Монгол Улсын анхны Ерөн­хий­лөгч П.Очирбат саяхан зохиогдсон олон улсын уул уурхайн хөрөнгө оруулагчдын

"DISCOVERY mongolia 2011" чуулганы зохион байгуулах хо­роо­ны даргаар ажиллажээ. Тэрээр Үндсэн хуулийн Цэцийн гишүүн, Уул уурхайн их сургуулийн зөвлөх профессор.

"DISCOVERY mongolia 2011" ЧУУЛГАНААС ТОМ АШИГ ОЛСОН

-Юу амжуулж байна даа?

-Би Үндсэн хуулийн Цэцийн гишүү­ний ажилтай. Завсраар нь уул уурхайн сургуульд зөвлөх хийж байна.

-Мэргэжлийн ажилдаа орсон уу?

-Тэгсэн. Дээр нь уул уурхайгаа хөгжүүлэх төрийн бодлого боловсруу­лахад санал, онол өгнө. Магистр, докторуудад эрдэс баялгийн салбарын хөгжил, технологийн асуудал боловс­руулахад зөвлөх бас хамтарч судал­гаа хийх ажил мундахгүй шүү дээ.

-"DISCOVERY mongolia 2011" чуулганы үр дүн гэвэл?

-Өмнө нь энэ чуулганыг Уул уурхайн үндэсний ассоциаци зохион байгуулдаг байсан. Энэ жилээс "Прайм инфо" гэдэг компанийн залуу­чууд зохион байгуулахаар болсон.

-Тэд юугаараа илүү вэ?

-Энэ чуулган маань бизнесийн хүрээнд зохиогдож байгаа ажил шүү дээ. Тэгэхээр бизнесийн зарчмаар явах нь зүйтэй л дээ. Тиймээс ажлаа сайн мэддэг эдгээр залуусыг зохион байгуулна уу гэсэн юм. Залуу улс болохоор шинэ, соргог юмыг сэдэж байна. Эрч хүчтэй, цаад хөрөнгө оруулагч талуудын тухай мэдээлэл сайтай. Хэл ус сайтай, гадныхантай харьцаад сурчихсан залуучууд. Энэ давуу талуудыг ашигласан юм. Нөгөө талаас биднийг хашир, туршлагатай гээд тэд маань тоохоор урам орно. Тэгээд энийг тэгж, тэрийг ингэвэл зүгээр юм гээд бид зүгээр суухгүй шүү дээ. Тийм шаардлага бас ч гардаг юм байна. Энэ бүхний үр дүн гарсан. Оролцох орны хүрээ тэлж, 20 гаруй болсон. Географ нь ч их сонин. Хойд, өмнөд хөрш, Австрали, Канад гээд аваргууд, дээр нь дэлхийд үнэд орж байгаа компаниуд ирсэн.

-Хэр мөнгө олов?

-Бид мэддэггүй болохоос дэлхийд сул мөнгөний урсгал маш их байна. Тэр их мөнгийг л Монгол улс руу татах хэрэгтэй байгаа юм. Түүнийг дагасан банк санхүүгийн байгууллагууд ч манай улсыг сонирхож байна. Нөгөө талаас уул уурхайн аварга техникүү­дийг үйлдвэрлэдэг компаниуд манайд борлуулалт хийчих санаатай, зах зээл хайж орж ирэх нь нэмэгдэж байна. Герман, Япон, АНУ-ын том, том компа­нийн төлөөлөгч ирсэн. Тэд чинь Монголд борлуулалт хийхийн хэрээр манай уул уурхайн салбарын олон улсын хэмжээнд өрсөлдөх чадвар нэмэгдэж байгаа юм. Энэ чинь л том мөнгө байхгүй юу.

-Таны амнаас харилцан ашигтай гэдэг үг олон гарч байсан.

-Тийм. Энэ чинь манай чуулганы гол уриа л даа. Аливаа бизнес харил­цан ашигтай байж л үр дүнгээ өгнө. Жишээлбэл техник, тоног төхөөрөмж борлуулж байгаа компаниуд багагүй ашиг олчихно. Манайхан үйлдвэр­лэ­лийн хүрээгээ тэлээд ашгаа нэмэг­дүүлнэ. Манай өрсөлдөх чадвар нэмэгдэнэ гэдэг чинь бидний бүтээг­дэ­хүүний үнэ өсч, ашиг нэмэгдэнэ. Ингэж байж ашиг олно. Харилцан бие биенээ хүндэтгэж байж л өндөр ашиг олдог болсон цаг шүү дээ.

-Улсын эдийн засагт багагүй ашиг ирнэ. Харин ажилгүй байгаа иргэдэд юу унах бол?

