-Хагас зууны турш өөрийнхөө бие сэтгэл, аль бүхнээ зориулж явсан салбараа унах, өндийхийн зааг дээр байхад амандаа ус балгасан юм шиг суух эрх надад алга даа-

“Анхны алхам”, “ Эх бүрдийн домог”, “Хүний амь”, “Суварган цэнхэр уулс”, “Хатанбаатар”, “ Зарлаагүй дайны оршил”, “Намар нахиалсан мод”, “Алтан шонхор”, “Хүн чулууны нулимс”, “Бүлээн нурам”, “Амин мөр”, “Араатан”, “Өс хонзон”, “Их хааны удам”, “Хайрын нулимс хатдаггүй” зэрэг 20 уран сайхны кино, мөн тийм тооны баримтат кино бүтээсэн найруулагч. Тэрбээр бас Александр Ванфиловын “Чулимскэд болсон явдал”, Михаил Булгаковын “Зойкагийн сууц” жүжгийг орчуулж, “Усан дээрх гал” хэмээх түүхэн тууж бичсэн гэдгийг уншигчид андахгүй. Энэ эрхэм бол Монгол Улсын Ардын жүжигчин, кино найруулагч, зохиолч Гомбожавын Жигжидсүрэн билээ. Түүнтэй амьдрал, кино урлагийн сонин хачнаас хуучиллаа.

-Кино бүтээхэд судсыг нь барьж явдаг гол уран бүтээлч бол найруулагч гэдэг?
-Тэр үнэн. Кинонд найруулагчаас гадна онцгой үүрэг гүйцэтгэдэг хүн бол продюссер. Энэ хүн киноны санхүүжилтийг хариуцахын зэрэгцээ үзвэрийн бүх асуудлыг шийддэг. Дэлхийн киноны түүхээс харахад мэдрэмжтэй томоохон продюссер олон тооны сайн найруулагч, жүжигчдийг төрүүлсэн байдаг. Жишээ нь, Италийн нэрт продюссер Карло Понти дэлхийн киноны супер од Софи Лоренийг олж харснаас гадна алдарт найруулагч Витторе Де Сикагийн уран бүтээлтэй холбож гаргаснаар дэлхий тэднийг таних болсон. Продюссерийг зөвхөн мөнгө олдог бас өсгөдөг хүн гэж ойлговол өрөөсгөл. Продюссер бол спонсор биш. Зах зээлийн хууль, бизнесийн менежмэнтийн мэдлэгээс гадна урлагийн өндөр мэдрэмж, уран бүтээлчдийн өвөрмөц сэтгэлгээг гүн ойлгодог хүн байдаг. Энэ өнцгөөс нь харвал өнөөдөр манайд мэргэжлийн кино продюссер байхгүй юм шиг...
-Тэгээд мэргэжлийн продюссергүйгээр киног яаж хийж байна вэ?
-Өнөөдрийн манай киноны нэг доголдол үүнд байгаа юм. Муухан жүжигчин ч юм уу, хэн нэг хүн тааруухан зохиол барьж ирээд мөнгөтэй хүнд сайхан үлгэрийг өнгөтөөр ярьж өгөөд кино хийхээр тохиролцдог. Энд л хэргийн учир бий. Чи бод доо. Хэн нэг хүн мухар олгой ургахад дайралдсан малын эмчээ дуудаж хагалуулахгүй шүү дээ. Мэс заслыг мэргэжлийн эмч л хийдэг. Түүнтэй агаар нэг юм даа.
-Гэхдээ л өнөөдрийн кинонууд өртгөө хэд дахин нугалж оллоо гээд сонин хэвлэлээр бичээд байдаг шүү дээ?
