-Таныг нутаг орондоо фермерийн аж ахуй хөгжүүлэх санаачилга гарган 1000 үнээний фермертэй болсон гэж сонссон. Ажлын явц хэр байна даа?
-Манай Хэнтий аймагт Атар Чандганы сангийн аж ахуй гэж байсан. Их хувьчлалын үеэр 10 гаруй аж ахуйн нэгж нэгдэж үйл ажиллагаа явуулж байсан юм. Хувьчлагдах үеэр нь нутгийн удирдлага, аймгийн хүмүүс “Та энэ хувьчлалд оролцооч. Хэнтий аймгаас гаралтай, энэ нутгийн зовлон жаргалыг ойлгодог хүн байна. Сайхан цагт бүтээж босгосон олон зүйл өнөөдөр нурж байна. Баахан залуучууд ирээд хувьчлаад авдаг.

Тэд өнөөдөр хувьчилж аваад, маргааш нь малыг ньтуугаад нөгөөдөр нь хамаг юмыг нь буулгаж ачаад л явчихдаг. Нутгийн хүний сэтгэл үгүйлэгдээд байна. Та хөренгө мөнгөө оруулаач” гэсэн санал тавьсан. Ингээд өөрсдийн гэсэн тодорхой бизнестэй болсон найзуудтайгаа хамтраад нутагтаа орчин үеийн загвар бүхий 1000 үнээний фермер байгуулъя гэсэн зорилго тавьж Атар Чандганы сангийн аж ахуйн жижиг хэсгийг хувьчилж аван өнөөдрийг хүртэл ажиллаж байна.

-Хувьчилж авахад хэдэн үнээтэй байсан бэ. Анхнаасаа л 1000 үнээний фермтэй болно гэсэн зорилт тавьсан уу?
-Чандганын сангийн аж ахуйг хоёр хувааж хувьчилсан юм. Нэг хэсгийг нь би найз нартайгаа нийлж авсан. Тухайн үед өмне нь хорих анги байсан газрыя хашаа, мөн фермерийн барилга нэг агуулах, 400 үнээний фермтэй байсан. Малыг нь есгөж үржүүлье, орон нутгийн иргэдийг ч малжуулъягэж шийдсэн. Гэрээ, түрээсийн хэлбэрээр үйл ажиллагаагаа явуулаад 10-аад жил болсон. Малчид ч сэтгэл хангалуун байдаг. Анх хоёр мянга гаруй толгой малтай байсан. Одоо бол үржсэн. 5000 гаруй мал нутгийн иргэдийн гар дээр байна. Малчид маань өсгөж үржүүлээд ашиг шимийг нь хүртэж байгаа. Аж ахуйд бас 5000 гаруй мал бий.

-Тэгвэл зорилгоо биелүүлж 1000 үнээтэй болчихсон байх нь ээ?
-Удахгүй 1000-д хүрнэ гэж бодож байгаа. Буянт мал өсөхдөө хурдан шүү дээ. Монголчууд мал дагавал ам тосдоно гэж ярьдаг. Миний хийсэн ажлын үр дүн нутгийнханд маань таалагддаг учраас тэд сэтгэл хангалуун байна гэж би боддог.

-Фермерийн аж ахуй эрхлэх ажил чинь одоо ямар шатандаа явж байгаа вэ?
-Одоогийн байдлаар Өвөрмонголоос Германы сүүний чиглэлийн хар тарлан үнээ оруулж ирсэн. 50 гаруй нь тугалсан. Мөн урдаас 160 гаруй үнээ оруулж ирсэн. Тэгээд ч аймаг орон нутаг, төрийн зүгээс хөдөө аж ахуйн салбарт дэмжлэг үзүүлж байна. Энэ намраас “Витафит”-ын үндэсний үйлдвэрлэгч том компани сүүнийхээ боловсруулалтыг хариуцна. Хэнтий аймгийг хэрэгцээнийх нь сүүгээр хангах гэхчлэн үнээний загвар фермерийг хөгжүүлэх зорилготой.

Амьдрал дээр сум, суурин газрын айл өрхүүд хар цайтай, цэцэрлэг, эмнэлэг сүүгүй байна. Импортын сүү, оросын шар молоко сүү, эсвэл урд хөршөөс сүү оруулж ирж хэрэглэж байна. Ийм их малтай, нүүдлийн соёл иргэншилтэй, малаа дагасан ард иргэд байж сүүг гаднаас импортоор оруулж ирж хэрэглэнэ гэдэг нэг талаасаа эмгэнэл.

