Монголын зэс, нүүрс, алт, уран, газрын ховор элемент хүртэл дэлхийд моодонд орж,

 Монголд хөрөнгө оруулж, уул уурхайн томоохон төслүүдэд хошуу дүрэхийн төлөө бөмбөрцгийн биллионерүүд бяцхан дайн дэгдээгээд байна. Гэхдээ баялагтай бүхэн баяждаггүй гэдгийг дэлхийн олон орон туршлагаараа нотолсон. “Өнөөдөр” сонин ашигт малтмалаар баялаг орнуудын хөгжлийн түүхээс с онирхуулж буй билээ. Энэ удаа бид Арабын Нэгдсэн Эмират улс хийгээд Ливийг танилцуулж байна. Тэд хоёулаа ОПЕК-ийн гишүүн орон бөгөөд хар алтны нөөцөөр өө дэлхийд толгой цохидог. Гэтэл нэг нь хөгжлөөрөө дэлхийд гайхагдаж, нөгөөх нь шар нар, бор хоногийг арайхийн элээх нь эмгэнэлтэй.

АРАБЫН НЭГДСЭН ЭМИРАТ УЛС

Хүн ам: 8,264,070

Ажилгүйдэл:  12.7 хувь

ДНБ: 201 тэрбум ам.доллар

Нэг хүнд ногдох ДНБ: 42000 ам.доллар

ДНБ-ий өсөлт (2009 онд): -3.5 хувь

Инфляц: 1.5

Үндэсний мөнгөн тэмдэгт: дирхам

 Булангийн баян орнуудын нэг Арабын нэгдсэн Эмират улсыг Абу Даби, Дубай, Ажман, Фужайра, Рас аль-Хайма, Шаржа, Умм аль-Кувейт нарын долоон улс нэгдэж, 1971 онд байгуулсан түүхтэй. Тогтоол ус лугаа нам гүм амьдралтай байсан арабууд нэгдсэнээр эдүгээ Ойрхи Дорнодын хамгийн нөлөө бүхий эдийн засгийн төв болтлоо хөгжиж чаджээ. 1950-иад оны Арабын Нэгдсэн Эмират улсын аж амьдрал ойрхи дорнодчуудынхаас ялгарах зүйлгүй байв. Сувд олборлож, загас агнуурын аж ахуй хөгжүүлэн амин зуулгаа олдог байсан ч загасны аж ахуй явцгүйн дээр Япон сувд дэлхийд моодонд орсноор сувдны аж ахуй царцах нь тэр. Харин 1962 онд хар алт “олгойдож”, Абу Даби Булангийн орнуудаас газрын тос экспортолсон анхны улс болсноор тус улсын нийгэм, эдийн засгийн байдал үндсээрээ өөрчлөгдсөнийг ажиглагчид тэмдэглэдэг.

Арабын Нэгдсэн Эмират улс газрын тос, байгалийн хийн дуу алдам их нөөцтэй агаад одоогийн байдлаар 97.8 тэрбум баррель газрын тосны нөөцтэй хэмээгдэж буй нь дэлхийд зургадугаарт эрэмбэлэгдэж байгаа юм. Өдөрт 2.9 сая баррель нефть олборлож, дэлхийн зах зээлийн 3.32 хувийг дангаар хангадаг ч 2014 он гэхэд тэд өдөрт таван сая баррель нефть олборлох төлөвлөгөөтэй. Гэхдээ одоогийн олборлолтын хэмжээгээр нь тооцвол энэ гайхам баялаг нь Булангийн арабуудыг 92 жил тэжээхэд хангалттай гэж эдийн засагчид таамаглаж байна. Абу Дабигийн удирдагч, Арабын Нэгдсэн Эмират улс ын ерөнхийлөгч асан Шейх Заида бен Султан Аль Нахайяна хэмээх хэл цуцам урт нэртэй эрхэм хар алтыг мөнгө болгож, өнөөгийн арабчуудыг газрын тосны үнийн хямралаас халирахгүй болгосон хүн гэж үнэлэгддэг.

