Нинжа үүссэн түүх 1990 оноос Монголд нинжа гэх нэгэн хэллэг бий болж билээ. Тэр үед

Монгол орон зах зээлийн харилцаанд шилжиж,олон мянган хүн ажилгүй болж байсан. Бас ихэнх хүмүүсийг нинжа нэр зүүхэд 1991-2001 онд тохиосон байгалийн бэрхшээл болох зуд турхан “үүрэг” гүйцэтгэсэн. Амьжиргааных нь эх үүсвэр болсон хэдэн мал нь зуднаар өнхрөөд өгөхөөр малчдын амьдралын баталгаа алдагдахаас аргагүй. Тэр үед нь “алт” хөтөлбөр хэрэгжиж эхэлсэн.

Ард иргэд ч ногоон төмпөнгөөрөө зэвсэглээд аль л алт ихтэй гэгдсэн газар бүр рүү уухайлан дайрч байлаа. Нинжа нарын уугуул нутаг гэвэл яах аргагүй Өвөрхангайн Уянга, Төв аймгийн Заамар сумд. Нинжа хэмээн хэн нэгэн хэлэгдэх тоолонд дээрхи хоёр сумдын алдар “дуурсагддаг” байлаа. 1999-2001 онд нинжа нарын тоо ихээр өсөн, 2007 онд оргил үедээ хүрч 100 мянга болж байсан байх юм. Ингэхэд нөгөөх зуд нөлөөлсөн гэдэг. Өнгөрсөн 2010 оны мэдээгээр 12 аймгийн 49 сум, нэг дүүргийн нутагт ашигт малтмал хувиараа олборлогч иргэд 61915 байгаа гэнэ. Тэд алт, нүүрс, хайлуур жонш, цагаан тугалга олборлодог аж. Нинжа гэж бичээд байснаа яагаад хувиараа ашигт малтмал олборлогч иргэд хэмээн нэрлээд эхлэв гэж та бодож байна уу? ХАМО гэдэг нэрийг та ч, би ч одоо сонсож байгаа юм биш. Сүүлийн үед ингэж л ярьдаг болж.

Орон нутаг ХАМО нараа юуны учир нууцлах болов...