-Тэр болгоныг хэн тунгаахав дээ. Зарим нь шатдаг л биз. Нөгөө хэсэг нь “шарх”-аа нуугаад өнгөрөхийг хэн байг гэхэв. Хоёр гурван кинонд дараалан продюссер хийж буй хүн ховор л байх шиг. Худлаа юмыг мянган удаа давтахад үнэн болдог гэдэг шиг муухан киног телевизийн бүх сувгаар хүн уйдтал рекламдаж, Монголд урьд өмнө нь байгаагүй кино гарлаа гээд сонин бүхэнд ярилцлага өгөөд байдагт нэг учир бий. Ямар ч бүтээлд реклам хэрэгтэй. Гэхдээ хэмжээ гэж байна.
-Алтан үеийнхний бүтээж, үзэгчдийн танил болсон кинонуудын үргэлжлэлийг хийх болж. Энэ нь хэр зөв бэ. Хүний бүтээл, санааг хулууж байгаатай адил уу?
-Энэ бол ерөнхийдөө америкчуудын л бодож олсон зальжин арга. Гэхдээ тэдгээр кино нь өмнөх бүтээлүүдээсээ ямагт дорддог. Жишээлбэл, Францын найруулагч Клод Лелуш Каннын олон улсын кино наадмын гол шагнал хүртсэн “Эрэгтэй, эмэгтэй хоёр” гэдэг киногоо үргэлжлүүлж, “Эрэгтэй эмэгтэй хоёр-30 жилийн дараа” кино бүтээсэн нь амжилт олоогүй. Европын киноны жишээ энэ. Мөн манай үзэгчдийн сайн мэддэг Жэймс Камероны “Терминатор”, Жонатан Даммын “Хурга майлах цагаар”, ах дүү Вашовскийн “Матрикс” зэрэг киноны үргэлжлэлүүдийн аль нь ч анхны хувилбараа гүйцээгүй байдаг. Манайд “Морьтой ч болоосой”, “Би чамд хайртай” киноны үргэжлэлийг бүтээсэн. “Анхны алхам” ,“Суварган цэнхэр уулс” киноны үргэжлэлийг бүтээгээч гэсэн санал үзэгчдээс их ирдэг байсан. Зохиолыг нь хүртэл бичээд ирүүлж байсан удаатай. Тухайн үедээ би аль ч киноных нь үргэлжлэлийг хийхээс татгалзсан юм.
-Сайхан боломж биш үү?
-Боломж бол байсан л даа. “Анхны алхам” киноны үргэлжлэлийг хийхээс татгалзсаны дараа Ч.Гомбын зохиолоор найруулагч Д.Жигжид зохиолыг бага зэрэг өөрчилж “Баянбулагийнхан” киног бүтээсэн. Энэ бол уг чанартаа “Анхны алхам” киноны үргэлжлэл байсан юм. “Суварган цэнхэр уулс” киноны үргэлжлэлийг сэтгүүлч А.Батсайхан, Хилийн цэргийн офицер О.Пүрэвжавын хамт бичиж надад ирүүлсэн байсан.
-Хоёр уран бүтээлчийн зохиол нь танд таалагдаагүй учраас татгалзсан гэж ойлгож болох уу?
-Таалагдаагүйдээ биш юм. “Анхны алхам” кинотой харьцуулаад бодоход нэг л унах гээд байгаа юм шиг санагдсанаас л татгалзсан хэрэг. Ер нь сайн киног муу болгож үргэлжлүүлэх нь “нуухыг нь авах гээд нүдийг нь сохлох”-той л төстэй юм даа. Түрүүн дурдсан дэлхийн кинонуудаас харахад цуврал кинонууд нь анхны сайн бүтээлийн дэвсгэр дээр арилжааны чиглэлээр ашиг олох зорилготой л хийгдсэн байдаг.
-Би монгол кино үзэх дуртай. Хэчнээн үзсэн ч уйдахгүй. Над шиг ийм хүн олон бий. Үүний нууц нь юундаа байна вэ?
