Туулаар урсахад загас жараахай байхгүй. Усны шувуу ч харагдахгүй. Тэр байтугай мэлхий ч үзэгдэхгүй. Дуу нь дуулдахгүй. Дэндүү гунигтай. Тэртэй тэргүй гунигтай урсч байхад Туулын сав дагуу, эргийнх нь бургас, уулын горхи, олон жилийг гэрчлэх хөгшин модод, чулуу, шавьж хорхойтой нь гадныхан эзэмшиж, 60 га-д төмөр тор татан тусгаарлажээ.

Эгээтэй л Туулын урсгалыг хааж тор татсангүй дээ. Солонгосын 100 хувийн хөрөнгө оруулалттай компани гольфын талбай барих юм гэнэ. “Энд барилгын ажил явагдаж байна” гэсэн томоос том анхааруулах тэмдэг бүхий төмөр хаалганд тулж ирэхэд хамгаалагч залуу өөдөөс гарч ирэн үг сүггүй загнаж гарлаа.

“Та нар байтугай УИХ-ын гишүүд нэвтэрч чадаагүй юм шүү гэж Сонгины амралтад амрангаа голын дагуу салхилж байсан хэдэн хөгшчүүд яаж ч учирлаад аргагүйдэн нохой шиг хөөгдөн буцаж яваа бидний сэтгэлийг засах байдалтай өгүүлэв. Хашаан завсар сэм харвал энд тэндгүй газар сэндийлэн ухаж, элсэн уул байгуулж байх аятай. Олон хүн бужигнаж байснаас бүгд хөлсний монгол ажилчид гэнэ. Биогийн орчим Туулыг эзэгнэж буй эдгээр солонгосчууд өмнө нь Туулын Таван салаанд бас газар “дээрэмдэх” гэж оролдоод иргэний хөдөлгөөнүүд, нутгийн иргэдийн хүчтэй эсэргүүцэлтэй тулгарч яах ч аргагүй орхиж байжээ.

Гэвч хашралгүй энд бас ирчихсэн юм байх. Яаж ч бодсон голын гольдрол, ай савд аж ахуйн үйл ажиллагаа явуулахгүй, хөрс усанд бохир оруулахгүй гэсэн урт нэртэй хуулийн заалт илт зөрчигдсөн нь тодорхой. Харин хууль сахиулагчид маань хаахна явдаг юм, бүү мэд. Улаанбаатараас дөнгөж гараад, Алтанбулаг өнгөртөл элс, хайрганы маш олон карьер голын сав дагуу ажиллаж байна. Хүнд даацын автомашинууд амс хийх ч “завгүй” өөд уруугаа давхилдана.

Тэдгээр машины хөлөөр тэнгэрт тулсан тоос босч, голын ширэг, зүлэг ногоо зулга урагдан тасарна. Голын хайрга чанартай учир худалдан авагчид ам сайтай. Тиймээс ажиллаад, өдөр шөнөгүй зөөгөөд байхаас яахав. Байгаль орчны байцаагчид Туулын сав дагуу ажиллаж буй тэдгээр уурхайг лацдаад, үйл ажиллагааг нь зогсоож үзжээ. Гэтэл Улаанбаатарт барилгын ажил нам зогсчих гээд аргагүйн эрхэнд зөвшөөрлийг нь буцааж сэргээсэн тухай учир мэдэх нэгэн хэлж байх юм.

Наад зах нь хувьдаа байшин барих гэсэн хүн хохирчих гээд, цаад зах нь Засгийн газрын олон зуун мянган айлын орон сууц хөтөлбөр биелэхгүй болчих гээд хэцүүдээд байгаа аятай тайлбарлана. Үнэндээ, төрийн бодлого нь байгаль орчныхоо эсрэг чиглэсэн манай оронд төрийн түшээд нь ч адил “улаан нүд”-тэй болчих дог бололтой. Тэрхүү эрх дархтай олон карьерийн цаана УИХ-ын нэр бүхий хэд хэдэн гишүүн, иргэдийн дуу хоолой болж жагсаал цуглаан хийн тэмцэгчид гээд албан тушаалтнууд зогсч байдаг аж. Бүр нэр устай нь хэлэх байвч энэ удаад тэдгээр өндөр албан тушаалтнуудын алдар хүндийг бодон тэвчихээс өөр яалтай.

