байхгүй гэнэ гэсэн мэдээ дуулаад “шинэ хүн”-ийг нь эргэж очих цаг зав гаргаж чадалгүй удсандаа гэмшиж явсан би хэл дуулгасан найзын хамт ЭНЭШТ-ийг зорьлоо.
Биднийг очиход найз маань “Хүүхдээ хөхүүлэх гээд сүүгээ сааж байна” гэсэн тул үүдэнд нь хүлээж зогсов. Тасгийн үүдэнд тавьсан ганц ширхэг модон сандал дээр гурван эмэгтэй сууж байлаа. Мөн тэр хавьд босоогоороо хөлхсөн хэд хэдэн хүн харагдана. Эхэндээ тэднийг эмнэлэгт хэвтэж байгаа нэгнээ эргэхээр ирсэн хүмүүс гэж бодов. Төдөлгүй тэд бол хүүхдээ сахиж байгаа эхчүүд болохыг ярианаас нь гадарлалаа. Эхчүүд эмнэлэгт сахиураар байх зуураа өөр хоорондоо танилцсан бололтой, хүүхдүүдийнхээ хувь заяа болон эмч, эмнэлгийн тухай яриа дэлгэнэ. Хүний яриа хулгайгаар чагнах муухай гэдэг ч хоёр чихээ бөглөлтэй биш. Тэдний ярианаас ээжүүд бүгд л хэн нэгэн хайхрамжгүй эмчид гомдолтой байгаа нь тодорхой байлаа.
Төдөлгүй хүлээсэн хүн маань гарч ирлээ. Охин нь ухаангүй, амьсгалын хиймэл аппарат залгаастай байгаа тул саасан сүүгээ дуслаар дамжуулан өгч байгаа гэнэ. Чухам яагаад байдлыг ингэтлээ хүндрүүлж, энд ирсэн талаараа тэр ийн ярив.

-Бид хоёр лагерьт байлаа. Охин маань гэнэт халуураад эхэлсэн. Маргааш нь хот уруу орж ирээд, өрхийнхөө эмчид үзүүлэхэд, “хоолой нь өвдсөн байна” гээд хэдэн эмч бичиж өгөв. Тэр эмийг нь авч охиндоо өгсөн ч байдал дээрдсэнгүй тул хоёр хоногийн дараа дүүргийнхээ эмнэлэгт хандахад, өмнөх эмчтэй яг л адил зүйл хэллээ. “Хэвтэж эмчлүүлье” гэсэн ч “Хоолой өвдсөний төлөө ингэж сүржигнэх хэрэггүй” гэж загнуулав. Гэтэл охин маань зүгээр нэг хоолой нь өвдчихөөгүй, менингит тусчихсан байхад эмч нар мэдэлгүй, хугацаа алдуулаад, ийм байдалд хүргэчихлээ. Уг нь менингитийн шинж тэмдэг, халуурах байдал нь ханиад хүрэх эсвэл хоолой өвдөх үед халуурдгаас арай өөр, ялгаатай байдаг юм байна. Гэтэл өрх болон дүүргийн эмнэлгийн эмч нар ийм зүйлийг мэдэхгүй үнэхээр дэндүү юм. Би урьд нь бусдын амаар дүгнэж, эрүүл мэндийн салбарын талаар зөндөө л шүүмжилж бичиж байсан. Гэхдээ эмч нарыг арай ч ийм мэдлэг чадваргүй бас хариуцлагагүй гэж төсөөлж байсангүй ... Түүний энэ үг цөхрөнгөө барсныг нь илтгэнэ.

Тэнд байгаа бусад эхчүүдийн хүүхдүүд ихэнх нь “найдваргүй” гэсэн тодорхойлолттой аж. Гэсэн ч “Үхтэл үр харам” гэгчээр “Босоод ирэх болов уу” хэмээн горьдоно.
Сар гаруй хугацаанд хүүхдээ сахисан нэгэн ээж “Би эд нарыг бодвол энд ирээд нэлээд уджээ. Өнгөрсөн хугацаанд хүүхдээ тэврээд ирсэн эх ганцаараа буцахыг зөндөө л харлаа. Эхэндээ их цочирддог байсан. Сүүлдээ ч дөжрөх шахаж байна шүү. Ер нь ихэвчлэн найдваргүй болсон хүүхдүүд л энд ирдэг юм байна. 21 аймаг, сумдаас, нийслэлд ч ялгаагүй өрх, дүүргийн эмч нар буруу оношилж, цаг алдуулснаас ямар ч эмчилгээгүй болсон хүүхдүүд энд ирэх юм. Эндхийн эмч нар хичнээн чадалтай гээд эцсийн шатандаа орсон хойно нь хүүхдээ авчирж байгаа болохоор яалтай ч билээ” хэмээн өгүүлэв.