Тэрбээр улсынхаа хөгжлийг хурдасгаж, газрын тосны орлогоо эрүүл мэнд, боловсролын салбарт зарцуулан, үндэсний дэд бүтцээ хөгжүүлэн өнөөгийн Эмират улсын төрхийг олоход үнэтэй хувь нэмэр оруулсан гэж сайшаагддаг аж. Газрын тосны арвин баялагтайнхаа ачаар эмират чууд тансаг хэрэглээнд умбадаг. Эдийн засгаа төрөлжүүлж чад сан тул дэлхийн зах зээлд газрын тосны үнийн хэл бэлзлээс айх зүйл тэдэнд үгүй. Хэдийгээр газрын тос, байгалийн хий нь тус улс, ялангуяа Абу Дабигийн эдийн засагт голлох үүрэг гүйцэтгэдэг ч гэ сэн байгалийн баялгийнхаа ор логоос эдийн засгийнхаа хамаарлыг салгах гэж оролдож буйг нь дэлхийн эдийн засагчид үнэлдэг. Эх захгүй үргэлжлэх тэнгэр баганадсан барилга, үйлдвэрүүд нь эдийн засгаа тө рөлжүүлж чадсаны тод жишээ.

Тансаг зэрэглэлийн аялал жуулчлал, санхүүгийн төв бол тэдний эдийн засгийн орлогын шинэ “бүтээгдэхүүн”. Өдгөө тус улс Ойрхи Дорнодын аялал жуулчлал, худал дааны гол төв гэгдэж байна. Түүгээр зогсохгүй тэд Ду байг олон улсын санх үүгийн төв болгохоор “амлан авч”, өнгө төрхийг нь засаж эхлэв. Нью-Йорк, Лондон, Цюрих, Сингапур гээд дэлхийн санхүүгийн тэргүүлэх төвүүдийн бүхий л давуу талыг шингээхээр оролдож буй аж. 2008 оны байдлаар Арабын Нэгдсэн Эмират улсын ДНБ Ойрхи Дорнодод гуравдугаарт, дэлхийд 38 дугаарт эрэмбэлэгдэж байна. Харин 2009 оны байдлаар тус улсын эдийн засгийн 85 хувийг баялгийн экспортын орлого эзэлж байжээ.

Газрын тосны салбар өндөр хөгжсөний ачаар дээд зэрэглэлийн, өндөр орлоготой арабууд эдүгээ барууны өндөр хөгжилтэй оронд боловсрол эзэмшиж, мэдлэгт суурилсан эдийн засгийг хөгжүүлэхээр оролдож байна. Харин тэд хар ажлаа өөрсдөө хийдэггүй. Хүн амынх нь гуравны нэгийг цагаач ажилчид бүрдүүлж, тэд газрын тос олборлох, нэрэх үйлдвэр гээд хар ажлыг нь хийдэг гэнэ билээ. Эдийн засгаа төрөлжүүлж чадсан тэд бизнес, аялал жуулч лал, барилгын салбараа хөгжүүлэхийг эрмэлзэж байна. Гайхамшигт Бурж Халифыг байгуулж, хүний гараар бүтсэн хамгийн өндөр барилга хэмээн бүртгүүлж, сая сая жуулчдыг татаж чадсан тэд далдуу модны гурван арал бүтээхээр ханцуй шамлан оржээ.