Тиймдээ ч цаашид бид Монголынхоо сүүний асуудлыг бүрэн шийдэх бодлого тавин ажиллаж байгаа юм. Нөгөөтэйгүүр Монголд фермер хөгжүүлэх бүрэн боломжтой. Бид аймгийнхаа хэмжээнд энэ фермерийг Монголын загвар фермер болгоно гэсэн зорилготой байгаа.

-Улсаас дэмжлэг авч байна уу, эсвэл өөрсдийнхөө хүчээр бүхнийг амжуулж байна уу?
-”Ерөөлийн цагаан хадаг” гэсэн төсөл хэрэгжүүлж байгаа. Энэ төслийн шугамаар улсын төсвөөс тодорхой хэмжээний хөрөнгө оруулдаг. Улсын төсвөөр ОХУ-аас семинтал үүлдрийн үнээ авчрах гэж байгаа. Манай нутагт бүрэн нутагшсан үнээ л дээ. Харин хувийн хөрөнгөөрөө урдаас хар тарлан үнээ оруулж ирж байгаа. Ийм байдлаар, хоёр өөрөөр явахгүй бол улсын төсвийн хөрөнгийг хувьдаа ашиглалаа гэсэн яриа гарна шүү дээ.

Ер нь цагаан алаг нь улсынх, хар тарлан нь хувийнх гэж ялгаж болно. Гэхдээ бид улсын хөрөнгөөр авч байгаа цагаан алаг үнээндээ ереесөе ойртохгүйгээр, хойд буриадын сумд руу өгч өсгөхөер болсон. Семинтал үнээний үүлдэр тэнд нэлээд суларч, тасрах шинжтэй болсон байна. Тиймээс тэр газарт үүлдэр угсааг нь сэргээх, сайжруулах үүднээс өсгөж үржүүлнэ.

Сум суурин газруудад ч гэсэн. Хэнтий аймгийн Дэлгэрхаан суманд гэхэд л Алдар, Цэцэгмаа гэж хоёр хүн үнээний жижиг ферм байгуулсан. Сүүгээрээ сум орон нутгаа хангаад үр дүнтэй явж байна. Энэ мэтчилэн бусад сумдад ч ийм байдлаар хөгжүүлэе, хувийн хөрөнгөөрөө бас төрийн дэмжлэгээр санаагаа гүйцэлдүүлье гэж зориод явж байна.

Бас Батноров суманд нэг эмэгтэй фермерийн үйл ажиллагаа явуулж байна. Төв суурин газартаа эрчимжсэн мал аж ахуйн фермерийг хөгжүүлсний үр дүнд улсын хэмжээнд нэг аймаг тэр чигээрээ гадаадын импортын сүү хэрэглэхгүй байх боломжтой болж байгаа юм. Зарим хүмүүс нүүдлийн мал аж ахуйгаа үгүй хийх нь гэж ойлгоод байх шиг байна.

Энэ бол буруу ойлголт. Нөгөө талаар төв суурин газруудад эхнэр нь ч юмуу нөхөр нь тухайн орон нутгийнхаа нэг албан байгууллагад ажилладаг. Нөгөө нь ажилгүй гэртээ суух нь түгээмэл. Тэр утгаараа гэр бүлээрээ жижиг фермерийн үйл ажиллагаа эрхлэх нь амьдралд ахуйд тустай гэсэн үг л дээ.

-”Ерөөлийн цагаан хадаг” гэсэн нэртэй төсөл хэрэгжүүлж байгаа гэсэн. Энэ талаараа тодруулахгүй юу?
-Энэ төслийн хувьд төрийн тодорхой хэмжээний дэмжлэг бий. Энэ дэмжлэгээр ямар ч байсан импортын тетрапак савалгаатай сүүг хэрэглэхгүй байх гэсэн зорилттой ажиллаж байгаа. Гаднаас импортоор орж ирж байгаа сүүнүүд бүгд маш өндөр температурт халааж, хадгалах хугацааг нь уртгасан байдаг.

Сүүг халаахад бүх амин дэм нь устчихдаг. Нэг үгээр хэлэх юм бол тетрапак савлагаатай сүү сүүний агууламжинд байх ёстой амин дэмгүй байдаг. Хүнд хэрэгтэй баих чанар нь алдагдсан сүү байдаг л даа. Тэгэхээр энэ төсөл тухайн орон нутгийг сүү цагаан идээгээр хангаад явах суурийг нь тавьж өгч байгаа гэсэн үг.

