нэгэн зүйлийн төлөө санаа зовно. Тэр зовлон ИНФЛЯЦИ хэмээх нэртэй. Эрхэм инфляци шүдний өвчин, сэтгэлийн дарамтаар үл дуусах, хөгжлийн шарх, санхүүгийн хямрал гэх дагуултайгаар нийтэд, сэтгэлд, тархинд, сурах бичигт хоногшин үлджээ. Тэр шидэл инфляци үнэхээр хөгжлийн тээг, ядуурлын эх сурвалж мөн үү? Цалин зангуурч, үнэ өөд хөвсөн нийтлэг зураглалыг харвал яах аргагүй тийм.

Гэтэл түр хүлээ, зураглалын масштабыг тэлэх даруй юу эс харагднам. Инфляци руу микроскоп онилж хөлөөс толгой, биетээс матери хүртэл нь дахин нэг дурандах аваас инфляци гээчийг чөдөрлөж чадах уу? чаaлаа ч шаарaлага байна уу? ерөөсөө зөв үнэлдэг юм уу? гэх асуултууд мэндийн зөрүүгүй дэлбээлнэ.

Хаанаас гарч ирсэн юм бүү мэд, хэн нэгний сэтгэлгээний үндэслэлээр, бид инфляцийг тодорхой түвшинд барих ёстой гэсэн даалгавар хүлээж. Үйлийн үрт Монголбанк, Сангийн яам ханцуй шамлан сурах бичгээ эргүүлж, бусад улсын туршлагыг судална. Инфляцийг илааршуулах чухамхүү арга зам болбоос мөнгө ба сангийн хатуубодлого барих хэмээн сурах бичиг номлоно. Хэрэв арга барагдан, модоо баривал ОУВС-аас асуу, тэд чухамхүү глобалчлагдсан эмч хийгээд жор бичнэ хэмээснээр сурах бичгийн хавтас хаагдана. Монголбанк дуулгавартай, харин Сангийн Яамныхан дуу султайгаар түүнийг дагана.

Монголбанкны дуулгавартай эсэх нь зарласан Бодлогын хүүний хувь хэмжээ, борлуулсан ТБҮЦ-ны хэмжээгээр харагдах болно. Бодлогын хүү 11 хувь, ТБҮЦ 1.3 их наяд төгрөг, тэр нь өмнөх оноос 149.8 хувиар өссөн ялгуусан амжилт. Үндсэн логик нь бодлогын хүү хэмээн нэр алдарт хүрсэн ТБҮЦ-ны хүүг өсгөж, талаар нэг тарсан – инфляци хөөрөгдүүлээд байгаа – илүүдэл мөнгийг хамж авах явдал. Муйхраар бол: зээл өгдөг сахилгагүй банкуудын гарыг цагдах, зээл авч ирээд л байшин барилга барин, элдэв түүхий эд худалдан аван, бараа бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэж, орлого даран, хэдэн хүмүүст цалин олгож, улмаар инфляци бий болгоод байгаа пүүсүүдийг гэрт нь томоотой суулгаснаар үнийг бага түвшинд барих гэсэн ерөнхий сэтгэлгээ. Үйлдвэрлэл нь нэгэнт хөгжсөн, ард иргэд нь ажиллаад сурчихсан нийгмээс гаралтай Фрийдман авгад ийм дайны ялгуусан сэтгэлгээ төрөх нь зүй ёсны хэрэг биз. Гэтэл бид тэгтлээ үйлдвэржсэн, айхтар ажилчин ард түмэн билүү? Эсвэл тиймэрхүү түвшин өөд мацаж яваа билүү? Адаглаад, пүүсийн нийт зардлын 40 орчим хувь нь цалингийн зардал бол бас яая гэх вэ. Иймд ТБҮЦ-аар инфляци уургалж, эдийн засгийг хөгжүүлнэ гэдэг бол Америк сэтгэлгээт Монголжингоо романтик үлгэр.

Хүмүүс элдэв төрлийн шалтгаанаар бизнес эрхэлдэг. Хувь хүний авьяас, чадвар, боломж, аз завшаан гэх мэтээр шалтгааны хэлбэр мундахгүй. Гэвч энэ бүгдийн эцсийн зангилаа, амжилт гаргах үндэслэл нь инфляци байдаг. Инфляци хүнд боломжийг санал болгодог. Хэрэгцээ байна, нийлүүлэлт дутагдав гэсэн ариун дуут шуудангийн өөр нэг хэллэг нь инфляци биш гэж үү. Энэ инфляцид бүгд дуртай. Хэн дургүй вэ гэвэл улс төрч, төрийн ажилтан, төсвийн ажилтан буюу төсвөөр амьдрагчид дургүй. Харин бизнес эрхлэгч болон хөлсний ажилчид бол өөр хэрэг. Над мэтийн хөлсний булан таглагчид сэтгүүлийн үнийн өсөлтөд магнай тэнийх лугаа баярладаг. Утга нь миний цалин өсөх магадлал чухам мэндэлж байгаатай нягт холбоотой.

Мобиком үнээ өсгөсөн гэж сонсолгүй удаж. Ундааны үнэ гомдтол өссөн талаар ч ойр хавьд сонссонгүй. Тогтмол, эсвэл хямдарсан. Яг яагаад? Тэдгээр салбаруудад аль ч гадаадын улсад гайхуулахаар өрсөлдөөн бий болжээ. Өрсөлдөөн нь эцсийн дүндээ тогтмол үнийн хэв шинжийг өөртөө гүн шингээж. Холыг ойртуулах, ходоод цангааг тайлах эдгээр бизнест санхүүжилт олдож байсны үр шим. Юм эрэмбэ дараатай, ээлж солиотой. Боломжоо хүлээсэн бусад салбаруудын ээлж одоо биш гэж үү? Тэд юугаараа гэм буруутай гэж.