МӨНГӨ УЛААН, ТУУЛ ЦАГААН

Төв аймгийн Заамар сумын Хайлааст багийн иргэн Д.Лхагва “Уугуулууд нь зуйгуулуудад хөөгдөөд сууж байх гэж үү” гэж бухимдан нутгийн 10 гаруй малчныг уриалан, алт олборлож буй компанийн отгийг зорин хөдлөв. Машин, мотоцикль, морь хөлөглөсөн тэдгээр иргэд компанийн удирдлагатай уулзаж зарга мэдүүлэхээр яваа аж. Д.Лхагвын үзэж байгаагаар “Би Эм Би Би” ХХК тэдэнд үлдсэн жаахан бэлчээр дээр нь ажилчдынхаа отгийг байгуулсан, малаа усалдаг нуурыг задалж, алт олборлох болсон нь тэмцлийн ийм замыг сонгоход хүргэсэн байна.

Харин компанийн удирдлагууд бүх юм дүрэм журмын дагуу байгааг нотолж, сумын удирдлагууд, мэргэжлийн хяналт, тагнуулаас хүртэл хүмүүс ирж шалгасан тухай тайлбарлаж ярих гэж оролдоно. Тэдний энэ хоёр тийш туйлширсан үзэл бодол улмаар учир утгагүй хэрүүл болж хувирав. Иймэрхүү дүр төрхийг Туулын сав дагуу, Төв аймгийн Заамар сумын нутгийн хаанаас л бол хаанаас олж харж болно. Тэдний хэн нэгэнд нь зөв, буруу өгөхөөс өмнө ийм байдалд хүргэсэн төрийн тогтолцоо, эрх баригчдын шийдвэрийн алдааг хүлээн зөвшөөрөхөөс аргагүй юм.

Заамар үнэхээр хөөрхийлөлтэй болжээ. Тэртэй тэргүй ихэдсэн ачаа тээж, нийслэлчүүдийн бохирыг арай гэж дундлан, хамаг хүч чадлаа баран байж өөрийгөө цэвэрлэн ядаж байхад нь Заамарын алт олборлогчид хөөрхий Туулыг дахиад л сандайлчихав. Тэнд эрүүл газар алга. Хаа сайгүй хүчит техникүүд өдөр шөнийг үл ялган шороо ухаж, уул нуруу байгуулна. “Драг” хэмээх аварга, явдаг үйлдвэр их дуу чимээтэйгээр Туулын сав газрыг ширхэг ч элс үлдээлгүй шигшиж шиншилнэ. Ойр ойрхон маш хүчтэй мотор хүнгэнэж, Туулын уснаас бүдүүн төмөр яндан ханаж цадахыг үл мэдэн ховх сорж байгаа нь харагдана. Удаа ч үгүй бургилсан шар ус шавар шавхай үсчүүлсээр эргэж Туулд нийлнэ. Алт олборлогчид ухсан шороогоо Туулын усаар “буудуулж”, бохирдсон усыг буцаан “нулимж” байгаа нь энэ.

Туулыг тал талаас нь хайр найргүй тасчиж, нэгэнт сульдуулж чаджээ. Энэ мэт усаар буудуулж алт ялгадаг технологи уг нь дэлхийд аль хэдийн хоцрогдсон аж. Харин манайд ид цэцэглэн мандаж байна. Ийм аргаар алт олборлоход асар их хэмжээний ус хэрэгтэй төдийгүй байгальдаа маш муу нөлөөтэй юм байна. Усаар буудуулах нь алтыг бүрэн салгаж чаддаггүй. Тодорхой хэмжээний алтны агууламжтай хаягдал шороо үлдээдэг байна. Тэр хаягдал дээр нь гар аргаар алт олборлогчид буюу “нинжа” нар хулгайгаар орж, энэ шалтгаанаар бөөн хэрүүл тэмцэл болдог юм байх.