Энэ бол бодох л асуудал. Анхан /сум, хорооны өрхийн эмнэлэг/ болон дунд шатлалын /аймаг, дүүргийн нэгдэл/ эмнэлгийн эмч нарынх нь мэдлэг чадвар дутагдаж, алдаа эндэгдэл гаргах нь их байхад ЭНЭШТ-ийн эмч нарын хувьд өдөр бүр өчнөөн олон “судалгааны материал”-тай тулгарч байдаг болохоор туршлага сууж, чадваржихаас өөр яахав гэсэн бодол толгойд орж ирэв. Үүнийг эмч нар нь ч хүлээн зөвшөөрч байна билээ. Тэд эрүүл эхээс төрсөн эрүүл хүүхэд өвчинд нэрвэгдэж, хорвоог орхиход хүрч байгаад дээрх эмч нарыг буруутгадгаа ч нуугаагүй юм.
Гурав хоногийн дараа хүүхдээ сахиж байгаа найздаа халуун хоол, цай аваад очтол тэр байсангүй. Утас нь холбогдохгүй байсан тул сувилагчтай нь уулзаж, охины биеийн байдлыг асуутал, “Өнөө өглөө 9 цагт нас барсан” гэсэн мэдээ дуулгав.

Сэтгүүлч нөхрийн хэлсэнчлэн, бид эрүүл мэндийн салбарыг хангалттай л шүүмжилдэг. Социализмын үед сонин хэвлэлд гарсан шүүмжлэлийн мөрөөр байгууллагууд арга хэмжээ авч, эргэн мэдээлдэг байлаа. Харин одоо үед шүүмжийн бай бологсод дөжирч, чих нь бөглөрсөн бололтой, байдал дээрдэхгүй, үр дүн муутай болжээ. Ёстой л нөгөө “Илжигний чихэнд тос хийсэн ч сэгсэрнэ, ус хийсэн ч сэгсэрнэ” гэгч л болоод байгаа. Тэгэхээр энэ салбарт байгаа асуудлын нөгөө үзүүр болох иргэдийн эрүүл мэндийн боловсролыг дээшлүүлэх тал дээр сэтгүүлч бид хувь нэмрээ оруулах нь зүйтэй болов уу хэмээн ухварлаж, менингит өвчний үед илрэх шинж тэмдгийн талаар мэдээлэл авахаар ЭНЭШТ-ийн “Мэдрэлийн согог заслын тасаг” дахь “Эмч нар” гэсэн хаяг бүхий өрөөнд ороход, гурван эмч сууж байлаа. Мэнд мэдээд, зорилгоо хэлэхэд, “Завгүй байна” гэсэн хариу өгөв. Энэ үед залуухан хоёр эмч өрөөнөөс гарч, ахимаг насны эмч үлдэв. Түүнээс “Хэдэн минут хүлээвэл завтай болох вэ?” хэмээн асуухад “Ер нь зав гарахгүй дээ” гэх нь тэр. Найздаа, түүний охинд тохиолдсон явдлыг хэлж, бусад хүмүүст ийм явдал тохиолдохгүй гэх баталгаа байхгүй учраас мэдээлэл өгөх хэрэгтэй байна хэмээн учирлаж гуйсан ч “Манайх өөрсдөө сайттай болж байгаа. Түүндээ хэрэгтэй гэсэн бүх мэдээллийг тавьчихна” гээд хөдөлсөнгүй. Манай төрийн байгууллагууд вэб сайт ажиллуулдаг нэртэй, доторх мэдээллийг нь бараг шинэчилдэггүй, олон нийтэд сурталчлах ажил хийдэггүй, сард хэдхэн хүн зочилдгийг бид мэдэхгүй биш ... “Ц” гэх энэ эмчид таван хүнд ч гэсэн хэрэгтэй мэдээлэл өгч, тулгарч болзошгүй аюулаас сэргийлэхэд нь тусалъя гэсэн мэргэжлийн ёс зүй, хүн чанар алга аа. 2011 онд шинэчлэн баталсан Эрүүл мэндийн хуулийн 28.4.3-т “Эмнэлгийн мэргэжилтэн нь хүн амд эрүүл мэндийн боловсрол олгох чиглэлээр сургалт, сурталчилгаа явуулах, эрүүл аж төрөх ёсыг хэвшүүлэхэд дэмжлэг үзүүлэх үүрэгтэй” хэмээн цагаан дээр хараар бичсэн байх юм. Тиймээс би энэ эмчийг хууль зөрчсөн гэж үзэж байна.