-Би гайхаад байгаа юм. Арилжааны телевизийн энэ олон сувгаар үргэлж монгол кино гарч байхад үзэгчид огт уйддаггүй. Харин ч гарахгүй бол нэхэх хандлагатай. Өчнөөн олон жилийн өмнө хийсэн кинонуудыг өнөөдрийн үзэгчид яагаад ингэж шимтэн үзээд байна вэ гэдэг судлууштай л асуудал. Үүнээс үүдэн надад нэг зүйл бодогддог юм. Энэ нь Монголын кино урлагийн мэргэжлийн төвшинтэй ч холбоотой. Миний бодлоор продюссерын зэрэгцээ судлаач, түүхч, шүүмжлэгч хэрэгтэй байна. Өнөөдөр дэлгэцэнд гарч буй кинонд задаргаа хийж, дэлхийн болон өөрийн орны кино урлагийн түүхэн хөгжлийн явцтай харьцуулан дүгнэж, шүүмж судалгаа бичиж байгаа мэргэжлийн судлаач, шүүмжлэгч нэг ч алга. Киноны талаар хэвлэлүүдэд гарч буй шүүмжийг харахад үзэгчийн сэтгэгдэл төдий зүйлээр хязгаарлагдах юм уу, аль эсвэл хэн нэгний захиалгаар бичсэн хиймэл үгүүллүүд байх жишээтэй. Ийм байхад кино урлаг яаж өсөн дэвжих юм бэ? Кино урлагийн бүтээлийн үнэ цэнийг олон түмэнд гаргаж тавьдаг салбар бол кино судлал. Энэ чиглэлээр бид мэргэжлийн судлаач, түүхчдийг яаралтай бэлдмээр байна. Тэгэхдээ дөнгөж ерөнхий боловсролын сургууль төгссөн хүүхдийг энэ мэргэжлээр сургана гэхэд учир дутагдалтай.
-Яагаад?
-Ойлгомжтой шүү дээ. Урлагийн яг энэ салбарыг ямар нэг хэмжээгээр сонирхож, дотор нь орж мэдэрсэн энэ ажилд үнэхээр бие сэтгэлээ зориулах чин эрмэлзэлтэй сэтгүүлч, зохиолч, хэн ч бай кино судлалаар мэргэших юм бол амжилтад хүрнэ. Гадаадын судлаач, түүхчид, урлагийн философичдыг харахад ингэж бэлтгэгдсэн байдаг. Жишээ нь Францын “Шинэ давалгаа” урсгалын гол төлөөлөгч болох Жан Луи Годар, Франсуа Труффо нар ,,анх алдарт “Синема” сэтгүүлд кино шүүмж бичсэнээр уран бүтээлийн гараагаа эхэлсэн. Ер нь дэлхийн жишигт кино судлаач, шүүмжлэгчид асар хүндтэй байр суурь эзэлдэг. Тухайлбал, ямар нэг найруулагчийн шинэ бүтээлийг хүлээн зөвшөөрөгдсөн кино судлаач, шүүмжлэгч магтах юм уу, муулснаар тухайн киноны хувь тавилан шийдэгддэг. Үүнээс харахад киноны мэргэжлийн судлаач шүүмжлэгч ямар чухал болох нь ойлгомжтой. Өнөөдрийн манай кино урлаг их далайд хөвж яваа луужингүй хөлөг онгоцтой адилхан байна.
-Монголын кино урлагийн онгоц хэзээ луужинтай болох бол. Энэ хөлгийн жолоог атгаж буй залуучуудынхаа талаар ямар бодолтой байна вэ?