ЛИВИ

Хүн ам: 6,420,000

Ажилгүйдэл:20.74 хувь

ДНБ:96.1 тэрбум ам.доллар

Нэг хүнд ногдох ДНБ: 14884 ам.доллар

ДНБ-ий өсөлт (2010 онд): 10.6 хувь

Инфляц: Нэг хувиас ихгүй

Үндэсний мөнгөн тэмдэгт: динар

XXI зууны төвлөрсөн төлөвлөгөөт эдийн засагтай цөөн орны нэг Ливи улсын орлогын дийлэнх хэсгийг газрын тосны салбар бүрдүүлдэг гэдгийг дурдах нь илүүц биз ээ. Нефть экспортын орлогын дийлэнх хэсгийг бүрдүүлж, ДНБ-ий тэн хагасаас багагүй хувийг улсын төсөвтөө төвлөрүүлдэг бөгөөд хүн ам цөөтэй Ливи улсын нэг хүнд ногдох ДНБ Африктаа толгой цохидог аж. Дэлхийн зах зээлд хар алтны үнэ өссөнөөр 2000 оноос хойш Ливийн ДНБ “хүч түрэн” өсөж, өнгөрсөн онд л гэхэд 10.6 хувиар өссөн гэвэл та итгэх үү? Энэ юу ч биш.

Ливийн нэг хүнд ногдох ДНБ 1960-аад оны үед арван жилд дунджаар 676 хувиар, 1970 оны үед 480 хувиар огцом өсөж байсныг “Wikipedia”-гийн цахим хуудсанд тэмдэглэжээ. Ийм гайхалтай “тоглолт” үзүүлж байсан ч тэдний эдийн засгийн байдал ороо бусгаа. 1980-аад онд дэлхийг хөмөрсөн газрын тосны хямралын үед олон оронд хориг тогтоосон нь нэг хүнд ногдох ДНБ-ийг нь 42 хувиар буурахад хүргэсэн аж. Ливийн эдийн засаг газрын тосны үнээс гарцаагүй хамаатай гэдгийг энэ үзүүлэлт нотлох биз. Африк тивдээ газрын тосны хамгийн их нөөцийг агуулдаг тус улсын араас Нигери, Алжир жагсаж байна.

1959 онд газрын тосны нөөц илэрч Ливи хэмээх улс Африкийн баян орнуудын тоонд нэгэнтээ багтаж байсан ч 10 жилийн дараа 27 настай Муаммар Каддафигаар ахлуулсан бүлэг хаан Идрисийг түлхэн унагаж, төрийн эрхийг булаан авснаар тус улсын түүхэнд нэгэн шинэ хуудсыг нээжээ. Газрын тосны орлогынхоо дийлэнх хэсгийг зэр зэвсэг худалдан авах, цэргийн үйл ажиллагааг ивээн тэтгэхэд зарцуулдаг нь тэдний эдийн засгийн хамгийн сул тал. Баялгийн орлогодоо бардсан Засгийн газар нь аж үйлдвэрийн бусад салбараа хөгжүүлэхээ умартсан нь хачирхалтай. Газрын тосны баялаг нөөц иргэдийнх нь өчүүхэн бага хэсэгт хуваарилагддаг бөгөөд хүн амын багахан хэсэг нь хэмжээлшгүй баян төдийгүй хөрш орнуудын амьжиргааны дундаж төвшнөөс харьцангуй өндөр байдаг аж.

Баялгийн хуваарилалт тэгш бус байгаад гомдоллож, басхүү Египет, Тунисийн төрийн тэргүүн нарыг иргэд нь түлхэн унагасанд эрэмшсэн ливичүүд энэ оны хоёрдугаар сарын 15-нд иргэний дайн дэгдээснийг та бид мэднэ. Тэдний иргэний дайн дэгдээтлээ зүхэж буй Муаммар Каддафи 42 жил төрийн эрх барихдаа их хэмжээний мөнгө хувьдаа завшсан гэдэг юм билээ. Иргэдийн эсэргүүцлийг намжаахын тулд баялгийн орлогын багаахан хэсгийг ч болов хүн амын эрүүл мэнд, боловсролын салбарт зарцуулах хэрэгтэйг шинжээчид тэмдэглэдэг. Ливичүүдийн 20.74 хувь нь ажилгүй, харин гуравны нэг нь амьжиргааны баталгаажих төвшнөөс доогуур орлоготой амьдардаг.