Ийнхүү цаг бусаар ээжийгээ орхиод одсон энэ бяцхан охинд тохиолдсон явдал дахин бүү давтагдаасай гэсэндээ эмч мэргэжилтнүүдээс мэдээлэл авах гэсэн оролдлого маань бүтэлгүйтэв. Энэ бол гагц миний биш охины ээжийн хүсэл байсан юм.
Өрх бүртэй, тэдгээрийн дотор шинээр мэндэлсэн хүүхэд бүртэй тулж ажилладаг өрхийн эмнэлгүүдэд хүүхдийн эмч байдаггүй нь хачирхалтай. Хүүхэд юу нь хэрхэн өвдөөд байгаагаа илэрхийлж чаддаггүй болохоор тэдэнд мэргэжлийн эмчийн туслалцаа зайлшгүй шаардлагатай байдаг. Тэгэхээр улсын төсвөөс санхүүжилт авч, гэрээгээр үйл ажиллагаа явуулдаг Өрхийн эмнэлгийн зөвшөөрөл авах болзол, шалгуурт нь “Багийн бүрэлдэхүүнд нь хүүхдийн эмч заавал байна” гэсэн заалт оруулаад өгчихвөл яасан юм бэ, эрхэм хууль тогтоогчид оо. Эс тэгвээс хариуцлагагүй, мэдлэггүй эмч нарын тань уршгаар үй олон хүүхэд цагаасаа эрт хорвоог орхисоор байх вий дээ ...

ӨРХИЙН ЭМЧ “ХАДНЫ МАНГАА” ЮУ?

Зөвхөн хүүхдийн тухайд ч биш, томчууд ч бас өрхийн эмч нарт “дургүй” гэвэл хэтрүүлэг болохгүй. Учир нь тэд өвчтөнийхөө амыг дагуулан эм бичиж өгөх, эсвэл дүүргийн эмнэлэгт үзүүлэх, шинжилгээ хийлгэх бичиг хийх, хааяа акт бичихээс хэтрэхгүй.
Дээрх тухай хуулинд эмч нарын нийгмийн хамгааллын тухай хэд хэдэн заалт оруулсан байдаг. Тухалбал:
“Төрийн өмчийн эрүүл мэндийн болон боловсролын байгууллагад 25 ба түүнээс дээш жил ажилласан эмнэлгийн мэргэжилтэн тэтгэвэрт гарахад 24 сарын, эрүүл мэндийн бусад ажилтан тэтгэвэрт гарахад 12 сарын, өрхийн эрүүл мэндийн төв, сум, тосгоны эрүүл мэндийн төв, сум дундын эмнэлэгт 10 ба түүнээс дээш жил ажилласан эмнэлгийн мэргэжилтэн тэтгэвэрт гарахад 36 сарын, эрүүл мэндийн бусад ажилтан тэтгэвэрт гарахад 18 сарын үндсэн цалинтай тэнцэх хэмжээний нэг удаагийн мнгөн тэтгэмжийг тэтгэвэрт гарах үед авч байсан үндсэн цалингаас нь тооцон ажиллаж байгаа байгууллагаасаа авах эрхтэй.” /29.2/
“Өрхийн болон сум, тосгоны эрүүл мэндийн төв, сум дундын эмнэлэгт ажиллаж байгаа эмнэлгийн мэргэжилтэнд 3 жил тутамд нэг удаа 6 сарын, аймгийн нэгдсэн эмнэлэг, бүсийн оношлогоо, эмчилгээний төвд ажиллаж байгаа эмнэлгийн мэргэжилтэнд 5 жил тутамд 6 сарын үндсэн цалинтай тэнцэх хэмжээний мөнгөн тэтгэмжийг ажиллаж байгаа байгууллагаас нь олгоно.”/29.5/ гэх мэтчилэн анхан шатны эмнэлэгт ажиллагдсыг дэмжсэн зүйл заалт байх юм. Гэсэн ч энэ нь чадвартай, туршлагатай эмч нарыг татахад хангалттай боломж биш бололтой.
