2011-08-20-Монгол бөхийн өнөөгийн хөгжлийн талаар ямар бодолтой явдгаа та хуваалцана гэсэн шүү дээ. Тэр талаар хоёулаа яриагаа эхлэх үү?
-Сүүлийн үед аварга, арслан, заанууд дор даваанд ойчоод, аймаг цэргийн цолтой залуучууд сайн барилдаад байгаа нь бөхийн хөгжил сайн байгааг харуулж байгаа хэрэг. МҮБХ сайн ажиллаж байна, үнэхээр бөхийг хөгжүүлж байна. Одоо 4000 гаруй бөх барилдуулах гэж байгаа гэсэн. Энэ бол маш зүйтэй ажил. Бөхийн холбооны бодлого зөв яваад барилдаан олон зохиогдож байгаа зэрэг нь бөх зөв хөгжихийн үндэс суурь нь болж байна.
Монгол бөх маань өмнө эцэг эхээс заяасан сайхан бие бялдартай, арал чацтай, бяр тэнхээтэй, мэх тодорхой хэмжээгээр сурчихсан, наадмын өмнө сар хэртэй бэлтгэл хийж амьсгаагаа жаахан задлаад гарч барилддаг хүмүүсийг хэлдэг байсан. Энэ бол жинхэнэ их спортын хэмжээний бэлтгэл биш байсан байгаа юм.
Жишээлбэл Дэмүүл арслан, Ишгэн заан гээд олон бөх тээврийн тэрэг барьж яваад хүрч ирээд наадамд барилддаг байсан шүү дээ. Тийм л хэмжээний бэлтгэлтэй байдаг байж, дээр үеийн бөхчүүд. Гэтэл өнөөдөр 21-р зуунд бөхчүүд тийм хэмжээний бэлтгэлээр барилдах аргагүй болчихсон байна.
Олимп, дэлхийн аварга тамирчны хэмжээнд бэлтгэл хийж байж үндсэний бөхөөр барилдахаар болсон. Тамирчны бэлтгэлийн оргил дээд цэг гэж байдаг юм байна. Их спортын тамирчид “форм”-д орно гэж ярьдаг. Формдоо орсон тамирчин бол юунд ч дийлдэхгүй хурдтай, хүчтэй, итгэлтэй байдаг шүү дээ.
-Энэ талаар жаахан дэлгэрэнгүй ярьж өгөхгүй юу. Манай бөхчүүдийн хувьд форм орчихсон байгаа байдал хэр анзаарагддаг вэ?
-Жишээлбэл формдоо орчихсон волейболын тамирчин зааланд орж ирэхэд сетек нь намхан харагддаг гэх юм билээ. Энэ бол бие бялдар, арга техникээс гадна хурд, хараа, итгэл зориг гээд сэтгэл зүйн бэлтгэл дээд зэргээр хангагдсан байгаа хэрэг л дээ. Үүний нэгэн адил залуу бөхчүүд бүтэн жил шинжлэх ухааны үндэслэлтэй бэлтгэлийг тогтмол хийгээд ирэхээр шал өөр болоод ирж байгаа юм шүү дээ.
Барилдааны арга туршлага суугаад мэх энэ тэрийг бол реплексээр л хийдэг болж байгаа юм. “Энэ гэдийлээ. Тэгэхээр нь би цээж рүү нь түлхээд хөлөөс нь татаад ар тийш нь унагана” гэж дотроо бодохгүй. Хөдөлгөөний эвсэл нь дээд зэргээр бүрдчихсэн юм чинь мэхийг бодохгүйгээр л шууд реплексээр л хийгээд явчихдаг гэсэн үг л дээ.
Яг ингэж формд орсон бөхчүүд бол ялгараад харагдаж байгаа юм шүү дээ. Энэ жилийн наадамд түрүүлсэн улсын аварга С.Мөнхбат, үзүүрлэсэн арслан Г.Эрхэмбаяр, дөрөвт үлдсэн гарьд Ж.Бат-Эрдэнэ энэ гурав бол тамирчны бэлтгэлийн оргил цэгт хүртлээ л бэлтгэж чадсан нь харагдаж байсан. Эндээс дүгнээд бодоход манай монгол бөхчүүд барилдахдаа дэлхийн хэмжээний их спортын түвшинд хүртэл тийм өндөр хэмжээний түвшинд бэлтгэлээ хангаж чаддаг болжээ. Энэ бол хөгжлийн маш том үзүүлэлт.