-Монголын кино урлагийн ирээдүй залуучуудын гарт байгаа. Бидний дээр ярилцсан бүх зүйл эзэнтэй болж хөгжинө гэдэгт бүрэн итгэлтэй явдаг. Яахав, одоогийн Монголын кино нийгмийнхээ хандлагыг дагаад голдуу ашиг хонжоо хайх нэг хэрэгсэл болж буй. Миний бодлоор хамгийн гол нь мөнгөндөө биш юм. Тэр ч байтугай огт мөнгө төсөвгүйгээр сайн кино хийж болно. Ийм жишээ кино урлагт олон байна. Тухайлбал, кино урлаг анх үүсэх үеэс эхлээд ах дүү Люмер, Роберт Флаерти цаашлаад, 1930-аад оны Жозеф Фон Штернберг, Дзига Вертов, 1940-өөд оны Италийн неореалистууд болох Роберто Росселини, Жузеппе Дэ Сантэс, Лукино Висконти нар, 1950-иад оны Францын “Шинэ давалгаа”-ныхан болох Ален Ренэ, Агнэ Варда, Эрик Ромер, 1960-аад оны “Шинэ Германы кино” урсгалынхан болох Райнер Вэрнэр Фасбиндер, Вернер Хэрцог, 1970-аад оны Америкийн авангард болон андэрграунд киноны төлөөлөгчид болох Энди Вархол, Жон Кассавэтэс гэх мэт том найруулагчдын кино маш бага өртгөөр ямар ч төсөвгүй бүтээгдсэн байх жишээтэй. Хамгийн сүүлийн баримтыг дурдахад 1990-ээд оны Ираны үндэсний кино урлаг яг л ийм замаар босч ирж дэлхийд өөрийгөө хүлээн зөвшөөрүүлж чадсан. Би яагаад ингэж “лекц уншаад” байна вэ гэвэл хамгийн гол нь мөнгөндөө биш толгойдоо байдаг гэдгийг л нотлох гэсэн юм. Үүнийг л би залуу үеийнхэндээ хандаж хэлмээр байна.
-Таны амьдралыг кино урлаггүйгээр төсөөлөхийн аргагүй…
-Тийм ээ. Одоо эргээд бодоход би өөрийнхөө амьдрал, уран бүтээлийг Монголын кино урлагтай холбосноос хойш 50 жил болжээ. Тавин жил гэдэг улс нийгмийн хувьд бага боловч хүний амьдралд чамлахаар хугацаа биш. Он жилүүд үнэхээр мэдэгдэхгүй өнгөрөх юм. Миний анхны уран бүтээл “Анхны алхам” кино дэлгэцэнд гараад 40 жил болж байна шүү дээ. Ингээд бодохоор чиний хэлдэг зөв юм байна. Энэ жил Монголд кино урлаг хөгжсөний 75 жилийн ой тохионо. Би монгол киноны түүхийг үгүүлсэн цуврал нэвтрүүлэг хийхээр бэлтгэл ажилдаа ороод явж байна даа.
-Таны ширээн дээр Ардын уран зохиолч Б.Лхагвасүрэн гуайн олон сайхан ном харагдах юм?
-Тийм ээ. Бид сайн найзууд. Шинээр гарсан ном бүхнээ надад их сайхан үг бичиж өгнө. Ганцхан жишээ хэлэхэд, “Хос уянга” номдоо “Миний муу найз Г.Жигжидсүрэн минь ээ,
Од, цэцэг хөглөрсөн хорвоод
Ойрхон явлаа шүү ! Бидэн хоёр
Манарсан он жилүүдийн цаанаас
Магадгүй хэн нэгэн дурсаж
“Тэнэгүүд” байсан юм гэж яривал
Тэнгэртэй явсны заяа бүрэлдэнэ. БЛхагвасүрэн 1991 оны тавдугаар cap гэж бичиж өгсөн байна. Бид хамтарч “Хүн чулууны нулимс”, “Бүлээн нурам”, “Араатан ” зэрэг олон сайхан кино бүтээсэн дээ. “Хүн чулууны нулимс” киноны зохиол нь “Цусан гавъяа” нэртэй байсан юм. Хэлмэгдлийн сэдвийг анх томоор хөндөж тавьсан бүтээл. Тухайн үедээ чамгүй ороогдож зовлон туулж үзэгчдийн хүртээл болсон доо.
- “Хүн чулууны нулимс” кинонд таны хүү тоглодог байх аа?