-Уул уурхайн үйлдвэрлэл хөг­жихийн хэрээр техник нь өндөр бү­тээмжтэй болж байна. Нэгэнт өндөр бүтээмжтэй техникүүд гараад ирэхээр түүнийг эзэмшинэ гэдэг нь өндөр технологийн мэргэжилтнүүдийг шаар­дана. Өмнө нь жирийн жолооч уул уурхайн техникийг ажиллуулж чадаад байсан бол одоо техник бүр нь өөртөө тохир­сон тусгай мэргэжлийн, өндөр чад­вартай боловсон хүчин ажиллуул­на. 100-250 тонны даацтай техни­күү­дийг ажиллуулахад жолооч гэдэг мэргэжил хангалтгүй болчихож байгаа юм. Эндээс оператор гэдэг шинэ төрлийн мэргэжилтэн бэлтгэх ёстой болно. Тэр техник, технологийн, компьютерийн гээд юм, юмыг мэдэх хэрэгтэй болж байна. Өнөө хүчирхэг техникүүд компьютержээд зогсохгүй бүрэн автомат ажиллагаатай болсон. Тэгэ­хээр тэр хэрээр өндөр мэргэжил­тэн шаардаад байгаа юм.

-Жолооч биш программист хэ­рэг­тэй гэсэн үг үү?

-Тийм болчихоод байна. Нөгөө өндөр бүтээмжит техникийн үзүү­лэлтүүд гараад ирнэ. Түүнийг зөв таньж, уншихаас эхлээд, түргэн боловсруулалт хийгээд, дараагийн ажиллагаанд шилжинэ. Гараас илүү толгой ажиллуулдаг болсон. Хүний оролцоо бусад салбараа бодвол  багасаад байна. Тийм учраас уул уурхайн ашиглалтыг нэмэг­дүүл­снээр ажилгүйдлийг бууруулах зо­рилт тавих нь буруу юм. Харин уул уурхайгаас олсон ашгаас ажлын байрыг нэмэгдүүлэх боломж бүрдүүлж болно. Өөрөөр хэлбэл уул уурхайгаас олж байгаа өндөр ашгийг бусад аж үйлдвэрийн салбар руу оруулсан ажилгүйдэлтэй тэмцэж болно л доо. Уул уурхайн тэлэлтийг ажлын байр гэж харахаасаа илүүтэйгээр орлогын хуваарилалтыг бусад салбар жишээл­бэл барилга, авто болон төмөр замын салбарт оруулснаар тэр нь эргээд баталгаатай ажлын байр бий болгож чадна. Нөгөө талаас уул уурхайн салбарын орлого нэмэгдэх тусам эдийн засгийн бүтцээ шинэчлэх боломж гарч ирнэ. Эдийн засгийн олон тулгуур тогтолцоо бий болгох шаард­лагатай. Ганц уул уурхайгаас хараат бус. Бусад салбаруудаа найдвартай хөл дээр нь босгож авах хэрэгтэй. Нэн ялангуяа боловсролд илүү анхаарал тавьж, түлхүү хөрөнгө оруулах шаард­лагатай.

-Боловсролыг хөгжүүлэхэд юу хийх вэ?

-Энэ их уул уурхайгаас орж байгаа мөнгийг нарийн мэргэжилтэн бэлт­гэхэд зарцуулах хэрэгтэй. Сүүлийн үед бид дээд боловсролтон бэлдээд байгаа. Тэд онолын ерөнхий мэдлэгтэй ажилгүйчүүд болж хувирчихаад байна. Гэтэл үйлдвэрлэл өөрөө өндөр мэр­гэшлийн гагнуурчин, оператор, ба­рилгачин, замчин шаардаад байна. Тийм мэргэжилтнүүдэд компаниуд дээд боловсролтой иргэдээс илүү цалин хангамж амлаж байна. Тийм учраас их орлогоо зах зээлд шаард­лагатай байгаа мэргэжилтнүүдийг бэлтгэхэд юуны түрүүнд зарах хэ­рэгтэй байгаа юм.

БИ "БИТГИЙ ЯАРАН САНДРАН ШИЙДВЭР ГАРГААЧ" ГЭЭД БАРАХГҮЙ БАЙНА

-Та төр засгийн томчуудтай хэр холбоотой байна?

-Уулзана шүү.

-Юу ярих вэ?

-Юу эсийг ярихав дээ. Тэд тодор­хой асуудлаар санал тавиад уулзах юм бол өөрийн санал бодлыг хэлэхэд амар байдаг юм. Түүнээс дуудаагүй, өөрсдөө хүсэхгүй байхад нь гүйж очоод заах гэж байгаа юм шиг юм яриад байх нь эвгүй л дээ. Хэн хэндээ эвгүй шүү дээ. Аягүй бол "Тийм цэцэн цэлмэг байсан юм бол өөрөө тэргүүн байхдаа хийх нь яасан юм" гэж бодох ч юм билүү. Нөгөө хүний мэдэж байгаа юмыг нь наанаас шал, шал гэх илүү зан. Би уул уурхайг ойлгодог гишүүдэд бол санал онолоо хэлнэ л дээ. Заримдаа бүр бичээд өгнө.

-Оюу толгой, Таван толгойн тухай саналаа өгсөн үү?

-Өгөлгүй яахав.

-Таны саналыг хүлээж авсан уу?

-За ... даа. Авах нь бага шүү.

-Яагаад?

-Одоогийн энэ шийдвэр гаргаж байгаа процедур, процесс нь их судалгаа муутай, яаран сандран шийдвэр гараад байгаа юм. Би "Битгий ингэж яаран сандран шийдвэр гаргаад байгаач дээ" гэж хэлээд барахгүй байгаа юм. Сайн судалгаа, тооцоо хийж байж гаргахгүй бол болохгүй байгаа.