Нинжа нэрнээс татгалзаж ХАМО нэртэй болсон тэдэнд хууль эрх зүйн хангалттай орчин бий болсон ажээ. Ингэж хэлэхийн учир нь 2007 оны 10 дугаар сарын 21-нд Ашигт малтмалын хуулинд орсон нэмэлт өөрчлөлт, 2010 оны 07 дугаар сарын 01-ний өдрийн Газрын тухай хуульд орсон нэмэлт өөрчлөлт, 2010 оны 10 дугаар сарын 21-ний өдрийн Орлогыг нь тухай бүр тодорхойлох боломжгүй ажил үйлчилгээ хувиараа эрхлэгч иргэний орлогын албан татварын тухай хуульд оруулсан нэмэлт өөрчлөлт, Бичил уурхайгаар ашигт малтмал олборлох тухай Засгийн Газрын 308 дугаар тогтоол, Ашигт Малтмалын Газрын даргын 2011 оны 153 дугаар тогтоол зэрэг холбогдох хууль тогтоомжууд гарсан байгаа. Энэ нь төр засаг бичил уурхайг хүлээн зөвшөөрчээ л гэсэн үг. Бичил уурхайчид нөхөрлөл байгуулан хуулийн хүрээнд ажиллах эрхтэй болоод авсан хэрэг. Ингэж хуулийн хүрээнд ажилладаг бичил уурхайчид өнгөрсөн баасан гаригт уулзалдав. Тэднийг Монголын Эрчим Хүч, Геологи, Уул Уурхайн ҮЭ-ийн холбооныхон цуглуулсан юм. Учир нь тус ҮЭ-ийн холбоо нь Тогтвортой Бичил уурхай төсөлтэй хамтран ажилладаг аж. МЭХГУУ-н ҮЭ-ийн холбооны дарга С.Ганболд тухайн уулзалтыг албан ёсны анхны уулзалт гэж тодорхойлоод семинар, зөвлөгөөн гэж хэлэхэд арай эрт байна гэж байлаа. Сэлэнгэ аймгийн Мандал сум, Төв аймгийн Борнуур сум, Баянхонгор аймгийн Баян- Овоо, Галуут, Жаргалант сумд, Дархан-Уул аймгийн Шарын Гол, Налайх дүүргийн бичил уурхайн төлөөлөгчид иржээ. Баянхонгорынхон бүл сайтай ирсэн харагдана. Нэгэнт бичил уурхайг хүлээн зөвшөөрсөн болохоор төрийн байгууллагын төлөөлөл олон ирсэн байна. Ашигт Малтмалын Газар, Хөдөлмөрийн Нөхцөл Мэргэжлийн Өвчин Судлалын Үндэсний Төв, Уул Уурхайн аврах албаны төлөөллөөс гадна Тогтвортой Бичил Уурхай Төслийн мэргэжилтэн оролцож байлаа. Уул уурхайн аврах албаны дарга, Монгол улсын гавъяат уурхайчин Ц. Жанчив бичил уурхайчдыг цуглах бүрийд ирж санал бодлоо солилцож заавар зөвлөгөө өгдөг, ер нь их тэвчээртэйгээр сууж бичил уурхайчдын үгийг нь сонсдог нэгэн ажээ. Оролцогчид дор бүрнээ л зовлон тоочив. Бичил уурхайчдад тулгараад байгаа саад бэрхшээлийн нэг нь татвар болоод байгаа юм байна. Орлогыг нь тухай бүр тодорхойлох боломжгүй ажил үйлчилгээ хувиараа эрхлэгч иргэний орлогын албан татварын тухай хуульд хувиараа ашигт малтмал олборлогч иргэний төлөх татварыг өндөр тогтоосон гэдгийг хэлж байна. Энэ татвар нь 10-15 мянган төгрөг байхад болно гэсэн саналыг Ашигт Малтмалын Газраас гаргасан ч Их Хурал батлахдаа 53000 төгрөгөөр тогтоожээ. Энэ нь бичил уурхайчдын нуруун дээр хүнд туссан гэж байна. Бас бичил уурхайтай холбоотой асуудлыг зохицуулахад саад тотгор болж байгаа ажээ. Учир нь танайд хэдэн ХАМО иргэд байна вэ гэж албаныхан орон нутгаас судалгаа авахад үнэнээ хэлэхээ байсан гэнэ. Манайд байхгүй ээ л гэж хариулдаг болж. Учир нь тэр тооцоо судалгаан дээр үндэслээд Сангийн Яам орон нутгийн төсөв бүрдүүлэх даалгаварт танайх 10000 ХАМО иргэдтэй учир тэдний тоогоор сар бүр 53000 төгрөгийн татварын орлогыг улсын төсөвт оруул гэсэн даалгаврыг өгдөг болсон тул орон нутаг үнэнээ хэлэхгүй “гүрийдэг” болжээ. Өндөр татвар энэ мэт муу талыг дагуулж байгаа аж. Уулзалтад Ашигт Малтмалын газрын бичил уурхайн тасгийн дарга С.Ган-Очир оролцсон юм.

Оролцогчдын ярианаас хүргэж байна.

Н.Ундрахбилэг/Борнуур/: Догшин сүлдийнхэн бидний эрх ашгийг хамгаална гэж байхгүй

-Та нарын эрх ашгийг хамгаална гээд саяхан хэсэг хүмүүс хэвлэлийн хурал хийгээд байсан. Гэтэл та нар мэдэхгүй байх юм..

-Тэд бидэнтэй ердөө уулзаагүй. Зурагтаар л харсан. Сонсож байхад харуул хамгаалалтын албанд ажиллаж байсан хэсэг нөхдүүд тийм холбоо байгуулсан гэсэн. Байнга биднийг дарамталж, хорьж, цагддаг байсан тэд бид нарын эрх ашгийг хамгаална гэж байхгүй. “Догшин сүлд” хэмээх хамгаалалтын албанд ажиллаж байсан хүмүүс байна лээ.

Д.Баярмаа/ Заамар/: Засаг төр хуулиа батлаад өгсөн ч түүнийгээ хэрэгжүүлэхгүй байна

-Газар олдохгүй байна гэж байна Танай хувьд....