-Та монгол наадмын нэгэн хэсэг болох хурдан морьтой олон жил холбогдож яваа хүн. Та өөрийнхөө салбарын талаар бодлоосоо хуваалцвал?
-Хурдан морины уралдаан бол мөн л их спорт. Зарим нэг хүмүүс “наадгай” гэж хэлээд байдаг. Энэ бол юм мэдэхгүй хүмүүсийн дураараа ярьж байгаа яриа. Наадгай гэж тусдаа зүйл бий. Шагай цувуулж өрчихөөд дөрвөн бэрх орхин морь буухаар нүүдэг тоглоомыг л жинхэнэ наадгай гэдэг юм.
Харин морийг уяж сойгоод, хүүхэд унаад уралдаж байгаа нь бол их спорт. Энэ жил хурдан морины уралдаан зохион байгуулалтын шинэ төлөв байдалд шилжиж, сайжруулсан монгол адуу, цэвэр монгол адуу хоёрыг тусд нь уралдлаа шүү дээ. Хурдан морины уралдааныг сүүлийн 30 гаруй жил радио, телевизээр дамжуулж байна. Ялангуяа 2000 оноос хойш бүр өргөн дэлгэр үзүүлдэг болсон.
Энэ нь хурдан морины уралдаан бол монголын хэвлэл мэдээллийн нийтлэлийн бодлогод баттай байр суурь эзэлсэн гэж хэлж болно. Хурдан морины уралдааныг тайлбарлах ажил мөн л 1971 оноос эхэлсэн. Анх Хурц гуай тайлбарладаг байлаа. Дараа нь би тайлбарладаг байсан. Миний дараа Ш.Гүрбазар, А.Авирмэд агсан, Галбадрах, Батбадрах гээд залуучууд сайхан тайлбарладаг байсан.
Одоо Цагаандалай их аятайхан тайлбарлаж байгаа. Шинээр тайлбарлаж байгаа залуучууд ч байна.
-Морь тайлбарлах тал дээр алдаа оноотой зүйл хэр ажиглагддаг вэ?
-Би өөрөө мэргэжлийн сэтгүүлч хүний хувьд морь тайлбарлаж байгаа залуучуудад хандаж хэлэх үг байна. Морь тайлбарлаж байна гэчихээд уралдаж байгаа морио тайлбарлахгүй өөр зүйл яриад байна. Юу гэхээр морь, уяач, хүүхэд гурваас илүү морины эзнийг яриад байх юм. Тийм ч дарга, тийм ч захирал гээд л. Уралдааны процес л хамгийн чухал шүү дээ.
Бас морины угшил гарлыг сайн ярих хэрэгтэй. Тэгэхдээ хамгийн гол нь морь яаж уралдаж байгааг л ярих хэрэгтэй. Гараан дээрээ ямар байна, хөлс нь хэр гарч байна, хөлний тавилт ямар байна, гэдэс хоол нь таарч байна уу, харайлт ямар байна, өвдөг нь яаж нугарч байна, борвио яаж татаж байна гээд л олон зүйл ярьж болно шүү дээ. Гэтэл энэ залуучууд морио сайн мэдэхгүй учраас эзнийг нь л яриад байдаг.
Морио сайн мэдэх, мэргэших хэрэгтэй. Зөвхөн наадмын комиссоос бүртгэлийг нь аваад гардаг. Тэгээд цаасан дээр бичсэн номер дугаараар нь л хараад тэр даргын тийм морь байна гээд яриад байдаг. Уяачийн тухай бас их бага ярьдаг. Бүртгэлийг нь айхтар нарийн бичихээ больсон шиг байна. Нэг уралдах морь байлаа гэхэд өөрөө Сүхбаатарын Эрдэнэцагааны угшилтай, эзэн нь Ховдьнх, уяасан уяач нь Өвөрхангайнх ч юм уу, иймэрхүү бүртгэлтэй байх жишээтэй.