-Урт нэртэй хууль бас яаран гаргасан шийдвэрийн нэг үү?

-Яг мөн. Тэр чинь судалгаа маш муутай гаргасан хууль. Гэнэт улс төрийн өнгө аясаар л гарчих шиг болсон. Жинхэнэ эдийн засаг, байгаль орчин, эрх зүйн талаасаа биш юм шиг байгаа юм. Төрийн бодлого, байгаль орчинтойгоо хамаатуулаад, эдийн засгаа хөгжүүлэх тэнцвэрийг яаж олох вэ, манайд байж байгаа өмнө гарсан шийдвэртэйгээ зөрчилдөхгүй байлгах гээд олон юмыг бодолцох хэрэгтэй байсан.

-Хайгуулын лицензийг яаж олгодог юм бэ?

-Хайгуулын лицензийг хоёр нөх­цөлтэй олгодог. Эхнийх нь, та хайгуул хийгээд ямар нэгэн юм олохгүй бол хохирлоо өөрөө үүрнэ. Ямар нэгэн нөхөн төлбөр олгохгүй. Монголоор яривал "хохь чинь." Хэрэв жаахан юм илрүүлээд ашиглах сонирхолтой бол хоёр тал хэлэлцээд цаашдын ажил­лагаагаа хэрхэн өргөжүүлэх тухайгаа жич тохирно гэсэн нөхцөл тавьдаг.

-Урт нэртэй хуультай энэ ямар холбоотой юм?

-Түүнийг чинь хэлэх гээд байгаа юм. Урт нэртэй хуульд хамрагдсан олон компаниуд хайгуул хийгээд юм олоогүй хаяад гарах гэж байсан байх­гүй юу. "Хохь нь" болсон тэд эрсдлээ өөрөө үүрээд гарах гэж байсан. Зарим нь жаахан юм олчихоод түүнийгээ ашиглах гэээд байж байгаа. Нөгөө хэсэг нь хайгуулаа эхэлчихээд үр дүнгээ үзэж амжаагүй байсан. Ийм өөр өөр нөхцөлд байгаа хөрөнгө оруу­лагчдын ажиллагааг ганц хуулиар зэрэг зогсоочихсон.

-Үндсэн хууль зөрчиж байгаа хэрэг биш үү?

-Үгүй шүү. Би Цэцийн гишүүний хувьд ганцаараа Үндсэн хууль зөр­чигдсөн гээд байх эрх байхгүй. Зөрчсөн байсан ч би ганцаараа сэтгэгдлээ хэлээд сууж байх ёсгүй.

-Хуулийг яг юуг нь буруутгаж байна?

-Урт нэртэй хууль янз бүрийн үйл ажиллагаатай компаниудыг нэг шу­гамаар зогсоочихоор компаниудын зарим нь баярлаад эхэлж байгаа байхгүй юу.

-Яагаад?

-Хайгуул хийгээд юуч олоогүй ком­паниуд эрсдлээ үүрээд хаяад гарах гэж байсан чинь Засгийн газар санаач­лаад лицензийг цуцалчихсан. Одоо нөгөөдүүл чинь нөхөн төлбөр нэхээд хэвтчихнэ биз дээ. Мөрөөрөө гарах гэж байхад нь Засгийн газар нөхөн төлбөр санал болгосон хууль баталчихаар тэрнээс татгалзах тэнэг гарахгүй шүү дээ. Энэ бүхнийг судалж, тооцохгүй хууль гаргачихаар өөрсдөө компаниу­дын аманд уначихаж байна л даа.

-Таныхаар бол...

-Компаниудын үйл ажиллагааны түвшингээр ангилах ёстой байсан. Энэ хайгуулаа дуусаад юм олоогүй байна. Тэднийг хаяна. Энэ жаахан юм эх­лүүлж байгаа юм байна. Жаахан юм төлөх ёстой. Үлдсэнийг улс тендер­дээд ч юм уу, хадгалж үлдэх ч юм уу тэрийгээ шийдэж болох байсан. Эд­гээр компаниудын хайгуул гэдэг нь их хэмжээний хөрөнгө оруулалт байхгүй юу. Улсаас нэг ч мөнгө гаргахгүйгээр их хэмжээний хайгуул хийгээд авна гэдэг чинь том ажил үнэгүйгээр хийлгэчихлээ гэсэн үг. Хайгуул хий­гээд юу ч олоогүй нөхрийн хөрөнгө оруулалт ч үнэтэй. Учир нь бид тэр газар хайгуул хийх шаардлагагүй болчихож байна. Хүний хөрөнгөөр энд хайгуул хийх шаардагагүй гэдгийг мэдчихлээ.

ҮНЭГҮЙ АВЧИХ ЮМЫГ ҮНЭТЭЙ, ДЭЭР НЬ ХҮҮТЭЙ АВСАН

-Оюу толгойн хувьд...