Тэр ч байтугай талбайгаас нь шороо хулгайллаа гэж уурласан компанийн захирлын машины дугуйнд золгүй “нинжа” нидрэгдэн, амь насаа алдсан тухай яриа ч байсан. Уурхайн 40 метр хүртэл гүн ухсан нүх рүү мал бүү хэл, морьтой, явган малынхаа эрэлд явсан эрдэнэт хүн хүртэл санамсаргүйгээр унаж, амиа алдсан хэрэг байсхийгээд л гарах. Тэр бүрийд компанийн захирлууд талийгаачийн ар гэрийнхэнд “Та нар уурхайгаас дор хаяж таван км зайтай нутаглахаа мэддэггүй юм уу” гэж тавласан ч юм шиг өгүүлнэ. Гол усаа тэгж буртаглан, уул хангайгаа тэгж ухаж сэндийлж байж сэтгэл үл өвдсөн хойно энэ зэрэгтэй юм биз.

Уг нь бид жил бүр усаар аялахдаа хэзээ л бол хэзээ эрэг рүү сэлүүрдэн очиж, гүехэн усанд ирүүтээ завиа хөтөлж газар дуулахын тулд үсрэн буудаг. Харин Заамарын энэ хавьд тэгнэ гэж саналтгүй. Эргийг давуулан ус руу машин машинаар нь чулуу шороо асгасан нь уул нүүгээд ирсэн мэт андуу сэтгэгдэл төрүүлнэ. Зарим нь голын тэхий дунд шороогоо асгасаар хиймэл арал үүсгэсэн нь ч үзэгдэнэ. Ус руу хаясан том том чулууд ирмэгтэйг хэлэх үү, завины бөөрийг хага татчихмаар айдас төрүүлнэ.

Тэгээд ч аргагүйн эрхэнд эрэгт гарах болж, сурсан зангаараа завинаас үсрэн буувал өвдөгөө хүртэл лаг шаварт шигдэж орох нь гачлантай. Тэнд эрэг биш, алт угаасан шороотой ус зузаан шавран давхарга үүсгэсэн нь тэр. Усны булингар хэрээс хэтэрч, нарийн ширхэгтэй шар шороо бужигнан дэгдэх нь ус мөн эсэхэд эргэлзэхэд хүргэнэ. Туул голыг хамгаалах холбооны тэргүүн, Туул голын Сав газрын зөвлөлийн гишүүн Ц.Туяацэцэг хэлэхдээ, “Бидний судалгаагаар Туул гол маш их бохирдолтой болох нь батлагдсан. Энд элбэг байсан цэнгэг усны загас болох тул, хайруус, зэвэг сураг тасарсан.

Харин оронд нь бохир усанд дасан зохицож амьдрах чадвартай цөөн тооны, ганц хоёрхон төрлийн л загас үлджээ. Усны замаг, шавьж хорхой ч ялгаагүй, устсан” гэв. Заамарт, Туулын сав дагуу хэдэн ч уурхай байгаа юм, бүү мэд. Овоолсон шороон уулан дээр гарч харвал тэр хөндий эрээн бараан, ундуй сундуй. Дайн байлдааны хөлд үрэгдсэн газар нутаг шиг эмх замбараагүй харагдана. Уг нь Заамарын уурхайнуудыг лацдаж, олборлолт явуулахыг хориглосон төрийн шийдвэр гарсан юм байна.

Гэвч тэд нэг л өдөр үгсэн хуйвалдаж, лацаа авч шидчихээд хэнэг ч үгүй үйл ажиллагаагаа үргэлжлүүлсэн гэнэ. Заамар сумын Хайлааст багийн Өгөөмөр тосгоны дэргэд Туулын модон гүүр цаг хугацааны уртад үл ажран дүнсийнэ. Цагтаа тэр их л ажилтай байсан нь мэдээж. Харин өнөөдөр хэрэггүй болжээ. “Шижир алт” ХХК голын гольдролыг зориуд өөрчилж, Туулыг өөр зүгт урсгаад, урсах ёстой байсан газарт нь “драг” суурилуулчихсан, олборлолт явуулж эхэлснээс хойш хөх модон гүүр золгүй хувь тавилантайгаа нэгэнт эвлэрсэн аятай өөрөөс нь “дайжиж” одох урсгал усаа санаашран гуниглана.