Ийм бүртгэл байлаа гэхэд бүгдийг нь л нэг бүрчлэн хэлж, ярих хэрэгтэй. Бөхчүүдийг зарлахдаа дор хаяж 3-4 газрын нэр хэлдэг шүү дээ. Тэгэхээр морийг яагаад тэгж тодорхой зарлаж болохгүй гэж? Бас морь тайлбарлаж байгаа залуучууд өөрийнхөө нутгийн морийг илүү ярих гээд байгаа тал анзаарагддаг. Энэ мэт ялихгүй зүйл дээр монголчуудын жалга довны үзэл илрээд байдаг. Товчхондоо 4-5 настай байхдаа хурдны морь унаж сурахад амссан мэдрэмжээр л морийг тайлбарлана уу гэхээс морь унаж үзээгүй хүн морь тайлбарлана, хүмүүст хүргэнэ гэж байхгүй шүү дээ.
Энэ мэтийг л анхаарах хэрэгтэй дээ.
-Нэгэнт хоёулаа бөх, морь хоёроо ярьсан юм чинь сурын тухай ч гэсэн ярьж яагаад болохгүй гэж. Угтаа бол эрийн гурван наадам гээд нэг л цогц зүйл юм чинь…?
-Тийм шүү. Сур гэхэд олон төрлийн сур байна. Энэ олон төрлийн сураа мартаж гээлгүй харваж байгаа нь их зүйтэй. Улсын архивт нэг сонин бичиг байдаг юм. 1910-аад оны үед хэдэн аймгийн чуулган дарга нар Шанзав яаман дээр хоорондоо бичиг шидэлцээд “Сур харвахыг ерөөсөө болъё. Манайхаас өөр хаана ч байхгүй, хоцрогдсон эд” гэж.
Гэхдээ яг болино гэсэн шийдвэр гаргаагүй юм билээ. Тэгсэн болих шийд гарах шахсан тэр жил жигтэйхэн олон хүн сур харвасан байдаг юм. Сурын хөгжлийн үндэс суурь бол манай халх сур буюу их сур. Мөн ястан үндэстэнүүдийн сур байна. Эдгээр дээр тулгуурлаад тэдний сайн сайхан, зөв зүйтэй юмыг нь аваад Монголын сурын харваа уламжилж хөгжиж яваа нь энэ.
-Шагайн харваа маань бас монгол наадмын гол чимгүүдийн нэг шүү дээ. Та энэ спортын тухай ямар бодолтой явдаг вэ?
-Шагайн харваа сүүлийн жилүүдэд нэлээд дэлгэрч байгаа. Үндсэний спортын гол төрлүүдийн нэг болчихоод байгаа шүү дээ. Үүнийг 1988 оны үед БТС-ын гүйцэтгэх зөвлөлийн хурлаар оруулж “Шагайн харваа бол үндсэний спорт мөн юм” гэж үзээд спортын цол зэрэглэлийн нэгдсэн ангилалд ороод спортын цол зэрэг олгодог болсон түүхтэй.
1991 оны наадмын хөтөлбөрт анх ороод СТО-ны “А” зааланд наадмын харваа болж, ерөнхийлөгч, ерөнхий сайд нар ирж сум тавьж байсан юм. Дараа нь хэдэн жил тасраад 2000 хэдэн оноос билээ дээ, наадмын хөтөлбөрт дахин орсон. Манайхан энэ үеэс л шагай харваа хөгжсөн юм шиг яриад байдаг. Үгүй шүү дээ. Шагай харваа бол хонь, ямаа зэргийг монголчууд хэзээ гаршуулж, амьдрал ахуйдаа хэрэглэж эхэлсэн тэр цаг үед л шагайн харваа үүссэн байж таарна.
Анхны элимент нь хонь, ямааны далан дээр шагайг нь тавиад үхрийн шагай харваж онодог байсан гэдэг. Харин одоо шагайн холбоонд ажиллаж байгаа хүмүүс өөрснийхөө үед л мундаг хөгжүүлж байгаа юм шиг яриад байдаг. Тийм биш ээ, Бүр 1930 хэдэн онд Галсанцэвээн гэдэг даргатай Улаанбаатар хотын шагайн товчоон гэж байсан юм билээ.
-Манай уншигчдадтай санал бодлоо хуваалсан танд баярлалаа.
Эх сурважл: “Бөх”
.jpg "Томруулж харах")
.jpg "Томруулж харах")
.jpeg "Томруулж харах")
.jpg "Томруулж харах")