-Оюу толгойн гэрээг дутагдалгүй маш сайн гэрээ гэж үзэж болохгүй. Гэхдээ зогсоох гээд давчдаад байх шаардлагагүй. Яагаад гэвэл Эрдэнэ­тийн гэрээг 5-6 удаа өөрчилж байж өнөөгийн түвшинд хүрсэн. Анх оро­сууд хайгуул хийж байхад бид оролцоно гэдэг санал тавьж байсан. Өөрөөр хэлбэл орох эрхээ авч байна гэсэн үг.

Дараа нь нөөц өсөөд ирэхээр хамтарсан үйлдвэр барих тухай санал гарч ир­сэн. Эхэндээ хоёр улс 50:50 хувиар эзэмшиж байсан. Оросууд өөрийн хувиа ав­чихна. Манай хувийг худал­даад авчихна. Ингэхээр зуун хувь оросуудын гарт ороод байна. Харин бид өөрийн 50 хувийг зөвхөн та нарт бус хэн өндөр үнэ өгсөнд өгнө гээд суучихаж байгаа юм. Энэ 1991 оноос л хэрэгжээд эхэлсэн. Нэгмөсөн төгс гэрээ гэж байдаггүй. Оюу толгойн гэрээг ч ийм зарчмаар цааш­даа сайж­руу­лах бо­ломжтой. Жи­шээ нь пуужин харвасан чинь нө­гөө­дөх чинь өөр зүгт давхиад эхэллээ гэж бодъё. Тэгвэл дороос тохируулга хийх хэ­рэг­тэй болно. Тий­мээс удирд­лагаар тохируулга хий­гээд очих газар нь буул­гана. Эдийн засгийн кибер­нетик ч ялгаагүй. Зах зээл ажиллаад эхлэхээр засч тохи­руу­лах юм хангалттай гарна. Тэр үед гэрээ шийд­вэрээ засаад явах боломж гарна шүү дээ. Тийм байхад л хэдэн биенээ хар­даад л, ямар ч хэрэггүй нэг улс төр хийгээд л хөрөнгө оруулагч нарт бол­гоомжлол төрүүлээд байна л даа.

-Таныхаар бол...

-Одоо энэ үйлдвэрээ хурдан бариад ашиглалтад оруулаад үзэх хэрэгтэй бай­на. Ашиглаад ирэхээр бидэнд болон хөрөнгө оруулагч нарт юу ногдох нь харагдана. Тэр үед дахиад гэрээ хэлцлээ эргэж харах эрх хэн, хэнд маань байгаа. Гэтэл одоо ямар ч хэрэггүй нэг улс төр оруулаад гацаагаад байвал хэн хэндээ л ашиг­гүй болж ху­вирна шүү дээ. Хурдан бү­тээг­дэхүүнээ гаргаад үзэх хэрэгтэй. Тэр үед хэн нэгэнд ашиг багатай бол эргүүлээд шийдвэрээ засаж болно. Эрдэнэтийг бид тэгж байгаад л өөртөө ашигтай болгож чадсан шүү дээ.

-Таныг ингэж ярихаар Оюу тол­гойтой холбоотой юм байна гэж хардана даа.

-Тийм байх. Гэхдээ ми­ний мэргэжил чинь уул уур­хайн инженер. Оюу толгойг зүгээр хараад суух ямар ч эрх байхгүй. Оюу толгойн хувьд би хөндлөнгийн хүн шиг байж чадахгүй л дээ. Би бүр ном бичсэн. Түүндээ би тех­ник технологийн хувьд Оюу толгойд эргэж бодолцох юм их байгааг бичсэн. Мэр­гэжлийн нарийн юмыг тэнд оруулсан.

-Радио, телевизээр ярьж болоо­гүй юм уу?

-Мэргэжлийн нарийн юмыг яриад цаг нар барахын хэрэг байхгүй. Мэдэх ёстой мэргэжлийн хүмүүс нь мэ­дээсэй л гэж ном бичсэн. Тэгээд хүлээж авах нь бага л байна.

-Жишээлбэл?

-Би эдэнд урьдчилж мөнгө авах хэрэггүй гэж өчнөөн хэлээд бараагүй. Юмаа хийгээгүй байж хүнээс мөнгө авах ямар хэрэг байна. Одоо бол наадах чинь өр болно. Тэрний оронд бү­тээг­дэхүүнээ хурдан гаргаж ав­чи­хаад тэндээсээ юм хүр­тээд сууж байх ёстой байхгүй юу. Юу нь болохгүй болчихоод зээл аваад байгааг ойлгоогүй. Бас зүгээр авч байгаа юм шиг сурталчилгаа хийсэн. Энэ ертөнц дээр үнэгүй юм гэж байхгүй болсон. Наадах чинь өр болно. Тэр бүү хэл хүүтэй нь төлнө. Ерөөсөө үгэнд ороо­гүй. Хэлж ярьсан, бичиж өгсөн. Бараагүй ээ.

-Нөгөө амлалт л...

-Харин тийм. Нэг улс төрийн заваан балиар амлалт өгчихөөд тэрүүндээ ороог­доод завхарсан юм хийж байгаа байхгүй юу. Эдийн засагт маш халтай ам­лалт шүү дээ. Нөгөө нэг нь заавал 34 ху­вийг эзэмшинэ гээд дайраад байгаа явдал.