Харин нийт гэр бүлийнх нь 16 хувийг нэг ч иргэн нь ажил эрхэлдэггүй гэр бүл бүрдүүлдэг бол эдүгээ бүртгэлтэй гэр бүлийн 43.3 хувийнх нь нэг иргэн л тогтмол орлоготой гэсэн статистик баримтыг НҮБ-аас танилцуулжээ. Хэдийгээр Ливийн ажилгүйдлийн төвшин бүс нутагтаа толгой цохидог ч гэсэн хөдөлмөрийн зах зээл нь үргэлж дутагдалтай байдаг нь “гайхалтай”. Тэр “цоорхойгоо” гадаадын цагаач ажилчдаар нөхөж, өнгөрсөн оны байд лаар нэг сая гаруй гаднын иргэ нийг ажиллуулж байжээ.

Ливи ОПЕК-ийн гишүүн тө дийгүй газрын тосны батлагдсан нөөцөөрөө Африк тивд нэгдүгээрт, дэлхийд есд үгээрт бичигддэг. Нийт 41.5 тэрбум баррель нефтийн нөөцтэй тэд өдөрт 1.8 сая барре лийг олборлож, 2013 он гэхэд гурван саяд хүргэн өсгөхөөр зорьж буй аж. Хэрвээ газрын тосны гайхам баялаг дахин илэрдэгг үй л юм бол тус улсын хар алтны нөөц 63 жилийн дараа шавхагдана гэж эдийн засагчид тооцоолжээ. Ливи орон газрын тосны олборлолтын хувьд хамгийн таатай бүсэд оршдогийг энд тэмдэглэх хэрэгтэй. Олборлолтын зардал багатайн дээр Европын зах зээлд дөхүү байдаг нь газрын тос экспортлогчдын хувьд маш том давуу тал юм.

Нэг баррель нефть олборлоход ганцхан ам.доллар хангалттай аж. Гэхдээ газрын тосны экспортын хориг болоод гадаадын нефть олборлогчдын хоорондох үл ойлголцлын харгайгаар баялгаа мөнгө болгон хувиргаж чад даггүй гэдгийг эдийн засагчид санал нэгтэйгээр баталдаг юм билээ. Тухайлбал, АНУ-ын Иран болон Ливийн хори гийн тухай баримт бичигт дурдсанаар гадаадын хөрөнгө оруулалттай компаниуд Ливид жилд 20 сая ам.доллараас ихг үй хөрөнгө оруулах эрхтэй байдаг нь газрын тосны салбар болон хувийн сектор хөгжих боломжийг нь хязгаарладаг аж. Харин Ливийг алан хядах үйл ажиллагааг дэмждэг хэмээн цаг ямагт буруушаадаг байсан АНУ 2006 оны тавдугаар сард тус улсыг “хар данснаасаа” хасаж, хамтын ажиллагаагаа хэвийн үргэлжлүүлснээр АНУ-ын арвин туршлагатай нефтийн компаниуд Ливийн газрын тосны салбарт гар дүрэх боломж олдсон нь Ливийн эдийн засагт эерэг нөлөө үзүүлж эхэлснийг шинжээчид тэмдэглэжээ.

Газрын тос, байгалийн хий Ливийн экспортын орлогын 95 хувь, Засгийн газрын орлогын 75 хувь, ДНБ-ий 58 хувийг эзэ дэг атал аж үйлдвэр, хувийн хөрөнгө оруулалттай салбар ДНБ-ийх нь дөнгөж хоёр хувийг бүрдүүлдэг. Эдийн засгаа төрөлжүүлэх асуудал Ливийн эрх баригчдын толгойг удаан гашилгаж буй. Хэдийгээр хөдөө аж ахуй, газар тариалан тус улсын эдийн засгийг хөдөлг өгч хоёрдогч хүчин зүй лээр тодорхойлогддог ч Ли вийн ард түмэн хүнсний хэрэглээнийхээ дийлэнхийг импортын бүтээгдэх үүнээр хан га даг гэнэ. Энэ нь цаг агаар ын таагүй нөхцөл бай дал, үржил шимгүй хөрс арвин ур гац авах хүслийг нь боомилдогтой холбоотой аж.

Б.ЦЭЦЭГСҮРЭН

"Өнөөдөр"