-Үндэсний аюулгүй байдлын үзэл баримтлалаар цөмийн хаягдлыг булшлах асуудлыг нээлттэй болгосон гэж та үзэж байгаа. Гэтэл Ерөнхийлөгчийн зөвлөх М.Батчимэг ярилцлага өгөхдөө Цөмийн хаягдалтай холбоотой зүйл заалт устгагдаагүй гэсэн байсан. Тэгэхээр та ямар үндэслэлээр нээлттэй болсон гэж үзэж байгаа вэ?

-Аливаа гадны бодлого нэлээн том бодлогууд орж ирэхдээ заавал хууль эрх зүйн орчин бүрдүүлж орж ирдэг. Тэр талын хууль эрх зүйн орчин байхгүй бол түүнтэй холбоотой бизнес явагдахгүй шүү дээ. Энэ асуудлыг 3-4 жилийн өмнөөс тодорхой бодлоготой зугуухан оруулж ирж манайд тодорхой хэмжээний хуулийн орчин бий болгоод эрх зүйг нь бүрдүүлээд байна уу гэж бодогдоод байна.

Үндэсний аюулгүй байдлын үзэл баримтлал дотроос хортой хог, хаягдлын тухай заалтыг байхгүй болгох шугамаар эрх зүйн орчин нээсэн байдаг. Нэг ёсны коридор нээж байна гэсэн үг. Энэ тал дээр манай эрх баригчид санаатай ч юмуу , санаандгүй ч юмуу алдаа гаргаж байгаа юм. Үүнийг эрх зүйн байгаа баримтуудынх нь хувьд гаргаж л тавьж байгаа юм. Физик, химийн гэх мэт талаас нь тус тусад нь мэргэжлийн хүмүүс хэлэх байх.

Миний хувьд зөвхөн эрх зүйн талаас нь хэлж байгаа юм. 2008 онд дэлхийн эдийн засаг хямрах үед уранаа ашиглая гэдэг асуудал гарч ирсэн. 2008-2009 онд их яригдсан. Тухайн үед зэсийн үнэ огцом унасан байсан болохоор уранаа баяжуулж гаргавал ашигтай гэж үзсэн. Аль ч улсад цацраг идэвхт бодистой холбоотой хууль байдаг. Үүнийг манайд 2009 онд баталж өгсөн .Төрийн бодлогоо ч гаргасан.

Ингээд байх ёстой процессууд явагдсан. Гэтэл дараа нь Үндэсний аюулгүй байдлын үзэл баримтлал дотор 1994 онд байсан хоёр чухал заалт 2010 онд батлагдахдаа алга болсон. Нэг заалт нь Монгол Улсад гадны хортой хог хаягдлыг авчрах, дамжин өнгөрүүлэх, хадгалах аж ахуй эрхлэхийг хориглоно, нөгөө нь гадаад орны хортой хог хаягдлыг Монгол Улсад булшлахыг хориглоно гэсэн заалт байсан юм. 2009 оны Цөмийн энергийн тухай хууль батлагдсаны дараа зарим нэг тодорхой янз бүрээр яригдаад байгаа асуудлыг хийх гэтэл 1994 оны Үндэсний аюулгүй байдлын үзэл баримтлал саад болоод байсан учир үүнийг алга болгохын тулд иймэрхүү процесс явагдсан гэж эрх зүйн хувьд байгаа баримт дээр тулгуурлан ярьж байгаа юм. Гэхдээ энэ алдаан дээр цаашаа улс төр битгий хийгээсэй. Алдааг шүүрч аваад улс төр хийдэг янз бүрийн хүмүүс ч байна.

Бүлэглэл ч бий. Хамгийн гол нь Монгол Улсын гол чухал баримтуудад зарим нэг институцийнхээ хууль бусаар оролцсон алдаагаа засаач ээ гэж гаргаж тавьж байгаа юм.

-Хууль бусаар оролцсон ямар алдаа гарсан юм бэ?

-Дээр хэлсэн хоёр заалт алга болсон нэг алдаа байна. Хоёр дахь нь ҮАБ-ын зөвлөлийг Ерөнхийлөгч ахалж байгаа. Үндэсний аюулгүй байдлын үзэл баримтлалыг шинээр өөрчлөхдөө эрх зүйн том алдаа гаргасан. Ерөнхийлөгч УИХ-д байх онцгой эрхтэй зүйл хүү хальтраад орчихсон. Төрийн бодлогынхоо гадаад, дотоод асуудлыг УИХ онцгой эрхэндээ авч тодорхойлж зохицуулалтыг хийдэг. УИХ-ын онцгой эрх л дээ. Ялангуяа гадаад бодлогын үндэс нь ҮАБ-ын баримт бичиг. Гэтэл УИХ хийх ёстой ажлыг Ерөнхийлөгч аваад хийчихсэн. 2009 онд Монгол Улсын ерөнхийлөгч 155 дугаар зарлиг гаргасан.