“Энэ бол алтны дэв шуналыг дагаж байгаль орчин хэрхэн хохирч байгаагийн тод жишээ. Ус алтнаас илүү баялаг гэдгийг бид ерөөсөө ойлгохгүй байна. Энэ бол шуудхан хэлэхэд балмад явдал. Хуулийг ноцтойгоор зөрчсөн байхад цагдаа, хүчний байгууллага, орон нутгийн удирдлагууд, мэргэжлийн хяналтынхан юу хийж байдаг юм бэ. Тэд мэдэж л байгаа. Гэвч цаана нь ийм эрээ цээргүй нөхдийг өмгөөлж хамгаалдаг, хувь хүртэг томчууд байж л байгаа шүү дээ” гэж “Тосон Заамар” хөдөлгөөний тэргүүн, Туул голын Сав газрын зөвлөлийн гишүүн Д.Энхтөр бухимдангуй хэлж байна.

Тэрбээр төр нь арга хэмжээ авдаггүй юм бол өөрсдөд нь олгосон жаахан эрх мэдлийнхээ хүрээнд ард түмэн тэмцэнэ. Шүүхэд нэхэмжлэл гаргаж, Туулын гольдролыг өөрчлөн урсгасан бурууг нь хүлээлгэж, хохирлыг тооцуулна гэж эрс шийдэмгий хэлсэн. Гэвч бодит байдалд түүнд ямар их дарамт, шахалт ирэхийг төсөөлж байгаа болов уу. Заамарчууд болдогсон бол 20 жилийн өмнөхийг эргүүлж авчрахсан гэж санааширч байна. Тэгэхэд нутаглах нутагтай, ан гөрөө элбэгтэй, загас жараахайтай, усны шувуудтай ямар сайхан байж вэ гэж дурсч сууна.

Харамсалтай нь цаг хугацааг буцааж болдоггүй нь гачлантай. Эдүгээ хүний гараар байгалиас оноосон хувь тавилангаа нэгэнт төөрүүлсэн хөөрхий Хатан Туул эх минь юу ч үгүй өнчрөн хоцорчээ. Хиймэл эрэг, зэрлэгээр дүүрсэн шороон овоолго, маш их дуу чимээ Туул голын үнэн төрхийг булаан, бидний эрээ цээргүй бохирдуулж хордуулсан усан дээгүүр нь үй түмэн үл мэдэгдэх цагаан хорхой нисэлдэн тэнгэрийн од шиг бужигнана. Би л лав тэр хөндий цээж бөгстэй бичил эрвээхийг үзээгүй. Байгалийн зохилдлогоо алдагдахаар үл танигдах “дэмий” шавьж бий болдог юм болов уу.

Зах нь үл харагдах Заамарын уурхай дундуур явахад бидэнд ч тийм сайхан байгаагүй. Нутгийнхан тэмцэж байж голын жижигхэн тохойг алтныханд булаалгалгүй авч үлдэж чадсан нь туйлын бага газар үлджээ. Ойр хавьдаа цор ганцаар эрүүл үлдсэн энэхүү эрэгт 20 гаруй айл шахалдан буужээ. Гэхдээ ядаж л эрэг хөвөө нь эрүүлдүү байгаа Туулыг энэ хэсэгт харахад уяхан хүн бол өр өвдсөндөө нулимс дуслуулж мэдэхээр байсан. Харамсалтай нь дахиад л шороон овоолго эргийн хоёр талаар ундуй сундуй үргэлжилнэ. Бушуухан л эрүүл эрэгт, өвс ногоон дунд хөл тавьж, хөсөр амрахсан гэж тэсгэлгүй хүснэ.