-Эзэмших хэрэггүй гэж үү?

-Хөрөнгө оруулагч нар "Та нарт боломж байхгүй бол бид 100 хувь хөрөнгө гаргаад үйлдвэрээ барьчихъя. Дараа нь татвар түрээсээ авах үедээ хөрөнгөө тооцоод яв­чи­­хаж болно" гэж байхад бид өр тавиад 34 хувийг авчихаж байна. Энэ нь зээл, эргээд хүүтэй төлөгдөнө. Анх бид Эрдэнэтийг хамтарч хөрөнгө гаргая гэж тохиролцоод ба­риул­­чих­сан. Бид Эрдэнэтийг нэг мөнгө гар­галгүй бариул­чихаад л дараа нь төлөөд, төлөхийн зэрэгцээ ашгаа хүрт­сээр өөрийн болгоод л авсан шүү дээ.

-Үйлдвэр барих хө­рөнгийг оросууд дангаа­раа гаргасан юм уу?

-Бид оросоор 594 сая шилжих рубль гаргуулаад үйлдвэрээ бариулсан. Анх 50 хувь эзэмших тухай яриа­гүй. Тэдний мөнгөнд нэрээ хав­чуу­лаад л, яваандаа өөрт ногдох ашгаас төлөөд ба­раг­дуулчихсан. Одоо 50 хувь нь бидний мэдэлд байна.

-Айвенхоу Майнз ийм нөхцөлийг зөвшөөрөх бай­сан болов уу?

-Яриагүй л дээ. Ярьсан бол зөв­шөөрөх байх.

-Манайх 50 хувийг авна гэдэг нь хэр боломжтой вэ?

-50 хувийг эзэмшинэ гэдэг нь 50 хувийн хөрөнгө оруулалт хийсний дараа яригдах асуудал. Зах зээ­лийн үед чинь мөнхийн най­рамдал, ах дүү гэх уриа лоозонгоор ажил явахгүй. Харилцан ашигтай ажиллагаа л хамтын ажилла­гаа­ны суурь болно. Оросуудтай чинь ах дүүгийн сэтгэл харамгүй тусламж гээд давхиад бай­сан. Сүүлд нь тэр нь өр болж хувираа биз дээ. Үнэгүй юм гэж байхгүй болсны жишээ мөн биз дээ.

-Харилцан ашигтай бай­хын тулд бид яах ёстой вэ?

-Харилцан ашигтай байх гэдэг нь байгалийнхаа баял­гийг тусгай зөвшөө­рөл өгч итгэл хүлээлгэж байгаагийн хувьд бидний ашиг сонирхол гэж байх ёстой. Дараа нь хөрөнгөө гаргаад эрсдлээ хүлээгээд хамаг техник тех­но­логи, менежментээ хийж байгаа хөрөнгө оруулагчийн эрх ашиг хамгаалагдаж байх ёстой. Нөгөө талдаа нутагтаа үйл ажиллагаа эр­хэлж, амьдарч байгаа орон нутгийн иргэдийн эрх ашиг гэж байх ёстой. Тэдэнд илүү хүндэт­гэлтэй хандаж, бэл­чээр, усыг нь хэрхэн зохи­цуу­лах талаар тохиролцох ёстой. Эерэг, сөрөг бүх юмаа харил­цан ярилцах хэрэгтэй. Ус худаг гаргаж өгөхөөс эхлээд хад­лан бэлчээрийг нь хяз­гаар­­лахгүй байх. Дээр нь сур­гууль, эмнэлэг гээд нийг­мийн асуудлыг шийдэхэд туслах. Ашиг сонирхлуудаа нэгтгээд хамтран ажиллахыг хэлээд байгаа юм.

-Хөрөнгө оруулагчдын эрх аш­гийг хамгаална гэ­дэг нь...

-Одоо энэ хөрөнгө оруу­лагч гээд байгаа Р.Фрийд­ланд, Рио Тинто компани чинь мөнгө босгохдоо бас нэг санхүүгийн байгууллагаас зээл авч байгаа юм. Тэр зээлдүүлэгч нар ч бас санаа зовж байгаа. Монголд ийм их мөнгө хаяад юу болох бол, яаж шатах бол гээд бөөн асуудал байдаг. Бид тэдэнд нь бас итгэл төрүүлэх хэрэг­тэй байна. Энэ төсөл өндөр ашиг­тай, баталгаатай хэрэг­жинэ гэдэг нь монголчуудаас ихээхэн хамааралтай. Төсөл найдвартай хэрэгжээд өндөр ашиг олбол хамтрагчид бүгд хожно. Удаашраад алдагдал хүлээвэл зөвхөн хөрөнгө оруулагчид биш бид ч ашгаа алдана. Тэгээд бүхэлд аваад үзвэл төсөл амжилттай хэ­рэгжвэл Монгол Улс, Монго­лын ард түмэн л хожно шүү дээ.

ОДООГИЙН МӨНГӨ ЗАРЖ БАЙГАА АРГА НЬ БУРУУ

-Ард түмэн уул уурхай­гаас юу хожив?

