зурвасны наахна байдаг уг уурхайн үйл ажиллагаа ихэнхдээ л зогсонги байдалд байдаг бололтой. Учир нь Ховд аймагт нэг ч төгрөгийн санхүүжилт оруулаагүй “Мо-Эн-Ко” компанийн удирдлагууд ажлаа хэрхэн хийж байгааг ойлгоход хэцүү болоод байна.

Нэг үгээр хэлэх юм бол “Хөшөөт” хэмээх нэртэй эрдэнэсийн авдрын түлхүүрийг гартаа авсан хэдий ч ямар бодлого баримталж ажлаа явуулдаг нь хачирхалтай. Ховд аймгийн Дарви, Цэцэг сумын заагт орших энэ уурхайн ажил байдалтай өнгөрсөн тавдугаар сарын 26-наас 28-нд Монгол Улсын ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж, УИХ-ын гишүүн С.Эрдэнэ, Ц.Шинэбаяр нар танилцсан юм.

Энэ үеэр тус орд газар үйл ажиллагаагаа муу явуулж байна гэсэн дүгнэлтийг Улсын мэргэжлийн хяналтын газар гаргаж үүдийг нь барьсан. Үүнээс үүдэн “Мо-Эн-Ко”-гийхныг алдаагаа залруулж ажлаа зөв голдиролд нь оруулж чадсан байх гэсэн итгэл хүн бүхэнд төрж байсан биз ээ.

Гэтэл өнгөрсөн долоо хоногт, газар дээр нь очоод ажил байдалтай нь танилцахад тийм ч их таатай сэтгэгдэл төрсөнгүй. Учир нь “Мо-Эн-Ко” компанийн удирдлагуудын ажлаа танилцуулж байгаа болон тухайн орон нутагт амьдарч байгаа иргэдийн хоорондох мэдээлэл өдөр шөнө хоёр шиг ялгаатай байсан юм. Энэ бодит үнэн гэдгийг хэлэх нь зөв биз ээ.

Тухайлбал чимээ шуугиан тоос шороонд амьдарч байгаа нутгийн оршин суугчид нь “Зөвхөн амьд явахын тулд л энд оршиж байна” гэсэн хатуу үг хэлж байсан нь нэлээд гайхшруулж байлаа. Уурхайг түшсэн хүний амьдрал ахуй сайжрахгүй ч тодорхой хэмжээний санхүүжилттэй, өрх гэрээ хоёр идүүлчихгүй, хоосон хонуулчихгүй аваад явж байгаа байх гэж бодсон минь талаар болов.

Нутгийн иргэд “Мо-Эн-Ко” компанийн ажилчдын дарамт шахалтанд шахагдаж байна. Нэг үгээр хэлэх юм бол тухайн уурхайд орон нутгаас ажиллаж байгаа хүн маш цөөхөн ажээ. Үүнээс гадна тэнд гийж гийгүүлсэн барилга, цэцэглэлт өнөөг хүртэл явагдаагүй байна. Үүний гол шалтгаан нь тосгоныг нүүлгэн шилжүүлэхтэй холбоотой хэмээн удирдлагууд ярьж байна.

Мөн Хөшөөтийн уурхай Ховд хотод өгөөжөө өгөх нь битгий хэл харин ч дарамт болж байгаа ажээ. Тухайлбал өнгөрсөн жилийн Ховд хотын санхүүжилт, Хөшөөтийн уурхайгаас шууд хамаатайгаар төсөвт тусгасан. Гэтэл нэг ч төгрөгийн нэмэр болоогүй тус ууурхайн нүүрс хаашаа явж юунд зарцуулагдаад байгааг зон олон гайхаж байна.

Улсад орж буй татвар төлөөс нь ямар хэлбэрээр явагдаж байна гэдэг нь ч хачирхалтай. Уг нь “Мон-Эн-Ко” Компани нь Хөшөөтийн ордыг бүхэлд нь хамарсан ашиглалтын долоон тусгай зөвшөөрөл эзэмшдэг. Хөшөөтийн нүүрсний уурхайн нөөцийн хэмжээ 87.5 сая тонноор тогтоогдоод байгаагаас 40 тонн нь кокстой нүүрс байх магадлалтай хэмээн мэргэжилтнүүд үзэж байгаа.

Үүнээс гадна Хөшөөтийн уурхайн нүүрс 11 давхарга үеэс тогтосны 30-40 см-ээс нэг метр хүртэл зузаантай. Ийм хэмжээний газрын баялаг ухаж байгаа “Мо-Эн-Ко” компани нь Ховд аймгийн удирдлагуудтай хийсэн гэрээгээ өнөөг хүртэл 100 хувь биш юмаа гэхэд ядахдаа 20 хувь ч биелүүлж чадахгүй байгаа гэнэ.