-Боломжийг нь орон нутагт өгсөн ч, орон нутаг газраа мэдээд өгөхөд хэцүү байна. Газар өгье гээд нутгийн удирдлагууд явсан ч үр дүнд хүрээгүй,тэд уг нь эсэргүүцээгүй. Ингээд манай ТББ шантралгүй уул уурхайн компаниудтай уулзаж явсаар гурвалсан гэрээ байгуулсан. Гэхдээ энэ нь түр зуурын шийдэл. Амьдралын баталгаа биш гэж бодож байна. Газраа өгөөгүй байж татвараа нэхдэг. Албан ёсны газаргүй болохоор хэцүү байна, 5650-иар төлье гэсэн хүсэлт гаргаж байж, ийм хэмжээгээр татвар төлж байгаа. Газартай болоод сайн ажиллаад ирвэл 53000-аа өгөх л байх. Гэхдээ их л өндөр татвар.

Л.Бямбадорж /Баянхонгор/: Газрын маргаан зохицуулах гэж ЦЕГ-аас 20 цагдаа очсон

-Манай орон нутгийн удирдлагууд одоо биднийг сайн ойлгодог болсон. Бичил уурхайчдыг зохион байгуулалтад оруулах хүсэлтээ хэлэхэд хүлээж авахгүй байсан үе бий. Одоо бол өөр, хамтарч ажиллаж чадаж байна. Өнгөрсөн зургадугаар сард газрын маргаан болоод ЦЕГ-аас 20 цагдаа, тасгийн даргатайгаа очсон. Бид аймаг сумын иргэдийн хурлын тогтоол засаг даргын захирамжаа үзүүлээд бүх учраа хэлэхэд, хүн хэлээрээ мал хөлөөрөө гэгчээр тэд ойлгосон. “Эрх мэдэлтнүүд биднийг явуулсан,бид нинжа нар л байгаа байх гэж бодсон, гэтэл үгүй юм байна. Та нарын ажлыг зогсоох арга алга” гэж тэд хэлж байлаа. Тэгэхээр нийгэмд ойлголт төрүүлөх хэрэгтэй байна. Татвар төлөх нь зайлшгүй учир бид 21000-аар төлдөг.

Хөрөнгийг нь сүйтгэсэн цагдаа биш, сүйтгүүлсэн иргэн хоригдоно

Бичил уурхайчид уулзахдаа олон бэрхшээлийг тоочиж байна. Уг нь хуулиараа хүлээн зөвшөөрсөн. Тэд хуулийн хүрээнд ажиллахаар ТББ байгуулаад зохион байгуулалтад орсон ХАМО-чид. Газрын асуудал хамгийн том асуудал болоод байгаа гэнэ. Хүний эрх хамгийн ихээр зөрчигддөг талаар нэгэн дуугаар хэлж байлаа. Харуул хамгаалалтынхан, цагдаагийнхан тэдний хөрөнгийг шууд эвдээд устгасан ч хариуцлага хүлээдэггүй бололтой. Бариатай гэрийнх нь бүслүүрийг огтлоод хаячих бол энгийн үзэгдэл гэнэ. Машины цонхыг нь хагалаад юу ч үгүй болгосон цагдаа зүгээр байхад хөрөнгөө устгуулсан иргэн хоригдоод сууж байдаг аж. Нөхөрлөлүүд газраа авах хүсэлт өгдөг ч засаг дарга нарын үзэмжээс болдог бололтой. Засаг даргын намын харъяалал хүртэл л нөлөөлж байгаа гэж байна. Заамарын ТББ, гурвалсан гэрээ байгуулсны хүчинд нэг уурхай газраасаа өгсөн гэнэ. Төв, Сэлэнгийнхэн зовлон тоочсон бол, Баянхонгорынхон арай өндөр сэтгэгдэлтэй байлаа. Учир нь орон нутгийн удирдлагууд тэднийг ойлгож хүлээж авдаг байна. Бичил уурхайчид ч аймгийнхаа ойд хоёр сая төгрөг хандивласан гэнэ. Энэ мэтчилэн зовлон бэрхшээл болоод хонгилын үзүүрт харагдах гэрлээсээ хүртэл тоочсон уулзалтаас Бичил уурхайчдын нэгдсэн холбоо байгуулахад бэлтгэх ажлын хэсэг байгуулсан. Ажлын хэсгийн ахлагчаар МЭХГУУ-н ҮЭ-ийн холбооны нарийн бичгийн дарга Д.Болд ажиллахаар боллоо. Гээндээ ч бий гоондоо ч бий гэгчээр хаа хаанаа л асуудал гаргадаг бололтой. Төр засаг хуулийн орчинг нь бүрдүүлсэн мөртөө доод шатанд хуулийг хэрэгжүүлэхгүй байгаа нь харагдана. Бичил уурхай эрхлээд бай, энэ их сайхан ажил шүү гэж байгаа мэтээр ХАМО нарын хүрээг тэлээд байвал цаашдаа юунд хүрэх вэ гэдэг басбодох асуудал. Гэтэл иргэдээ ажлын байраар хангаагүй оронд бичил уул уурхай л хөгждөг гэсэн нэг бичигдээгүй хууль үйлчлэх гээд байх шиг. Уг нь тэд газар шороо ухах дуртайдаа ухаад төнхөөд яваа биш байх. Амьдрахын эрхэнд л цаг наргүй, хүнд хүчир хөдөлмөр эрхэлж яваа Монголчууд. Энэ удаадаа Бичил уурхайг дэмжээд хууль эрх зүйн орчинг нь бүрдүүлчихэж. Нэгэнт дэмжсэнээс хойш дунд, доод шатныхан нь хуулиа хэрэгжүүлэх хэрэгтэй байх. Гэхдээ энэ ажил ирээдүйтэй юу.. ХАМО-чдын эгнээг тэлэхгүй байхсан.