-Тойруу замаар их юм хожсон. Унаа машин багта­хаа байсан юм. Олон давхар байшингууд сүндэрлээд л. Банк олш­роод. Санаж байгаа бол социа­лизмын үед авто­бус хүрэлцэхгүй хэдэн цаг хүлээдэг байсан. Харин өнөө­дөр авто­бус­нууд нь хү­нээ хайгаад баг­тал­цах­гүй байна. Энэ бүхэн чинь уул уурхайн хаяц, уналга шүү дээ. Гэхдээ олсон орлогоо зарж байгаа арга нь буруу байгаа юм.

-21, 70 мянган төгрөг гээд үү?

-Тийм. 21, 70 мянган төгрөг. Тэр бүү хэл 1.5 сая төгрөг гээд шал буруу байх­гүй юу. Ойр зуурын хэрэг­цээнд зараад дуусгаж байна. 1.5 сая төгрөг аваад яах бол доо. Манайхан мөнгө зарцуу­лахдаа пал, цүл шүү. Нэг мэдэхэд л байхгүй болсон байна даа.

-Яах ёстой гэж бодож байна?

-Энэ их мөнгөөр саалийн үнээ авах ёстой. Зэс, ноо­луурын үйлдвэр гээд олон юм хийж болно. "Говь" шиг ноо­луу­рын үйлдвэр бүсчлээд байгуулчих хэрэгтэй. Тэгвэл хятадуудыг царайч­лаад байх хэрэггүй болно. Америкийн Нью-Йоркийн 51 дүгээр гуд­манд ноо­лууран эдлэлийн дэлгүүр байдаг. Тэр дэлгүү­рийн ноосон эдлэл ний­лүүл­дэг нь "Аммикаль" компани. Загварыг аваад оёдог ком­пани өөр компани. Эмэгтэй хүний гурван хослол оёод зарахад 5200 ам.доллараар зарж байна. Бид тэдэн шиг гадны захиалга аваад байхад хангалттай мөнгө хийнэ биз дээ. Хятадаас бусад оронд ноолууран бүтээгдэхүүний эрэлт өндөр байна. Энэ нь ноолуураа зарж байснаас бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх нь өндөр ашигтайг харуулж байна. Ингэж мөнгө зарвал ард түмний амьдрал боди­тоор сайжирна шүү. Өндөр орло­готой жуулчдад зо­риулсан дэд бүтэц байвал илүү их орлого олно.

-Таны дээлээ тосдож байгаа зураг байдаг. Одоо үйлдвэр байгуулаг­даагүй л байна.

-Манайхны урагшгүй бай­­гаагийн илрэл. Тэр цагаас хойш боломжийн хэмжээний нөөц илэрсэн. Тухайн үед хийсэн гэрээгээр олбор­ло­сон нефтийн 60 хувийг хөрөнгө оруулагчид хөрөнгө оруулалтаа нөхтөлөө авах ёстой. Манайх нэг хөрөнгө оруулаагүй боловч 40 хувийг авна. Хөрөнгө оруулагч нар оруулсан хөрөнгөө нөхөж авсны дараа манайх 60 хувийг авах ёстой. Одоо бид боловсруулах үйлдвэргүй учраас өөрийн 40 хувийг хөрөнгө оруулагч нарт зарж байна. Бид дундаж хэмжээний үйлдвэр байгуулаад өөрийн 40 хувь дутвал айлын 60 хувиас худалдаж авах бо­ломж бий. Хэдэн жилийн өмнө ийм боломж нээгдчихээд байхад одоо хүртэл ашиг­лахгүй байна.

-Хийх иргэд байгаа гэ­сэн.

-Харин байгаа юм шиг байна. Тэгээд л манайхан хоорондоо өрсөлдөөд байгаа юм уу. Бие биендээ гох дэгээ тавиад л. Нэг нь ч хэрэгжих­гүй өдий хүрсэн. Тэгсэн мөрт­лөө хаа нэгэн газраас түүхий нефть авчирч нэрэх тухай юм яриад байгаа юм. Үл бүтэх хувилбар биш. Гэхдээ ямар ч тохиолдолд өөрийн нефтийг нэрэхээс ашигтай хувилбар байж ча­дахгүй.

-Зардал нь ямар байдаг бол?

-Авсаархан бага хэм­жээний үйлд­вэ­рүүд хаа сай­гүй бий л дээ. Нэг их зардал гарахгүй угсраад хэрэг­лэ­чих­дэг жижиг модулиуд бий. Нүүдлийн аятайхан юмнууд байдаг. Уг нь монгол бензин гаргаад үзүүлэх боломж байна.

-Манай нефть өөрийн хэрэгцээ­ний хэдэн хувийг хангах боломжтой вэ?

-30 хувийг хангах бо­ломжтой. Нэг их мэргэн цэ­цэн юм яриад боломжоо олж харахгүй байна. Зах зээл өөрөө зохицуулаад явчих юманд төр оролцоод "эсгий хийх газар нохой хэрэггүй" гэдэг шиг элий балай юм яриад цаг алдаад байна л даа.

-Улаанбаатар эрчим хүчний ду­тагдалд орох тухай яриа байна.