-Миний том хүү Ж.Бодьсүрэн галзуу Цэвэлийн хүү Жамцын дүрд тоглосон. Хүү маань кино зураглаачийн мэргэжилтэй. Бодьсүрэн маань энэ киноноос гадна миний “Суварган цэнхэр уулс” -ын Цэндийн бага нас, “Намар нахиалсан мод”-ын Бодьхүү, “Алтан Шонхор”-ын Шаралдай, “Нарны унага” киноны Бүднээ зэрэг хэд хэдэн дүрд тоглосон байгаа. Ер нь зураглаачийн хувьд миний хүү муугүй шүү. Зураглаач хүний хамгийн гол зүйл нь гэрэл тавих. Бодьсүрэн гэрэл тавихдаа үнэхээр сайн. Хүүд маань мэдрэмж байх шиг байгаа юм.
-Та ч бас кинонд дүр бүтээсэн биз дээ?
-Миний жүжигчин гэж юу байхав. “Анхны алхам”-ын сурвалжлагч, “Нарны унага”-ын Гочоо, “Зарлаагүй дайны оршил” киноны хурандаа зэрэг жижиг дүрд тоглосон. Бүх Оросын Кино урлагийн дээд сургуульд ЗХУ-ын Ардын жүжигчин Тамара Федоровна Макаровагаар дөрвөн жил жүжигчний уран чадвар заалгаж, онц дүнтэй төгсч байлаа. Түүнийхээ үр шимийг үзсэн гэх үү дээ.
-Тэгэхээр танай гэр бүлийнхэн кино урлагийн хүмүүс юм аа?
-Тэгж хэлж болно. Бодьсүрэн маань хоёр ихэр дүүтэй. Аль, аль нь багадаа кинонд тоглож байсан. “Амин мөр” киноны маань Анхаа гэж хэлгүй хүүхэд байдгийг үзэгчид сайн мэднэ. Миний хүү Ж.Батбаатар нэгдүгээр ангид байхдаа Анхаагийн дүрийг чамлахаагүй бүтээж, тухайн жилдээ шилдэг эрэгтэй жүжигчний шагнал авч, сүүлд нь надтай хамт олон улсын кино наадамд оролцож байлаа. Мөн “Их хааны удам” киноны Батбаярын дүрд тоглосон. Хүү маань геоэкологич мэргэжилтэй. Одоо Вашингтоны их сургуулийн докторантурт суралцаж байгаа. Дунд хүү Ж.Бодьбаатар олон улсын сэтгүүлч мэргэжилтэй. Өнгөрсөн хавар Анкарагийн их сургуулийг урлагийн түүхч мэргэжлээр төгсч, одоо МУИС-д багшилдаг. Хүү маань багадаа “Араатан”-ы Баатар, “Их хааны удам” киноны сайн ноён хан Намнансүрэнгийн бага насны дүрд тоглож байлаа.
-Ийм сайхан хүүхдүүд төрүүлж, урлагийн гэр бүлийн арыг дааж явдаг ханийн тань талаар асуухгүй өнгөрч чадахгүй нь?
-Үггүйгээр бие биеэ ойлгож, насан туршийн итгэл дээр ханийн заяа тогтдог гэж боддог. Миний ханийг Д.Цэцгээ гэдэг. Цахилгаан станцад инженер, Эрчим хүчний яаманд мэргэжилтэн зэрэг ажил хийж яваад 1990-ээд оны дундаас намайг дагаж, киноны салбарт зургийн даргаар ажилласан. Одоо надтай хамт МҮОНТ-ийн монгол кино нэгтгэлд редактор. Миний хань надад гурван хүү төрүүлж өсгөж өгсөн дархан бэр дээ.
-Та багагүй хөдөлмөр зарцуулж “Монгол киноны нэвтэрхий толь” хэмээх их бүтээл туурвижээ?