Томоохон эмнэлгүүдэд ажиллаж байгаа зөвлөх болон нэр хүндтэй эмч нар ихэвчлэн хувийн эмнэлэг давхар ажиллуулдаг. Эндээс ашиг сонирхлын зөрчил үүсч, үйлчлүүлэгчдээ хувийнхаа эсвэл хамтран зүтгэгчийнхээ эмнэлэг рүү явуулдаг нь нууц биш. Өөрөөр хэлбэл, улсын эмнэлгээс үнэ төлбөргүй эсвэл арай хямд үнээр авчих боломжтой үйлчилгээ /мэс засал ч юм уу ямар нэг эмчилгээ/-г эмчийн “шахаас”-аар өндөр төлбөртэй хувийн эмнэлэгт хийдэг гэсэн үг. Төрийн байгууллагын ачааллыг үүрэлцэж байгаа хувийн хэвшлийнхнийг сайшаалтай ч хэтэвч нимгэн ард түмнээ иймэрхүү байдлаар “шантаажлах” нь эмч хүний ёс зүйд нийцэмгүй санагдана. Нэгэн жишээ дурдъя. Долоон жилийн өмнө жолооч “Б”-д тохиолдсон явдал. Тэрээр осол гаргасны улмаас 16 настай хүүгийн хөлийг хугалж, гэмтлийн эмнэлэгт хүргэж өгчээ. Түүний хөлөнд мэс засал хийж, аппарат зүүж өгөх шаардлагатай болсон байлаа. Эмч нар “Дараалал ихтэй байгаа тул хориод хоног хүлээх шаардлагатай болох нь. Тэр болтол энэ хүүхэд өвдөөд л хэвтээд байх нь дээ. Хэрэв та нар хугацаа алдахыг хүсэхгүй байгаа бол хувийн эмнэлэгт хандаж болно” гэсэн байна. Мэдээж, хүүгийн эцэг эх хаана, ямар эмнэлэгт хандаж болохыг асуусан. Эмч ч Зайсанд байрлах нэгэн эмнэлгийг санал болгосон төдийгүй өөрийн биеэр хүргэж өгчээ. Тэнд очиход гэмтлийн эмнэлэгт харагдаж байсан, зүс таних эмч нар байсан бөгөөд маш шуурхай арга хэмжээ авч, хагалгаа хийсэн байна. Тухайн үед эмчилгээний төлбөр 250.000 төгрөг болжээ. Эндээс улсын эмнэлэг удаан болхи үйлчилгээтэй юу аль эсвэл “мөнгө хийх” гэж зориуд ийм нөхцөл байдлыг үүсгэв үү гэдэг асуулт урган гарч ирж байна. Эмнэлгүүдийн удирдлагууд иймэрхүү байдлыг мэдэхгүй биш мэддэг л байх. Мэдлээ гээд “чадвартай” гэгдэх эмч нараасаа тийм амархан салахыг бодохгүй. Ийнхүү буруутгах бас зөвтгөхшалтгаанууд ар араасаа хөвөрсөөр л.

ӨВЧТӨНИЙ АМЬ НАСЫГ “ЗООСНЫ НҮХ”-ЭЭР ХЭМЖСЭЭР БАЙХ УУ?

“Ам нээвэл уушиг нээ” гэдэг дээ. Нэгэнт эрүүл мэндийн салбар, эмч нарын хариуцлагагүй, мэргэжлийн ур чадваргүй байдлын талаар хөндсөнийх тэдний ёс зүйгүй байдлын талаар бас дурдахгүй өнгөрч чадахгүй нь ээ.
Хэдэн жилийн өмнө ойрын хүнд маань тохиолдсон нэг явдлыг нэхэн саная. Тэр ходоодны хавдраар нас барсан юм. Өдрөөс өдөрт турсаар байгааг нь анзаарсан ээж нь түүнийг шахаж шаардсаар байгаад нэг өдөр эмнэлэг рүү дагуулж явсан гэдэг. Тэгээд дээрх оношийг сонсоод эх, хүү хоёр шоконд оржээ. Дараа нь сэхээ орж, хэвтэж эмчлүүлэн, хагалгаа хийлгэх гэсэн ч тухайн үед 7 дугаар сар буюу ид баяр наадмын үе таарсан тул ихэнх эмч нар амраад, ийш тийш явчихсан, байгаа хэдэн эмч нь мэс засал хийлгэх эсэх талаар санал зөрөлдөж, тодорхой шийдвэрт хүрэхгүй байсаар хоёр сарын дараа хагалгаанд оржээ. Харамсалтай нь “Ямар ч найдваргүй болж” гэсэн шалтгаанаар “нээгээд хаасан” байна. Түүнээс хойш долоон сарын дараа тэр хүн өөд болсон. Хэдийгээр эрүүл мэндээ хамгаалахын тулд урьдчилан сэргийлэх үзлэг, шинжилгээ хийлгээгүй, өвчнөө хүндэртэл нь эмнэлэгт хандаагүй нь талийгаачийн буруу боловч энэ тохиолдолд эмч нар түүнийг аврахын тулд бололцоотой арга хэмжээ бүхнийг аваагүй гэдэгт хэргийн учир байна. Залууд аврагдах боломж байсан гэдгийг дараах жишээгээр нотлохыг хүсч байна.
