Гэхдээ тэр бүхнийг хүн болгон мэддэггүй. Мэдэх ч үндэсгүй. Харин хүмүүст мэдрүүлж таниулдаг нь хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэл. Яагаад янз бүрийн нэртэй сонин гараад байдаг юм бол гээд бодсон ч, цаг үеийн ч бай, болсон, болох гэж байгаа үйл явдал ч бай, болоод өншөрсөн ч бай айлмаарч гайхмаар, айж жигшмээр, хөх инээд хүрмээр гэхчилэн бүхий л мэдээллийг радио, телевиз гэж гараагүй байхад сонин дээр анх бичиж хүргэсэн байж таарна. Тэр мэдээллийн хэрэгслийн ерөнхий нэр “СОНИН”. Тэгэхлээр уншууртай, сонин юмсыг бага гэж гололгүй сонинд нийтэлж байх нь буруугүй гэж би бээр өөрөө өөрийгөө зөвтгөдөг. Гэхдээ товч, тодорхой байх нь илүү хүртээмжтэй. Том том материалыг зориуд л цаг зав гаргахгүй бол өнөөдрийн энэ олон сонингуудаас сонгож уншина гэдэг юу л бол. Гэхдээ хэрэгцээ шаардлагынхаа хэрээр унших гэснийгээ хэн ч унших нь мэдээж. Ингээд нутаг нугынхаа зарим сонин зүйлээс зориуд мунхаглан бичихийг хүслээ..

Украин улсын Монгол партизан
Говь-Алтай аймгийн Хөхморьт сумын харъяат ахмад дайчин Дагвын Тожилсүрэн гэдэг хүн дэлхийн хоёрдугаар дайны үед ид залуудаа Киев хотноо суралцаж байжээ. Тэр үедээ Ази тивийн Монгол орноос ирсэн оюутан атлаа партизаны отрядад сайн дураараа элсэж улмаар хотын хамгаалалтанд оролцон байлдаж явжээ. Хамгийн сонин нь түүнийг зүгээр л нэг буу мөрлөөд явсан цэрэг биш гэдэг нь нотлогдсон юм.
Манай оронд 1992 онд Украин улсын ерөнхийлөгч айлчлан ирээд Д.Тожилсүрэнд “Украин улсын дайчин партизан” гэж бичсэн алтан үсэгтэй үнэмлэх гардуулж, одон тэмдгийг энгэрт нь зүүж өгч байжээ.

Элснээс хураадаг хүнс
Элснээс хүнс хураадаг гэхлээр зарим хүний санаанд ер буухгүй байж болно. Тэр ургамал нь Хөхморьт суманд ургадаг суль, сулихар, бор бударгана зэрэг ургамал. Уг ургамлуудыг нутгийнхан түүж хүнсэндээ хэрэглэдэг уламжлалтай. Тэдгээр ургамлыг их ургасан жил зарим өрх 14-20 шуудайг түүж байсан удаатай гэдэг. Нэг шуудай нь элбэгхэн 80 кг-ыг татдаг гэнэ.
Дөчөөд ны үед тус сумын дарга У.Хуушаан гэдэг хүн “Манай сум өнөө жил 35.0 тн амуу буудай хураан авлаа” гэж дээд газартаа мэдээлсэн юм байж. Гэтэл нэгэн мяндагтан “Элсний нутаг Хөхморьт сумд будаа тарьж хурааж авна гэж юу байхав. Газар дээр нь очиж шалгаж ир” гээд комисс илгээж байсан гэдэг.

Луу ороосон чулуу
Мөн сумын 2-р багийн нутаг дахь Харуул хайрханы худгийн дэргэд атан тэмээ алсыг харан хэвтэж байгаа юм шиг хүрэн улаан өнгөтэй хүрмэн чулуу бий. Тэр чулуун дээр цасан цагаан чулуугаар лууны дүрсийг шигтгэн гайхамшигтай сайхнаар дүрсэлсэн байдгаараа өвөрмөц.
Луут хадыг тэнгэрийн дуу, галын аюул, ган зуднаас хамгаалдаг гэж нутгийнхан бэлэгшээн газар дэлхийгээ аргадан тахиж, шүтэж ирсэн аж. Энэ чулууны ойролцоо мал муулах, хэл ам хийх, хэрүүл шуугиан тарихыг цээрлэдэг байна. Луу ороосон чулууг шүтэх үедээ мах идэж, архи уухгүй бөгөөд зөвхөн сүү өргөж, цагаан идээ, будаагаар чимж юу санасан есөн хүслээ шивнэж хэлдэг байжээ. Байгаль өөрөө хадан дээр цагаан чулуугаар чимж луу урласан нь одоо хүртэл нууцлаг хэвээрээ байсаар.

Хүчтэй тэнхээтэй хүн
Говь-Алтай аймгийн Цээл сумд данхар Халзан хэмээх хүн Дэрстэй багийн нутаг Буурын голын ойролцоох Хөх дэн гэдэг газраас монгол үхрийн махыг ширэнд нь боож үүрээд Бүрэнжаргалан багийн нутаг Бага Таянгийн салбарт орших Долоогийн даваа хэмээх өндөр сүрлэг хад чулуу, бартаа ихтэй нарийн жимээр гуч орчим км замыг туулж байжээ.. Тэгэхдээ замдаа нэг л удаа амарсан байгаа юм.
Энэ даваа нь долоон хөтөлтэй агаад машин болон мотоцикльтай хүн явдаггүй харин зөвхөн ачаагүй морь, тэмээтэй хүн нэг чиглэлд явдаг газар аж. Тэрбээр хожим нь гэрээ баглаж дээр нь ээжийгээ суулгаж үүрээд зүүн тийш явжээ. Гэвч Да хүрээнд очих замдаа ямар нэгэн шалтгаанаар нас барсан гэдэг.