-Та байгаль экологид багагүй санаа тавьдаг. Тийм болохоороо ч уул уурхайн хөгжилд өөрийн гэсэн хатуу байр суурьтай ханддаг юм шиг санагддаг?
- Би мал дээр өссөн хүүхэд. 10 дугаар анги төгстлөө мал маллаж үнээ сааж байлаа. Тухайн үедээ би өөрөө цөөн хэдэн үнээ малтай байсан учраас түүгээрээ амьдралаа под хийтэл аваад явдаг байсан. Хүн өөрөө хичээгээд явбал буянт малынхаа буяныг эдэлдэг юм. Гэхдээ миний байр суурийг уул уурхайн эсрэг гэж харж болохгүй л дээ. Мэдээж уул уурхай улсын эдийн засагт багагүй нөлөөтэй.

Гэхдээ зев бодлогоор хандахгүй бол хэцүү гэж боддог хүмүүсийн нэг. Бид сүүлийн 10 гаруй жил явж ирсэн замаараа цаашид явж болохгүй. Ямар ч төлөвлөлт байхгүй, бодлого байхгүй. Ийм байдлаар хандах юм бол ямар аймшигтай үр цүнд хүрэх бол гэж боддог. Ямар том аймшиг улс орныг чөмөрдөгийг дэлхийн нийтийн гом сургамж харуулж байна. Тиймээс байгалийн баялгаа зөв, бодлоготой ашиглах хэрэгтэй. Сүүлийн 10 жилийн хугацаанд байгаль орчин ямар гээд бодоход хэцүүхэн дүр зураг төсөөлөгдөнө.

Байгаль үндсэндээ экологийн сүүрлийн хэмжээнд хүрлээ. Нөгөө талдаа эцэг өвгөдөөс өвлөж ирсэн эрдэс баялаг хэдхэн хүний, цөөхөн гэр бүлийн хүмүүсийн ашиг болж байна. Тэр хэрээр Монголын нийт хүн ам улам ядуураад байна. Тэр ч утгаараа байгаль экологийнхоо сүйрлийг зогсоох ёстой.

Гол мөрөн бүрэлдэх эхээ хамгаалах ёстой. Тэнд үйл ажиллагаа явуулж байгаа компани, хүмүүс, төрийн бодлого явуулж байгаа хүмүүс нь ч нэг зорилготойгоор гаргасан алдаагаа бага дээр нь засч явах ёстой юм. Нөгөө талаас уул уурхайгаас бий болсон баялгийг ард иргэдэд тэгш байдлаар тараах ёстой. Уул уурхайг бодлоготой, цэгцтэй, төлөвлөлттэй ил тод хариуцлагатай, сүүлийн үеийн техник технологитой хөгжүүлэх ёстой.

Нөгөө талаас хөрөнгө оруулж байгаа компани, тухайн баялагтай орны аль аль нь ашигтай байх ёстой. Бидний хувьд эрдэс баялгийнхаа үүцийг нэгэнт задалчихсан. Энэ үед хүнийхээ эрх ашгийн телөв явах ёстой. Хүнийхээ хөгжлийг хангасан, хүмүүсийнхээ амьдралыг тэтгэсэн бодлого явуулаад, байгаль экологидоо ээлтэй, хандах нь чухал.

-Таныг нутагтаа олгогдсон лицензүүдийг бүгдийг нь цуцлуулсан гэж ярьдаг юм билээ?
-Бид малчдаасаа эхлээд энгийн иргэд, төрийнхөө түшээдтэйгээ хүртэл хамтарч байгаад тэмцсэн. Монголынхоо түүхийн өв соёлыг хадгалсан газраа хамгаалсан. Хэнтий аймгийн Дэлгэрхаан сумын Хэрлэнгийн хөдөө арлыг иж бүрэн хамгаалж, ямар ч лицензгүй болгосон. Ингэж тэмцсэнийхээ хүчинд хамгаалалтанд авчихлаа.

Монголын 329 сумаас хамгийн анхны ганц ч лицензгүй сум болгож чадсан. Хэнтий аймгийн байгаль орчны байдал харьцангуй аврагдсан. Тиймээс гол мөрний эх бүрэлдэх газраа бүрэн хамгаалахын тулд Хэнтий аймгийн Сайхны уул, Утаан даваа, Улиастайн даваан дээр уул уурхайн үйл ажиллагаа эхлүүлэх гэж байгаа газрууд үйл ажиллагаагаа бүрэн зогсоох ёстой.

З.Тэргэлжин
Эх сурвалж: “Улаанбатаар таймс”

Б.Бат-Эрдэнэ: Уул уурхайн улсын эдийн засагт сайнаар нөлөөлдөг ч зөв хандахгүй бол хэцүү
Tweet
Bolod.mn