Бичил уурхай ирээдүйтэй салбар гэж хэлэхгүй, гэхдээ....

Ашигт Малтмалын Газрын бичил уурхайн тасгийн дарга С.Ган-Очир: -Бичил уурхайг хүлээн зөвшөөрчээ. Хууль эрх зүйн орчин ч бүрдсэн гэж байна

-2010 онд Их хурлаас Ашигт Малтмалын тухай хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулан бичил уурхайг нэг ёсондоо хүлээн зөвшөөрч, энэ талаар зохицуулалт хийж ажиллахыг Засгийн Газарт үүрэг болгосон байгаа. Үүний дагуу Засгийн Газраас бичил уурхайн журмыг баталсан. Түүнийг хэрэгжүүлж ажиллах үүрэгтэй Ашигт Малтмалын Газарт бичил уурхайн тасаг байгуулагдсан юм. Өнөөдрийн ярилцаж байгаа асуудлын сэдэв бол 61000 хүнийг хамарсан,тодорхой орон нутаг цэг байршлыг багтаасан том сэдэв.

-Улсын хэмжээгээр 61000 ХАМО иргэд байдаг юм уу?

-Өнгөрсөн оны байдлаар 61000 иргэд байна гэж судалгаагаар ирсэн тоо л доо. Өнгөрсөн жил Говь-Алтайд ХАМО иргэдийн тоо өндөр гарсан. Бигэрт ажиллаж байсан хүмүүсээс шалтгаалсан гэсэн үг. Дараа нь Хөвсгөл, Өвөрхангай орж байна.Урьд өмнө Баянхонгор, Өвөрхангай, Төв аймгуудад ХАМО их байдаг байсан бол сүүлийн үед Төв,Баянхонгорынх өндөр үзүүлэлт байхаа больсон.

-Алт л голчлон олборлож байна уу?

-Алтан дээр дийлэнх нь ажиллаж байна. Багахан хувь нь цагаан тугалга олборлож байна. Нүүрс, жоншин дээр тодорхой хувь нь байгаа. Дийлэнхи нь буюу 97 хувь нь алтан дээр ажиллаж байна. Манай зарим хууль бидний судалгаанд сөргөөр нөлөөлөөд байна. Алтны хэмжээг Монгол Банкинд тушааж байгаа алтны хэмжээгээр тооцчихдог байсан бол зарим бүтээгдэхүүний үнийн өсөлтийн албан татварын тухай хууль гарснаар алтны банкинд тушаах тушаалт багасаад далд буюу хууль бус борлуулалтад шилжсэн. Үүнээс болоод алтаа хэмжиж чадахаа байсан. 500 кг алт банкинд тушаасан байдаг. Судалгаа хийдэг арга аргачлалаар бид тооцоод үзэхэд жилдээ таван тонн орчим алт бичил уурхайгаас олборлож байна гэсэн багцаа байна. Энэ алт маань хууль бус борлуулалтаар борлуулагдаж байна гэдэг харамсалтай.