Ерөнхийлөгч зарлиг гаргах эрхтэй. Ажлын хэсэг байгуулах ч эрхтэй. Гэтэл энд гол алдаа нь 10 сарын 26-нд ҮАБ-ын зөвлөлийн хуралдсан хуралдааны тэмдэглэлийг үндэслэн зарлиг гаргасан. Хурлын тэмдэглэл үндэслэн зарлиг гаргаж ерөөсөө болохгүй. ҮАБ-ын зөвлөл шийдвэр гаргавал зөвлөмж хэлбэрээр гаргана гэж Үндэсний аюулгүй байдлын тухай хуульд байдаг. Зүй нь УИХ-ын дарга өөрөө захирамж гаргаад, ажлын хэсэг байгуулаад тэнд бүх төлөөллүүд суугаад тогтоолын төслийг баталгаажуулах ёстой. Гэтэл Ерөнхийлөгч өөрөө ажлын хэсэг байгуулаад, буцаагаад тогтоолын төсөл УИХ-д өргөн барьсан. Ерөнхийлөгч хуулийн төсөл өргөн барьж болно. Тэр хуультайгаа холбоотой тогтоолын төсөл барих гарц нь ч нээлттэй.

Түүнээс биш Ерөнхийлөгч тогтоолын төсөл өргөн барьж болохгүй. Хоёрдугаарт ҮАБ-ын үзэл баримтлал гэдэг бол өөрөө маш том, Үндсэн хуультай яг тэнцүү эрх зүйн баримт. Үндсэн хуультай тэнцүү эрх зүйн баримт дээр ажиллах нь нийт ард түмнээс эрх авсан мандаттай УИХ-ын гишүүдийн хийх ёстой ажил. Ийм л том алдаа гарсан. Эхний алдаа нь эрх зүйн хувьд. Хоёрдахь нь интституци хоорондын алдаа. 2001 оны 12 сарын 27-нд баталсан ҮАБ-ын тухай хуулийн 3 дугаар бүлэгт УИХ, бусад байгууллага, шүүх, орон нутгийн байгууллага, иргэдийн хүртэл юу хийх ёстой эрх үүргийг тодорхой зааж өгсөн байдаг. Энэ хуулийн 8-ын 1-д Монгол Улсын Их Хурал ҮАБ-ыг хангах төрийн бодлогыг тодорхойлж, Монгол Улсын ҮАБ-ын үзэл баримтлалыг батална гэж заасан. Тэгвэл Ерөнхийлөгч юу хийх вэ? гэвэл Ерөнхийлөгч ҮАБ-ын зөвлөлийн тэргүүний хувьд Үндсэн хууль болон бусад хуулиар олгогдсон бүрэн эрхийнхээ хүрээнд ҮАБ-ын үйл ажиллагааг ерөнхий удирдлагаар хангана. ҮАБ-ын хангах асуудлаар холбогдох байгууллагын ажилтай танилцаж чиглэл өгнө. Өөрөөр хэлбэл координаторын үүрэг гүйцэтгэнэ.
Бас Үндсэн хуульд бүр тодорхой зааж өгсөн байдаг. Үндсэн хуулийн 25 дугаар зүйлд Монгол Улсын Их Хурал дотоод, гадаад бодлогын аль ч асуудлыг санаачлан хэлэлцэж болох бөгөөд дараах асуудлыг өөрийн онцгой бүрэн эрхэд хадгалж шийднэ гэсэн байдаг. Энэ дараах асуудлын хоёрдугаарт нь төрийн дотоод гадаад бодлогын үндсийг тодорхойлох гэж бий.

Энэ асуудлыг одоо засахгүй бол дараа нь янз бүрийн асуудал гарч ирж болно. Тухайлбал: төрийн санхүү, зээл, албан татвар бүгд УИХ-ын онцгой асуудал шүү дээ. Тэгвэл ҮАБ-ын зөвлөл хуралдаад хурлын тэмдэглэл хөтлөөд улсын төсвийн талаар ч юмуу хуулийн төсөл Ерөнхийлөгч оруулаад ирэх бололцоо гараад ирж байгаа юм. Гэтэл Ерөнхийлөгч хууль санаачлах эрхтэй ч, Улсын төсвийн талаар хууль оруулах эрх байхгүй. Энэ эрх УИХ-д хадгалагддаг. Тиймээс дур мэдэн ийм асуудал оруулж болохгүй. Тухайн үеийн нөхцөл байдлыг үзэхэд 2008-2009 онд эдийн засгийн хямрал эхэлж Дэлхийн банкнаас 125 сая ам.доллар авч байж хэрэгцээгээ хангаж байсан эрсдэлтэй хүнд үе байсан. Тэр үеэр орсон байх. Нөгөө талаар 10 сарын 26-ны ҮАБ-ын зөвлөлийн хурлаас хоёр хоногийн дараа Ерөнхий сайд С.Баяр ажлаа өгсөн санаж байна. Ийм нэг ээдрээтэй үе таарсан юм.