-Тийм ээ. Энэ номыг ханьтайгаа хамт гурван жил гаруй сууж бүтээлээ. Нэвтэрхий толь бичнэ гэдэг их чимхлүүр ажил юм байна. Энэ номд 1936-2000 он хүртэлх Монголын дэлгэцийн 300 орчим киноны лавлах, 1000 орчим уран бүтээлчийн намтар, 100 шахам киноны дууны үг, Монгол кино үйлдвэр болон аймаг хотын хөгжимт драмын театруудын урын сангийн лавлагаа, Монголын баримтат болон уран сайхны киноны он дарааллын жагсаалт, СУИС-ийн кино драмын ангийн үе үеийн төгсөгчдийн лавлагаа, Монголын кинотой холбогдолтой гадаадын уран бүтээлчдийн товч намтар зэрэг материал багтсан. Номын маань мялаалга үгийг Академич, Хөдөлмөрийн баатар, Ардын уран зохиолч, Төрийн шагналт Лодонгийн Л.Түдэв гуай бичиж өгсөнд сэтгэл өег явдаг.
-Л.Түдэв гуайн сэтгэлд хүрсэн болохоор их л сайхан үгээр мялаасан байх даа?
-Тийм ээ. “Сурагч хүнд бол сурах бичиг, судлаач хүнд бол тулгуур бичиг, сонирхогч хүнд бол сэцэн багш болохоор хувь тавилан энэхүү бүтээлд шингэсэн гэлтэй” гэж мялаалга үгээ төгсгөсөн байна лээ. Энэ сайхан мялаалга нь бүхий л кино урлагт амьдралаа зориулсан миний сэтгэлд өргөсөн сүү байсанд үгээр хэлж, үзгээр бичихийн аргагүй баярладаг.
-Таны “Монгол киноны нэвтэрхий толь” тухайн жилийнхээ шилдэг номоор шалгарч, шуугиулж байсан?
-Энэ ном одоо ч эрэлт хэрэгцээ ихтэй байгаа. Монголын оюуныг эрхэмлэдэг хэн бүхний гэгээн оюунд гэрэл нэмж байгаад магнай тэнэгэр явна даа.
-Аз жаргалын үнэ цэнэ юундаа оршдог вэ?
-Ажил хөдөлмөрт л байна гэж боддог доо. Хүнд сэтгэлийн гэгээ түгээх сонирхолтой ажлаа хийж явах шиг аз жаргал гэж юу байхав. Би ханьтайгаа хамт хамгийн эрт гэхэд 22.00 цагт л гэртээ ирдэг. Тухайн үед ядарч байгаа юм шиг боловч, хийсэн бүтээл, олон түмэнд хүрч, талархлын үг, сонсоход биеийн алжаал тайлагдаж, бүх зовлон мартагддаг. “Хүнийг бурмаар бус урмаар тэтгэ” гэж ямар үнэн үг болохыг цаг ямагт мэдэрч байна даа.
-Ингэхэд Жийгээ найруулагч хэр баян хүн бэ?
-Оюун санааны баялаг гэдэг хамгаас үнэтэй. Тэгэхээр би баян хүн болж таарч байна /инээв/
-Танайх айл биш номын сан шиг л юм?
-Би багаасаа ном уншиж өссөн. Эмээгийн ярьсан ардын явган үлгэрээс эхлээд ээжийн маань уншиж өгсөн Монголын эртний туульс намайг номын амтанд оруулж, уран бүтээлийн замд хөтөлсөн. Миний номын санд А.С.Пушкин, М.Ю. Лермонтов, Анна Ахматова, Расул Гамзатов, Омар Хайям, Б.Л. Пастернак, Н.С. Гумилев гээд дэлхийн яруу найргийн сонгодгуудын бүтээл хүндтэй байр эзэлдэг. Оросын их яруу найрагч Николай Гумилев:
“Ээтэн гутлын хоншоороор дэлхийн бөмбөрцгийг өшигчин
Ээрэм талын хүлгээр эцсийн далайг зорьсон
Миний өвөг дээдэс Хөх Монголын нүүдэлчин
Мэлмий алдрах говийн цалин цагаан туургатан”
гэж үнэхээр сэтгэл алдрам бичсэнийг уншихад, Монголоороо омогших сэтгэл өөрийн эрхгүй төрдөг юм.

Б.Анхцэцэг
INET.MN