-Бичил уурхайг дэмжиж байгааг шүүмжлэх хүмүүс байна уу?

-Амь эрсэдсэн газар руу орж байгаа хүмүүсийн үйл ажиллагааг дэмжээд байна гэж нэг тал шүүмжилж байхад, хамаг шимтэй газрыг нь том уурхайнуудад өгөөд байна, бидэнд газар олдохгүй байна гэж бичил уурхайчдын зүгээс шүүмжилдэг. Гар аргаар олборлож байгаа ашигт малтмал, үндсэн ордын хүдрийг баяжуулах гурваас дөрвөн цэг байгуулж өгөх шийдвэр гарсан. Үүний дагуу Борнуурт нэг цех байгуулсан, одоо тодорхой шалтгааны улмаас зогсоод байгаа. Одоо Сэлэнгийн Мандал, Баянхонгорын Баян-Овоо сумдад байгуулах гэж байна. Гэтэл надад ямар хүсэлт шаардлага ирдэг вэ гэхээр “Энэ гурван цехийн үйл ажиллагааг зогсоогоод өг, лицензтэй талбайгаас хүдэр хулгайлаад тийш өгөөд байна, та нар хууль бус ажиллагааг дэмжээд байна” гэсэн том уурхайнуудын хүсэлт. Гарцаагүй ийм үйлдвэр хэрэгтэй учир бид үйлдвэрийг дэмжиж байгаа. Төрөөс санхүүжүүлээгүй, цэвэр аж ахуйн зохион байгуулалтаар хийгдэж байгаа ажил.

-Монгол Улс бичил уурхайн орон болох вий гэсэн айдас байх юм?

-Хэтийн төлөвөө олон байдлаар харж байна. Урт нэртэй хууль хэрэгжсэнээр уул уурхайн олон компаниуд татан буугдаж тэр орчмын газрууд ХАМО нарт шилжих нь, монголын уул уурхай тэр чигээрээ бичил уурхай болох нь гэсэн ойлголт явж байна. Бид зохицуулж байгаа. Арай өөрөөр харж байгаа. Бичил уурхай ажлын байр мөн үү, гар аргаар олборлох нь үйлдвэрлэл мөн үү гэдгийг судлах хэрэгтэй байна. Тиймээс бичил уурхайчдыг нэгдсэн зохион байгуулалтад оруулж,тэдний талаар улсын хэмжээний нэгдсэн судалгаа хийе гэсэн зорилт тавьж байна. 1990 оноос хойш үнэн бодитой тоог одоо хүртэл гаргаж чадахгүй байна. Энэ тоог гаргахын тулд гурван талаас анхаарах хэрэгтэй болж байна. Нэгд мэргэжил талаасаа юу юуг анхаарахыг манай байгууллагын зүгээс хариуцан тодорхойлох, хоёрт статистикийн газрын зүгээс тооцооны арга зам сүлжээгээ ашиглах, гуравт хамрагдах хүмүүс нэгдсэн зохион байгуулалтад орох. Энэ судалгааны дүнд нэлээд юм харагдана. Амь дүйсэн ажил руу хүмүүсийг ингээд оруулаад байх уу гэдэг дээр ч дүгнэлт гарах юм. Бичил уурхайг хөгжүүлэх нь зөв, ирээдүйтэй салбар гэж бид өнөөдрийн байдлаар хэлж чадахгүй. Гэхдээ үүсээд байгаа нөхцөл байдал ийм байгаа учраас чадлын хэрээр анхаарал тавьж зохицуулж, нэг бичил уурхайчин амиа бүү алдаасай, уурхай, бичил уурхайчны хооронд маргаан бүү гараасай, нэг айлын амьдрал энэ хөдөлмөрөөрөө дээшлээсэй гэсэн хүслээр ажиллаж байна.

П.Алтанболо