-Ерөнхийлөгч алдаа гаргасан бол санаатай хийгээгүй байлгүй дээ?

-Ер нь манайд Ерөнхийлөгчөөр сонгогдоод эхний хоёр жилд гаргадаг том алдаа бол хаан болчихсон юм шиг асуудлыг шийдэх гээд байдаг. Төрийн эрх барих нь парламент. Ерөнхийлөгч парламентаас эрхээ аваад тэр эрхийнхээ хүрээнд ажлаа хийдэг.

Ерөнхийлөгчөөс гадна зөвлөгөө өгч байгаа хүмүүсийн том алдаа бас байгаа юм. УИХ-д өөрт нь ч алдаа байна. Өөрсдийнхөө онцгой эрхэд халдаж байхад мэддэггүй.

Би ганц нэг жишээ хэлье. Нэг нь УИХ-ын дарга УИХ-ынхаа онцгой эрх рүү халдаад бусад 75 гишүүний эрхийг өөртөө аваад хууль зассан асуудал гарсан. Энэ үед УИХ өөрөө доторх эрхээ алдаж байгаагаа мэдээгүй. Хоёрдахь нь гэвэл Үндсэн хуулийн цэцээр шийдүүлж байсан нэг алдаа байсан. Энэ нь УИХ-ын тухай хуульд төсвийн тухай хуулийг хэлэлцэхэд зөвхөн бүлгийн гаргасан шийдвэрээр их хурлын гишүүд санал өгнө гэсэн айхавтар заалт байсан. Үүнийг тухайн үед тавьж шийдүүлж байсан. Иймэрхүү байдлаар УИХ-ын онцгой эрхэд халдаад байгаа процессуудыг мэдэхгүй суугаад байна. Ерөнхийлөгч хууль зөрчөөд тогтоолын төсөл оруулж ирж байхад УИХ-ын дарга хүлээж авахгүй л байх ёстой.

-Нэгэнт Үндсэн хууль зөрчиж байгаа болохоор Үндсэн хуулийн цэцэд хандах уу?

-Цэцэд хандахад их амархан. Гэхдээ Ерөнхийлөгч гаргасан зарлигаа өөрөө хүчингүй болгож болно. УИХ хүчингүй болгож болно. Цэц хүчингүй болгож болно. Үүнийг би цааш нь улс төрийн ч юмуу өөр юмны тоглоом болгомооргүй байна. Ерөнхийлөгчийн зүгээс уучлал гуйгаад алдаагаа засвал болж байна. Алдаагаа засахгүй гуйвуулж тайлбарлаад байвал өгөх ёстой газарт нь хандах эрх бүрэн нээлттэй байгаа.

-Та энэ асуудлаараа Ерөнхийлөгчид ямар замаар хандаж байгаа вэ?

-Би “Өдрийн шуудан” сонинд ярилцлага өгөхдөө, төгсгөлд нь Ерөнхийлөгчөө энэ асуудлыг санаатай хийв уу, санаандгүй хийв уу та хариулт өгөөч гэсэн. ҮАБ-тай холбоотой асуудлаар Монгол Улсын ямар ч иргэн санал гомдол тавьж, хариулт авах эрхтэй.

-Хариултаа авсан уу?

-Сая Ерөнхийлөгчийн зарлиг гарлаа. Энэ зарлиг бол ерөнхийдөө тэр асуултын хариу болов уу гэж бодож байна. Зарлигийг их тодорхой гаргаж өгсөн. Засгийн газарт Аюултай хог хаягдлын тухай хуулийг баримтлаарай гэсэн чиглэл өгсөн. Энэ бол болж байна. Харин хоёрдахь асуудал болох эрх зүйн хувьд маш том алдаа хийсэн. Энэ асуудал дээр уучлалт гуйгаад, алдаагаа засч болно. Тэгвэл асуудал өөрөөр шийдэгдэнэ.

-Уучлалт гуйх болов уу?