“Ходоодны хорт хавдар” гэсэн оноштойгоор Дорнод аймгаас нийслэлд ирсэн нэгэн эмэгтэй Хавдар судлалын үндэсний төвд хэвтэж, хагалгаа хийлгэхээр болсон юм. Ар гэрийнхэн нь түүний амийг аварчих санаатай эмч нартай “жич” уулзан, 7 орноор хэмжигдэх мөнгө өгөхөө ч амлаад авч. Энэ бол хавдар судлалын эмнэлэгт эсвэл улсын төсөвт орох төлбөр биш, зүгээр л эмч нарын халаасанд орох мөнгө. “Гарыг нь цайлгахгүй л бол эмч нар олигтой эмчилгээ хийж өгдөггүй” гэсэн хандлага нийт иргэдийн дунд хэдийнэ бий болчихсон болохоор тэднийг буруутгах аргагүй юм. Охиноо, ханиа, ээжийгээ аврахын тулд юу ч хийхэд бэлэн байсан нь тодорхой. Хагалгаа өдөржин, маш олон цагаар үргэлжилсний эцэст эмч нар гарч ирээд “Хагалгаа амжилттай боллоо. Гэхдээ хавдар нь үсэрхийлээд бүх эрхтэндээ тархчихжээ. Тиймээс бусад эрхтнүүдийг нь ч бас тайрсан. Ийм хүнд байдалтай хүнийг урьд өмнө огт харж байгаагүй юм байна” гэж хэлсэн байна. Баярлаж талархсан ар гэрийнхэн нь “авралын бурхдад” амласан мөнгөө ч өгч, нутаг буцацгаажээ. Харамсалтай нь хоёр сарын дараа тэр эмэгтэй нас барсан юм. Мэс засал хийсэн эмч нар түүнийг удаан амьдрахгүй гэдгийг мэдэж байсан ч мөнгө гэдэг “аз зэтгэр”-т татагдаж, түр ч болтугай амьдруулахын тулд чадах бүхнээ хийсэн бололтой.
Энэ хоёр жишээнээс эмч нар үйлчлүүлэгчийнхээ өвчнийг “зоосны нүх”-ээр хэмждэг гэдэг нь харагдаж байгаа юм. Хэрвээ эхний залуугийн ээжид мөнгө байгаад түүнээсээ эмч нарт “харамгүй” өгсөн бол залуу аврагдах байж. Учир нь түүний ходоодны хавдар дараагийн эмэгтэйгийнх шиг тэгтлээ дорд ороогүй, ядаж л бусад эрхтэндээ тархаагүй байсан юм. Хагалгааны үеэр ямар ч арга хэмжээ аваагүй хэрнээ харьцангуй удаан хугацаанд /эмэгтэйтэй харьцуулахад/ амьдарснаас харахад, найдвар байсан гэсэн гаргалгаанд хүрч байна. “Илүү хүнд нөхцөлд байгаа өвчтөнийг нэг удаа ч болов яаж ийгээд аварч чадсан эмч нарт жаахан ч гэсэн “хүн чанар”-ын хэлтэрхий байсан бол хүү маань өдийд амь мэнд байх сан” хэмээн ээж нь гомдолтой явна. Энэ явдалд эмч нарын сэтгэл дутагдсанаас гадна тус салбарын “назгай” байдал нөлөөлсөн гэж дүгнэж болох юм. Хүн ардынхаа эрүүл энхийн манаанд зогсдог эмч нар бусадтай барьцаж байгаа юм шиг тийм олуулаа зэрэг амрах шаардлага байсан гэж үү?
Иймэрхүү жишээ, түүхийг хүн болгон л хэлнэ. Хэн нэгнээ алдаагүй, өвчин зовлонд нэрвэгдээгүй айл өрх гэж байх биш дээ. Дээр хэлсэнчлэн эрүүл мэндийн боловсрол дутагдсанаас олон хүн өвчнөө даамжруулах нь бий. Үүний хажуугаар эмч мэргэжилтнүүдийн өргөсөн тангаргаа ёсчлон сахидаггүй, хариуцлагагүй, ёс зүйгүй байдал газар авсаар ... Нэг л бишээ ...

Э.Ирэхбаяр www.altangadas.mn