Ихэнх эдийн засагчид махны үнийг инфляци гаарлын шалтгаан гэдэг. ХҮИ-т эзэлж буй жин, хэлбэлзэж буй үнийн савлалт түүнийг батална. Тэгвэл юугаар баян малаар баян Монголчууд яагаад махны үнэ гэсэн зовлонтой болчихов? Хариулт нь маш энгийн. Төр чухам ач холбогдол өгөн өвлийн цагт ард түмэндээ хямд мах зардаг. Өөрөөр хэлбэл, махны үнэ хямд байх ёстой гэсэн ойлголт нь махны салбарын хөгжлийн таглаа.

Анхнаас нь махны үнийг чөлөөтэй тавьсан бол яах вэ гээд өөрөөсөө асуугаад үз. Одоогийн үнээс өндөр боловч дэлхийн зах зээлийн үнээс гавихгүй хэмжээнд хэлбэлзэж таарна. Үүний сацуу, мал мах дээр суурилсан томоохон пүүс компани байгуулагдсан, малчид өндөр орлоготой хийгээд олуулаа болсон байхыг үгүй гэх газаргүй. Ямартаа ч, ажлаа дээрэмдүүлсэн малчид ажил, амьдрал эрэлхийлэн нийтээрээ одоогийнх шиг Улаанбаатар руу зүглээгүй байх биз. Тийм ээ, бид махны үнэд хэт санаа тавьснаар Улаанбаатар хотын оршин суугчдын ам бүлийг сайн нэмсэн. Хамгийн аймшигтай нь, ажлаа алдсан малчдын сайн сайхны тусын тулд махны үнийг улам бууруулах эсвэл тогтмол байлгах бодлогыг хүчтэйгээр авч хэлэлцэх болсон. Гэх мэтээр төр аливаа асуудлыг хууль, журмаар шийдвэрлэх гэж оролддог.

Мэдээж төр хэнийг нь хэн, тэрийг нь тэр гэж бодолгүй, нийтийн эрх ашгийн төлөө бодлого боловсруулдаг. Гэвч бидний сонгосон нийгэмд, амьжиргааны сэтгэлгээнд эдийн засгийн зохицуулалт тэр болгон тохирдог гэж үү? Адам Смит зүгээр ч нэг хий хараад үл үзэгдэгч гар марын тухай олон долоон юм яриагүй гэдгийг санах хэрэгтэй. Тухайлбал, өвөл цагт махны үнэ яадаг билээ. Үнэ зуу зуугаар, температур хүйтрэх тутам өснө. Сангийн сайд, Монголбанкны ерөнхийлөгч хоёрын сэтгэл тавгүйтнэ. ХҮИ хоёр оронт тоо руу давшилна. Сүйрэл, ядуурал, хоосрол, улирлын гамшиг!

Өвлийн махны үнэ үнэхээр улс орны толгойн өвчин үү? Хэдэн айл үнийн өсөлтийн улмаас мах худалдан авч чадаагүй, эсвэл худалдан аваад уруудсан талаар баримттай мэдээлэл хэлэх хүн байна уу? ХҮИ бол ердөө зах дээр зарагдаж буй бүтээгдэхүүний нэрлэсэн үнийн өөрчлөлтийг нэгтгэж гаргадаг үзүүлэлт. Өөрөөр хэлбэл, хүмүүс заавал тухайн нэрлэсэн үнээр худалдаа наймаа хийнэ гэсэн үг биш. Жишээ нь, бид өвлийн цагт идэш хэрэглэж заншсан ард түмэн. “Өвлийн туранхай эцэнхий махнаас намрын тарган нь дээр” гэх хуучин цагийн хэллэг орчин цагт мандаж буй “өвлийн эцэнхий мөртлөө үнэтэй махнаас намрын тарган хийгээд хямд мах дээр” гэх ойлголтоор хялбархан update-лэгдсэн биш гэж үү.

Маш олон хүмүүс дээрх өгүүлбэрийг уншаад “Иргэд идэш авах боломжгүй бол яах вэ?” гэсэн хэрүүл хийж таарна. Цусанд нь байдаг зүйл. Логикоор бол хүмүүс өвөл, эсвэл ямар нэг арга сүвэгчлэн мах авч иднэ эсвэл огт авч чадахгүй. Гэтэл хямд үнэтэй мах намар байна. Өвөл муухай царайлаад ч болов авдаг бол намар авах боломж бас байж л таарна. Магадгүй үүнийг арилжааны банкууд овжноор ашиглан “ИДЭШ ЛИЗИНГ” ч юм уу сүржин нэртэй ээлжит зээл сонголтыг яагаад гаргаж болохгүй гэж? Ямар ч байсан өвлийн махны үнэ мөнгөний хатуу бодлого, сангийн хэт хошуу дүрэлтийг өдөөх үндэслэл яав ч биш.

Ерөнхийд нь базаад хэлэхэд, хадгаламж 10, зээл 20 хувиар яригдаж байхад инфляцийг нэг оронтой тоонд барих мастер төлөвлөгөө бөгөөд саваагүй бодол хаанаас төрснийг таахад үнэхээр бэрх. Явж явж, ИНФЛЯЦИ нь субъектив талаас: улс төрчийн яриа, сэтгүүлчийн нийтлэл, эдийн засагчийн зовлон, бизнес эрхлэгчдийн баяр хөөр, хэрэглэгчийн хохирол, харин объектив тусгалаас: бодлогын үр дүн, бизнесийн үүд хаалга, ядуурлын эхлэл, хэрүүлийн алим, хэрэглээний сонголт, мөнгөний үнэ цэнэ! Хаанаас харах нь Таны л сонголт!

976