-Уучлалт гуйхгүй бол гуйлгах газар нь цэц. Цэцийн шийдвэр яаж гарахыг мэдэхгүй. Гэхдээ улаан цагаан баримттай юман дээр эсрэг шийд гарна гэж байхгүй байх гэж бодож байна. Гэхдээ яагаад “байх” гэж итгэж чадахгүй, сааруулаад байна гэвэл УИХ их том алдаа гаргаж, цэцийг бүрэн бүрэлдэхүүнээр нь ажиллуулахгүй байгаа юм. Гишүүд нь бүрэн биш байна. Дарга нь албан ёсоор томилогдоогүй байна.

Энэ асуудлыг 30 хоногийн дотор шийдэх ёстой. Гэтэл Их хурал тодорхой нэг намын бүлгийн эрх ашгийг хараад цэцийн үйл ажиллагааг бүрэн явуулахгүй, гацаагаад байна. Тийм учраас цэц бүрэн бүрэлдэхүүнгүй байж ийм том алдааг нөлөөнд орохгүй авч хэлэлцэж чадах уу гэдэг асуудал байгаа юм Ерөнхийлөгч Үндсэн хууль зөрчсөн бол огцруулах асуудал ч яригдаж болно. Ингээд ирэх онд гурван сонгууль явуулбал яах вэ? гэдэг асуудал гарч болох юм. Гол алдаа нь монголчууд гэхээсээ өмнө гадны том тоглолтын нөлөөн дор ороод өөрсдөө мэдэлгүй хийсэн байх гэж би бодоод байгаа юм. Би их цайлганаар бодож байна л даа. Тиймээс заавал бужигнуулаад байх хэрэггүй болов уу. Байдлыг харж байна.

ҮАБ-ын үзэл баримтлалаа УИХ дахиж авч үзэж алга болсон хоёр заалтаа эргүүлж оруулахад л болно. Би албан ёсны Төрийн мэдээлэл дээрээс авсан баримтаар ийм байгаа. Гэхдээ ҮАБ-ын үзэл баримтлал нууцын зэрэглэлтэй, зарим асуудал нь Төрийн мэдээлэл дээр гардаггүй. Тэр хэсэгт нь байгаасай л гэж найдаж байна. Гэхдээ урьд нь ил байсан юм нууцлаад байх шаардлагагүй байх.

-Гадныхан нөлөөлсөн гэж үзэж байна уу? Хардаж байна уу?

- Гадныхан их нөлөөтэй. Тухайлбал: Оюутолгойн гэрээг батлахын өмнө Ерөнхий сайд онцгой нэг хууль батлуулсан байдаг. Тэр нь шууд урдуур нь оруулж ямар ч шат дараалалгүй хууль батлуулах. Үүнтэй холбоотой Усны тухай хууль, Татварын тухай хууль гэх мэт гэрээтэй холбоотой хуулиудыг маш хурдан баталсан. Манай эн хууль гаргаж байгаа процессийг ажиглаад байхад гадныхны тоглолт маш их явж байна гэж хардаад байгаа юм. Яагаад гэвэл хардах эрхтэй учраас.
УИХ-ын гишүүд ҮАБ-ын зөвлөлийн баримт бичгээ дахиад нэг харчихмаар байна. Энэ баримт бичгийг батлахад гишүүд маш бага оролцсон байх.

Яагаад ингэж бодож байгаа вэ гэхээр ажлын хэсэг 61 хүн байхад тэр дунд ганц ч УИХ-ын гишүүн байгаагүй, тэр байтугай Аюулгүй байдал, гадаад бодлогын байнгын хорооны гишүүд ч байхгүй. Дараа нь 5 сард хоёр удаа хэлэлцүүлэг явуулсан байдаг. УИХ-д оруулаад маш хурдан, УИХ-ын нэг ээлжит чуулганы хамгийн сүүлчийн өдөр, үдээс өмнө хаалттай хуралдаанаар баталсан. Их богино хугацаанд хэлэлцсэн байх. Тиймээс дахиж харчихвал зүгээр байна.

Ерөнхийлөгч алдаагаа засахгүй бол УИХ-ын гишүүдэд бас эрх нь байна. Эцэст нь дахиад хэлэхэд болж байгаа процессийг битгий улс төржүүлээсэй л гэж бодож байна.

- Лоббид авсан юм биш биз?.

-Манай төрийн гол хүмүүс арай тийм бусармаг юманд оролцоогүй байх гэж бодож байна. 1997 оны Ашигт малтмалын хууль яг гадны лоббигоор явагдсан. Тэр лоббиний уршгаар бид газар нутгийнхаа ихэнхийг лиценз хэлбэрээр гадныханд өгчихөөд байна шүү дээ.
Эцэст нь хэлэхэд төр нь төр шиг байх хэрэгтэй. Ерөнхийлөгч, УИХ, Засгийн газар ажил ажлаа л хийж байх хэрэгтэй.

Ш.Эрдэнэчимэг