-Эрчим хүч нь гайгүй байгаа. Дулаан харин хүнд­рэлтэй болж байна.Ер нь бол энэ дөрвөн уулын дунд 22 миллиард куб метрийн тогоо байгаа юм. Энэ тогоонд хойноосоо орж ирдэг салхи Туул голыг дагаад зүүн ур­даас орж ирдэг салхи мөргөлддөг юм. Дээрээс хүйтэн агаар тогооны таг болоод дарчихна. Дээшээ юу ч гаргахгүй дар­чихна. Ингээд бид чинь битүү юманд амьдрахаас өөр арга­гүй болж байна. Ялангуяа өвөл. Дээр нь усны нөөц хязгаарлагдмал. 600 мянган хүн амьдрах орчинд хоёр дахин их хүн амьдарч байна. 160 мянган өрх жилдээ ба­гаар бодоход дөрвөн тонн нүүрс түлнэ. 640 мянган тонн нүүрс шатаана. Үндсэн хуулинд иргэн хүн эрүүл аюулгүй орчинд амьдрах эрхтэй, иргэн оршин суух газраа чөлөөтэй сонгох эрхтэй гэсэн заалт бий. Эндээс жил бүр нийс­лэл рүү ирж байгаа 30 мянган иргэний эрх ашгийг өмнөө тавих уу, 1.2 сая иргэ­ний эрх ашгийг бодолцох уу гэсэн асуулт гарна. Миний­хээр бол түр зууртаа нүүд­лийг хязгаарлах хэрэгтэй байгаа юм. Тэгээд энэ хоо­ронд хотын ойролцоо бү­сүү­дэд нийгмийн асуудал шийд­сэн хотхон байгуулах хэ­рэг­тэй. Төрийн зохицуу­лалт дутагдаж байна шүү дээ. Гуравдугаар цахилгаан стан­цыг өргөтгөх замаар тав дахь эх үүсвэрийг барих гэж бай­гаа гэсэн. Түс тас шийдээд ажлаа эхлэх хэрэгтэй.

-Атомын цахилгаан станц хэ­рэгтэй хэрэггүй гээд маргаж байна.

-Нарийн асуудал шүү. Гэхдээ атомын, нүүрсний хэрэгцээ дэлхийн цахил­гааны хэрэгцээнээс гарна гэвэл томоохон эндүүрэл. Аюулгүйн баталгаа нь 100 хувь биш учраас асуудал үүсээд байгаа юм. Том гүр­нүүдэд ч татгалзах тухай асуудал гарсан. Гэхдээ аюул­гүй байдал 1960-1970 онтой харьцуулахад харь­цан­гуй багассан. Нүүрснээс ца­хил­гаан гаргах бас эко­ло­гид эрсдэл авчраад байгаа юм. Гэхдээ их бага нь гэхээс нүүрс эрчим хүчний эх үүс­вэр байсаар л байх болно. Нөгөө нефть, хий нь хязгаар­лагдмал нөөцтэй шүү дээ.

-Цөмийн хаягдал булах гэрээ хийсэн гээд иргэний хөдөлгөөнүүд шүүмжилж байна.

-Гадны цөмийн хаягдлыг булах тухай асуудал байж болохгүй. Иргэний хөдөлгөө­ний энэ санаачилгыг би дэм­жиж байгаа. Гэхдээ цөмийн хаягдлыг эргүүлж боловс­руулдаг технологи хөгжсөн нь цөмийн хаягдлын хор хө­нөөлийг хэд дахин багас­гасан. Харин Монгол Улс цөмийн энергийг хөгжүүлнэ гээд хууль гаргачихсан то­хиолдолд дэлхийн ний­тийн цөмийн энерги ашиглах зар­чимд захирагдах учиртай. Одоогийн мөрдөж байгаа зарчим нь цөмийн түлш зарсан орон нь хаягдлаа буцаан авах үүрэг хүлээдэг. Хэрэв цөмийн түлшээ зарвал бид хаягдлыг буцаан авахаас өөр зам байхгүй. Тэгэхээр цөмийн энергийг хөгжүүлэх шийдвэр хэвээрээ бол хаягд­лаа буцааж авах, эсвэл цө­мийн энергитэй холбогдсон бүх хууль, тог­тоомжоо хүчин­гүй болгоно гэсэн үг юм. Баахан гүрнүүдтэй хамтрах тухай баахан ярьчихаад, ард түмэндээ ойлгомжгүй ойл­голт төрүүлээд байж болохгүй л дээ.

-Шар нунтгаар нь гар­гавал хаягд­лаа буцааж авах уу?

-Тэр тохиолдолд хаягдал буцааж авахгүй. Гэхдээ ашиг багатай.

"ЭРДЭНЭТ"-ИЙН ЗЭСИЙГ ХАЙЛАХ БОЛОМЖ ОДООХОНДОО БАЙХГҮЙ

-"Эрдэнэт"-ийн зэсийг хайлуулах боломж байх­гүй юу?

-Энэ нь оросуудад ашиг­гүй тусаад байгаа юм. Тэдний үйлдвэрүүд сул зогсож бай­гаа.