Чоно авласан хурдан хүн
Дэрстэй багийн нутагт Халтарын Сүрэнхүү хэмээх нэгэн их хурдан хүн байжээ. Тэр залуу насандаа морьтой хүнтэй зэргэцэн явдаг төдийгүй хөл нь хугарсан зээрийг араас нь хөөж гүйцэн барьдаг байж. Үүнээс гадна нэгэн удаа хавханд орсон чонын мөр хөөж яваад халз тааралджээ. Тэгтэл өнөөх чоно хавхнаас хөлөө тасалж зугатахад араас нь мань хүн гүйж төдхөн гүйцэн сүүлдэн авчээ. Өнөөх чоныг эргэж дайрах бүр хоёр талд нь ээлжлэн гарч байгаад хутгалж алсан гэдэг.

Чоно алах гээд хавхаа агнасан нь
Тус аймгийн нэгэн сумын анд хорхойтой нөхөр өдрийн сайныг сонгож байж налгар намрын сүүл сарын нэгэн өглөө чоно авлахаар морджээ. Тэгтэл явж байх замд нь ганц гангар атыг нь өнөөх том амт аль хэдийнээ хүртчихсэн улаан зам дээр нь тааралджээ. Мань эрийн уур нь ихээр хүрч “Гарзанд гарсан ганц атныхаа оронд хөлийг чинь гавлаж байгаад амийг амиар чинь солино доо” гэж хэлээд бушуухан буцаж гэрээсээ чонын хараа авёираад зүүчихэж гэнэ. Дараа нь гурав хоноод байтал “Хавханд чинь чоно оржээ” гэсэн хэл ирмэгц чиргүүлтэй трактор хүлэглэн хэдүүл иртэл үнэхээр хавханд нь чоно орсон байжээ. Хамт ирсэн нөхөд нь “Энэ муугийн тархийг нь бац цохино” гээд лоом, лантуу бариад дөхөхөд нь өнөөх тооцоотой эр “Тануус зогс, наадах чинь надтай тэрсэлдсэн этгээд. Би өөрийн гараар зүйл дуусгана. Та нар энэ бууны ид шидийг хар. Би тархийг нь бац буудахад толгой нь хол оо үсэрнэ” гэж хэлээд чоныг онилж байгаад аваад л хаячихаж. Тэгтэл яах ийхийн зуургүй буудуулсан чоно нь цаашаа эвхэрч яваа харагдахад очоод үзвэл хавхаа зад буудчихсан байж гэнэ.

Одооны гөрөөсний ухаан хол
Ан хийж гавьдаггүй ч сүрхий хорхойсдог нэгэн эр нэгэнтээ ярихдаа “Одооны гөрөөс ч ондоо болсон байдаг шүү, таминь. Би болсон хойно яахав шинэ шөл уучих санаатай анд явах хууч хөдлөөд болохгүй болохоор нь өнөө муу ногоон мотоцикиклиа асааж унаад, дэнжийн чулуунд дэргүүлж, бултуулсан шиг, дээлийнхээ хормойг хийсгээд гарч өгдөг юм байна. Удсан ч үгүй улаан замыг хөндлөн огтлоод хэсэг хар сүүлт хэрж давхилаа. Тэдний дундаас онцгойрч гарсан нэгэн ооныг ёонгож араас нь элдэж өгсөн чинь заг ихээр ургасан тойрмыг тойроод зугатаж гарлаа. Би ч тойруулаад л элдээд байлаа. Сүүлдээ бүр ухарч хөөлөө. Нэг мэдсэн чинь нөгөө муу мотоциклийн бензин дуусчихдаг байгаа. Тэгтэл нөгөөтөх ооно чинь сүүлээ хөдөлгөн шооргоносоор надаас холдсон шүү. Ээ дээ, одооны гөрөөсний ухаан хол болсон байна лээ” гэж амаа барин халаглаж суужээ.

Гээсэн кропоо олох гэсэн нь
Хуучин нийгмийн үед газар тариалангийн ажил ид хүчээ авч байсан цаг. Шөнөжин атар газрын хагалгаанд явсан нэгэн эр нойроо хүрээд болохгүй болохоор нь тэсэхээ байгаад нүднийхээ хорыг гаргаж байтал эргүүлийн дарга нь ирж яваа харагджээ. Мань эр шалавхан босоод анжиснийхаа шанг дагаад юм эрж гарчээ. Дарга нь түүн дээр ирээд “Яав, ийв ээ, явахгүй яагаав? чи” гэж ирээд л сүржигнэн сандаргажээ. Сандрахдаа тэр “Дарга аа, би кропоо гээж орхилоо” гэсэн чинь “Том юм уу?” гээд өөртэй нь цуг жаал эрж байснаа “Бушуухан олоорой” гэж хэлчихээд яваад өгсөн гэдэг.

Д.Сэрээтэр