Уг нь Хөшөөтийн үйл ажиллагаа төслийнхөө хүрээнд орон нутагт томоохон дулааны цахилгаан станцыг барих тусгай зөвшөөрөл авсан. Энэ нь хэрэгжчихвэл ОХУ-аас импортоор цахилгаан эрчим хүч авдаг Ховд аймгийн болон бүс нутгийн хэмжээнд асар их үр өгөөжөө өгөх нь тодорхой шүү дээ. Гэтэл “Хөшөөтийн уурхайн үр өгөөжийг Хилийн цаана буй гадаадын иргэд амсаж манай тал хоосон хэрүүл хийсээр байх бололтой.

Өнөөдөр Монгол орондоо байгаа бид шөнө нь нойргүй өдөр нь битүү шороонд дарагдсаар байна. Тэгтэл унаанд нь дайгдаад, хүүхдээ сургуульд явуулах эрх алга.” Энэ бол нутгийн оршин суугчдын яриа. Уг нь хөшөөтийн уурхай одоогоор үйл ажиллагаагаа бүрэн явуулаагүй ч оршин суугчиддаа харш байгаа бололтой.

Энэ жилийн хувьд л гэхэд орон нутгийн орлогын нийт хувийн 3,1 ийг нь Хөшөөтөөс олох ёстой байсан. Тодруулбал тэрбум 400 сая төгрөгийг Ховд аймгийн хөгжил цэцэглэлтийн хөрөнгөд оруулна гэсэн үг. Харамсалтай нь өнөөг хүртэл нэг ч төгрөг аймгийн дансанд хийж чадаагүй байна.

Үүний гол шалтгаан нь өөрийнхөө үйл ажиллагааг эхлүүлээгүйтэй холбоотой гэж үзэж байгаа аж. “Мо-Эн-Ко” компанитай холбоотой олон асуудал байгаа. Тухайлбал, Хөшөөтийн уурхайгаас Ярантын боомт хүртэлх гол замын ажлыг эхэлсэн ч өнөөг хүртэл ашиглалтад өгч чадаагүй.

Тиймээс нүүрс тээвэрлэх боломжгүй хэмээн албаныхан ярьж байна. Уг зам нь 310 километр урттай бөгөөд хүнд даацын тээврийн хэрэгсэл явахад зориулагдсан хатуу хучилттай авто зам байх юм байна. Гэтэл уг замыг нь очоод харахад их нарийхан.

Том оврын хоёр автомашин зөрөх нь битгий хэл суудлын автомашин ч явахад хэцүү санагдсан. Тиймээс ч чанарын шаардлага хангаагүй гэж үзэн авто замын газрынхан өнөөг хүртэл хүлээж авахгүй байгаа. Харин “Мо-Эн-Ко”-гийн Ховд аймаг дахь төлөөлөгч Х.Наранцэцэгийн ярьж байгаагаар авто замыг улсын комисст хүлээлгэж өгөхөд их шат дараалалтай явдаг.

Тиймээс манайх чанаргүй нарийн зам барьсандаа биш тэр олон үе шатаар нь хүлээлгэж өгөх гэж удааширч байгаа гэсэн маягтай юм ярьж байлаа. Харин тухайн нутаг дэвсгэрт байдаг оршин суугчдын талаар “Монгол ажилчид, тосгонд оршин суугчдын иргэдийн нийгмийн асуудлыг анхаарахгүй биш анхаардаг.

Тухайлбал ундны усыг нь зөөж гэр гэрийнх нь гадаа хүргэж өгнө. Toг цахилгааныг 16 цагаас шөнийн 01 цаг хүртэл үнэгүй зарцуулах эрх олгосон. Манай компани орон нутгийн хүүхдүүдийг мэргэжил боловсролоор хангаж сайн боловсон хүчинтэй болох үүднээс өөрсдийнхөө зардлаар зам тээвэр, барилга зэрэг олон мэргэжлээр сургаж байна.

Мөн захын алслагдсан аймаг гэдэг утгаар нь Улаанбаатар явах, ирэх унаанызардлыг нь даадаг. Тиймээс нутгийн иргэдийг үл ойшоодог хэмээсэн нь буруу ойлголт. Анх энэ тосгонд 30 өрх айл байсан одоо 200-аад өрх амьдарч байна. Манай гадаад дарга нар орон нутгийн иргэдтэй ойр дотно хамтарч ажиллах, эвтэй байхыг захидаг.

Орон нутгийн хүмүүс янз бүрийн юм ярьж байгааг би улс төртэй холбон ойлгож байгаа. Учир нь нэг хэсэг Манай уурхайн талаар буруу мэдээллийг маш их цацаж байсан. Үүний цаана улстөрчдийн хатгалгаа заавал байгаа” хэмээн хэллээ. Гэтэл газар дээр нь очсон УИХ-ын гишүүн Ц.Шинэбаяр Ховд аймгийн засаг дарга Г.Нямдаваа нарын байр суурь өөр байсан юм.
Тухайлбал Хөшөөтийн нүүрсний орд газрыг эзэмшиж байгаа компани болон түүнтэй холбоотой бусад гэрээт компаний ажилчид нутгийн зон олонд дэндүү харгис харьцдаг ажээ. Үүнд “Лэйпэн” болон “Могул” зэрэг үйлчилгээний компанийн ажилчид багтаж байгаа юм.