-Бид өөрсдийнхөө ху­вийг хай­луулах эрх байхгүй юм уу?

-Болно л доо. Гэхдээ зэсийн хайлах үйлдвэр бай­гуулахад 100 мянган тонн зэс хайлуулах шаардлагатай. Манай "Эрдэнэт" чинь 130 мянган тонн цэвэр зэсийн бүтээгдэхүүн гаргана. Үүний­гээ хоёр хуваачихаар үйлд­вэр барихад хүрэлцэхгүй байгаа юм. Ер нь бол барина.

-Оюу толгой зэсийн үйлдвэр барих уу?

-Тэнд бол гарцаагүй барина.

-Хэзээ барих бол?

-Хайлна гэдэг чинь асар их хөрөнгө оруулалт шаар­дана. Эд чинь эхний оруул­сан таван тэрбумынхаа хө­рөнгийг олж чадаагүй байна. Түүнийгээ олж чадаагүй байж хоёр тэрбум ч гэдэг юм уу, ихээхэн хэмжээний мөнгийг гаргаж болохгүй л дээ. Бас ашгаа харах хэрэгтэй болно. Хэдэн жил хэрэгтэй болох байх. Гэхдээ би бас тэднийг Эрдэнэтэд баригдсан "Эрдмин" үйлдвэр шиг жижиг үйлдвэр байгуул гэж шахаж байгаа. Том гэлгүйгээр "Эрдмин" шиг үйлдвэр бай­гуулж болно.

ЕРӨНХИЙЛӨГЧИЙН ҮҮРЭГ ЗӨРӨЛДӨӨН ГАРСАН ҮЕД НЭМЭГДДЭГ

-Анхны Ерөнхийлөгч болсон үеэ дурсаач...

-Тэр үед Улсын Бага хурал хууль баталдаг байсан. Би ер байнга л сууна шүү. Ялангуяа маргаан гараад эхэлбэл миний оролцоо нэ­мэгдэнэ. Бага хурал намайг их сонсдог байсан. Надаас авах, авахгүй юм гардаг л байсан байх. Гэхдээ илэн далан­гүй яриад ойлголцож байсан. Засгийн газар гаргах гэж байгаа шийд­вэрээ Ерөн­хий­лөгчид урьдчилж та­нил­цуул­на. Хариуг зарим­даа бичгээр, заримдаа өөрөө хуралдаан дээр нь ороод өгчихдөг бай­сан. Намуудын дарга нарыг хүртэл яриад саналаа солил­цоно. Аливаа шийдвэр гар­гахдаа намууд, УБХ, Засгийн газар хамтарч гаргадаг бай­сан.

-Сонгуулийн хуулийг өөрчлөх сураг байгаад чимээгүй болсон.

-Тэр үед сонгуулийн хуульд намуу­дын үүргийг нэмэх зорилгоор 26 тойргийг хувь тэнцүүлэх, үлдсэн 50 тойргийг ард түмнээсээ бие төлөөлөгч сонгуулах хувил­бар дээр намын дарга нар гарын үсэг зурсан. Тэгсэн чинь Зэнээ, Шаалуу нар өөр нэг хувилбар гаргаж ирээд томсгосон тойрог бол­­го­чихсон.

-Ардчилсан нам сон­гуульд орол­цохгүй гэхэд чуулганыхантай уулзаж байсан байх аа?

-Э.Бат-Үүл, С.Зориг хоёр ма­­най­хан орохгүй байна гэ­хээр тэр Бага хурлаа цуглуул гээд ордонд хүлээж аваад сонгуульд оролцох шийдвэр гаргуулж чадсан.

-Одоо арай өөр байх шиг байна...

-Харин тийм. Элдэв болз­лоос авахуу­лаад бараг хэн нь эхэлж үг хэлэх вэ гэдэг дээр маргаад суудаг болсон гэх. Ихэрхсэн, томорхсон улс харагдаад байгаа юм.

-Долдугаар сарын 1-нд та Ерөн­хийлөгч байсан бол яах байсан бол?

-Тэр жагсаад байгаа нөх­дийг хүлээж аваад уулзчих хэрэгтэй байсан юм. Юу нь болохгүй байна. Яагаад мар­гаад байна гээд Ерөнхий­лөгч асуухад нударгаа занги­даад дайраад байх монгол бай­даг­гүй л байхгүй юу. Хөөр­сөн олонтой Ерөнхийлөгч зөв харьцахад намжаад л яв­чихна.

-Онц байдал тогтоосон нь зөв байсан уу?

-Шал хэрэггүй зүйл бол­сон.

-Анхны улс төрийн өлс­гө­лөн зар­лахад та ямар байр суурьтай байсан бэ?

-Улс төрийн товчоо огц­рохыг үнд­сэндээ Ж,Батмөнх гуай шийдсэн. Тэр асуудал Улс төрийн товчоон дотор шийдэгдсэн. Д.Бямбасүрэн Чимид, Ц.Гомбосүрэн, Сүрэн бид нар залуусын хүсээд байгаа өөрчлөлтийг хийх нь зүйтэй гэсэн саналтай бай­сан.

Х.БАТТӨГС