СҮҮЛЧИЙН НАЙДВАР

Сэлэнгэ аймгийн Орхонтуул сумын нутагт Туулын нуруу жаахан амсхийж байгаа шиг сэтгэгдэл төрнө. Шархадны даваанд тулаад Заамарын нутаг сая нэг төгсч, эргийн дагуу мойлын саглагар модод харагдаж эхлэв. Тэр ч бүү хэл улаалзгана жимс улайрах нь үзэгдэнэ. Хэдий бохиртой ч шөнө Туулын уснаа загас үсрэх чимээ дуулдана. Туул маань энэ хэсэгхэн газарт л өөрийн жинхэнэ дүр төрхөө бага зэрэг хадгалан үлдсэн бололтой. Монголд усан замын аяллыг үүсгэн хөгжүүлсэн эрхэм хүн Б.Жияандорж өмнө нь Туулаар урсч байсантай энэ удаагийн аяллыг жишин өгүүлэх нь содон сонсогдоно.

Түүний ярихаар айхтар ширүүн урсгалтай, том үхэр чулуудтай Шархадны боргио завиа хөтөлж гарахаас аргагүй тийм аюултай байсан ч одоо тэр аюул алга болжээ. Б.Жияандоржийн хэлэхээр тэгэхэд эргийн дагуу бугын сүрэг тоо томшгүй байсан бол одоо буга байтугай үхэр олж харагдахгүй болсон нь харамсалтай. Туул голын Сав газрын зөвлөлийн гишүүн, Сэлэнгэ аймгийн Орхонтуул сумын Засаг дарга С.Эрдэнэбаярын хэлснээр хэдийгээр Туулын адагт амьдарч байгаа ч тэд нутгаа арай ч Заамар шиг болгочихгүй гэсэн бодолтой ажиллаж байгаа юм байна.

Голын сав дагуу алтны нэг уурхай үйл ажиллагаа явуулж байсныг зогсоосон. Хайгуулын олон лиценз байдаг ч тэр бүрийд хаалт тавьж байгаа аж. “Намайг Засаг даргаар ажиллах хугацаанд Туулын сав дагуу, манай сумын нутагт лав алт олборлох явдал яасан ч гарахгүй. Би тийм явдал болохыг зөвшөөрөхгүй” гэж Засаг дарга С.Эрдэнэбаяр итгэлтэй хэлж байна. Орхонтуул сумын иргэд байгаль орчиндоо сэтгэлээсээ хандаж байгаа нь илт байсан.

Сумын захиргаанаас Орхонтуулын бэлчир хүртэл морьт эргүүл ажиллуулж, загасчидтай тэмцдэг аж. Мөн нутгийн иргэдэд түшиглэн мэдээлэл солилцож, нутаг орноо эзний ёсоор хямгадаж яваа тэдэнд баяр хүргэхээс яах вэ. Орхонтуул сумын удирдлага байгаль хамгаалагчдаа унаажуулж чаджээ. Ингэснээр байгаль орчны эсрэг хэрэг илрүүлэлт боломжийн болж байгааг Засаг дарга хэлсэн.

Энэ сумын тухайд Туулын усыг цэвэршүүлээд ундандаа хэрэглэдэг байна. Харин бохирыг цэвэрлэх байгууламж байхгүй зовлон бий аж. “Бид чадах хэрээрээ хөөцөлдөж байгаа. УИХ-ын гишүүддээ, аймаг, орон нутагтаа хандаж, Орхонтуулын иргэдэд бохир цэвэрлэх байгууламж сэргээн засварлаад өгөөч гэж хүссэн. Нийт 190 орчим сая төгрөг шаардлагатай байгаа” гэж Засаг дарга С.Эрдэнэбаяр хэлж байна.

Магадгүй, байдал энэ хэвээрээ удаан үргэлжилбэл хүн амын дунд элдэв халдварт өвчин тархахыг ч тэрбээр үгүйсгээгүй. Энэ хүртэл арай гэж урсч ирсэн зовлонт Туул сая л нэг Орхон түшээ мөрөндөө нийлж, гадаад далайг зорих бөлгөө. Түүний урт холын урсгал үл тасалдах болтугай!