Мөн уурхайг тойрсон сумдын өвөлжилтийн бэлтгэлд зориулж нэг ч тонн нүүрс гаргаагүй байлаа. Иймд дээрх асуудлыг газар дээр нь шийдэж Булган, Үенч, Алтай, Цэцэг, Дарви зэрэг сумдын нүүрсийг нь шууд хангуулахаар гэрээ хийж өчигдрөөс эхлэн зөөвөрлөхөөр болов.

Үүнээс гадна Хөшөөтийг эзэгнэсэн уг компани нь үйлдвэрээ барьж эхлэх ньүү хэл суурийг нь ч тавьж чадаагүй байгаа гэж хэлэхэд нэг их хилсдэхээргүй байна. Уурхайг түшиглэн босгох шинэ тосгон нь зүүд зэрэглээ мэт хоосон. Үүнийг компаний удирдлагуудаас лавлахад “Бид шинэ тосгон барих газраа хайж байгаа. Одоогоор тосгон барьчихаар газар олдохгүй байна” гэж байлаа.

Уг нь гэрээний дагуу бол аль эрт тосгон суурилуупах газраа олчихоод аймгийн удирдлагад танилцуулах хугацаа нь өнгөрсөн бололтой. Аймгийн иргэдийн хурлын төлөөлөгчид ч газрын зөвшөөрөл олгох санаатай “Мо-Эн-Ко” компаний танилцуулгыг хүлээгээд цөхрөнгөө бараад байгаа сурагтай.

Уг нь Уурхайн удирдлагууд усны хайгуул хийж, газраа сонгох хэрэгтэй хэмээн үзэж хэд хэдэн газрыг сонгосон гэнэ. Гэвч Мөст сумын иргэд хориг тавиад зөвшөөрөөгүй юм байна. Нүүрсээ бэлэн байдлаар нь бэлтгэж тээвэрлэх явцад нэлээд их шороо тоос гарч тухайн орчинг их хэмжээгээр бохирдуулсан нь нүднээ ил байсан.

Тиймээс Мөст сумын иргэд уурхайн бодит нөхцлийг шууд хүлээж аваад тосгон барихыг эсэргүүцэж байгаа бололтой. Ямартай ч УИХ-ын гишүүн Ц.Шинэбаяр “Ард түмний төлөө ажиллаж, үйл ажиллагаагаа зөв явуулж чадахгүй байгаа “Мо-Эн-Ко” компанийн үйл ажиллагааг хаалгах талаас нь УИХ-д ярина” хэмээн хатуухан хэлээд авч байгаа харагдсан.

Арга ч байж уу. Сормуусан дээрээ тоосонцор тогтоож, чихнийхээ угалзанд тоос хунгарлуулсан эгэл ардыг харсан эрхэм төрийн түшээгийн дургүй хүрэхээс ч яахав. Юутай ч хилийн дээсэн дээрх Хөшөөтийн уурхай гэж наашаа харж “Толгой сэгсрэн байхгүй” гэж цаашаа харж “Байгаагийн баялаг цацсан” эрх мэдэлтнүүдийн гарт орсон газар бололтой.

Гэвч үүний эсрэг Ховд аймгийн засаг дарга болон удирдах албан тушаалтнууд үнэнчээр тэмцэж Өлгий нутгийнхаа эрдэнэсийн шимийг эгэл олонтойгоо хүртэнэ гэдэгт итгэж байна. Уг нь нутгийн зон олон Хөшөөтийн уурхайг 1960-аад оноос ашиглаж эхэлсэн бөгөөд тухайн үөд жилдээ 10-30 мянган тонн нүүрс олборлож байсан аж.

Одоо УИХ-аар хэлэлцээд Ц.Шинэбаяр гишүүний хэлснээр болох юм бол “Мо-ЭН-Ко” компани хаалгаа хоёр дахь удаагаа барих болж байна. Учир нь өнгөрсөн таван сард Улсын мэргэжлийн хяналтын өрөнхий газрын даалгавараар үүдээ түр хааж байсан. Үйл ажиллагаагаа хаасан гол шалтгаан нь Хөшөөтийн нүүрсний уурхай нь жин хэмжүүр байхгүй тул хилээр хичнээн тонн нүүрс тээвэрлэж байгааг хэлэхэд хэцүү, нөгөө талаар замын асуудал хүнд байсан ажээ.

Тиймээс зам бүрэн ашиглалтанд орж, жин хэмжүүртэй болсон тохиолдолд л зөвшөөрөл олгоно гэсэн дүгнэлттэй байж. Харамсалтай нь Улсын мэргэжлийн хяналтын газрын энэ шийдвэр нь хэрэгжиж чадаагүй бололтой. Уг нь “Мо-Эн-Ко” компани нь тийм ч уйваагүй дампуурчих гээд байгаа компани биш л байлтай.

Тиймээс зам тавих болон санхүү, барилга байгууламжтай холбоотой асуудлыг нааштайгаар шийдэж болмоор л санагдах юм.

В.Нэргүй
Эх сурвалж: “Монголын үнэн”