүсье.

-Арлын Япон оронд улс орныхоо нэрийг гаргаж, мэргэжлийн сүмод амжилттай барилдан, олон аварга төрөх замыг тавьж өгсөн Батбаяртаа би бөх, ах хүний хувьд баярлаж явдаг. Хүний нутгийн хүргэн бололгүй эх орондоо ирж, төр түшилцэж яваагаар нь бахархдаг. Цаашдын ажилд нь амжилт хүсье.

Тэмдэглэсэн Х.ОЮУНСҮРЭН