баатраасаа илүү морь нь хүчтэй байсан мэт ярьдаг. Монгол морины хүчээр бидний өвөг дээдэс ХШ зуунд дэлхийг байлдан дагуулсан түүхтэй. Бас Төрийн сүлдэндээ бид морио залсан. Гэхдээ адуу бол үхэр, тэмээтэй адил таван хошуу малын л нэг. Гэтэл бид жирийн нэгэн амьтныг тахин шүтэж, бүүр түүндээ донтож хамаг байдгаа цацаж байх болж. Эрийн хийморь сэргээсэн хүлэг моринд буруу гэж юу байх вэ. Харин түүгээр нэр алдарт хүрч олны танил болох хообийтой нөхдүүд морины наймааг зах замбараагүйгээр хийж олон түмний зэвүү дургүй хоёрыг зэрэг хүргэх боллоо Өнгөрсөн жил “Алтай констракшн”-ын Х.Бат-Эрдэнэ хурдан хоёр үрээгээ тус бүрийг нь 85 мянган доллараар худалдан авч байсан.

Цэндбаатарын “Тугал ухаа” 150 сая төгрөгөөр зарагдаж монгол адууны дээд ханшийг тогтоосон удаатай. Гэтэл наадмын өмнөх өдөр “Мон Уран”-ы Б.Наранхүү тэрбум төгрөгөөр наадамд аман хүзүүддэг хээр азаргаа худалдан авчээ. Морины эзэнд 500 мянган доллар, уяачид нь 200 мянган доллар өгчээ. Мөн тэнд байсан унаач хүүхэд болон гэрийнхэн нь нийлсэн арваад хүнд тус бүрт нь 1000 доллар өгсөн гэж ойрын эх сурвалж нь мэдээлдэг. Хээр азарга нь уралдааны туршид саахалтын зайтай түрүүлж яваад аман хүзүүнд орсон. Нэг хоногийн өмнө худалдаж авсан азарга нь аман хүзүүдсэнд Б.Наранхүү баярлан, эзэнд нь LEXUS 570, LAND 200 дахин бэлэглэжээ. Баячууд мөнгөөр зугаацах үзэгдэл хаа саагүй газар авч байгаагийн нэг илрэл нь энэ. Олон түмэндээ "Сүхээгийн хээр" гэж алдаршсан тэрхүү түмэн эх бол Сүхбаатар аймгийн Түвшинширээ сумын уугуул Пүрэвдоржийн унаган адуу бөгөөд өнгөрсөн жил соёолондоо “Дүнжингарав”-т айргийн тавд хурдалж, “Хотгойдын хурд” хангайн бүсийн уралдаанд түрүүлж, хурдан хүлэг гэдгээ баталсан. Харин өнөө жил Дүнжингаравт айргийн гуравт хурдалж, “Нүүрэнтэйн хурд” хаврын бүсийн уралдаанд түрүүлээд байсан билээ.

Моринд донтсон хүмүүсийн талаар хэдхэн баримт энд нэмж өгүүлье. 2000 онд “Шим” группийн ерөнхийлөгч Г.Цандэлэг, Г.Сандуйжав тод манлайгаас 40 саяар соёолон үрээ худалдаж авсан. Тэрхүү үрээ хойтон жил улсын наадамд түрүүлээд ирэхэд Г.Сандуйжав тод манлай “мөнгө нэмж өг. Тэгэхгүй бол зарахааа болилоо” гэсэн гэдэг. Уяачид хүртэл морио үнэд хүргэж зарсаар байгаад донтой болчихсон. Насаараа адуу дагаж өссөн хүн малын буяндаа хахаж байгаа нь энэ биз. Уяачдыг ард түмэн буруутгах дургүй. Гэхдээ бас бодууштай юм байна. Энэхүү ичгүүртэй цуурхлын дараа Г.Цандэлэг Төв аймгийн Баянбараатын Жамбагаас нэг азарга худалдаж авсан. Тэр нь алдарт “Соёмбо хүрэн”. Г.Цандэлэгт очсоноосоо таван даншигт түрүү авсан. Эрэмбэлвэл Б.Наранхүүгийн шаргын дараа орох азарга. Хүрэн азарга эхний хоёр наадамд түрүүлж ирэхэд нь Г.Цандэлэг уяач баярлаж Жамбага гуайн гэрийн гадаа гурван сүпер УАЗ-469 машин сойсон гэдэг. Тэр үед сүпер УАЗ-469 машин 20 сая төгрөгийн үнэтэй байлаа. Г.Цандэлэг нэгэнтээ “Би моринд хайртай.

Тэрбум гаруй төгрөг адуунд зарцуулсан” хэмээн ярьж байсан удаатай. Хэнтий аймгийн Баянхутаг сумын харьяат алдарт уяач З.Хүрэлбаатарын алдарт Босоо улаан азарганы төл, Говийн багш О.Тагарваагийн бор халзан морийг “Мон уран”-ы Б.Наранхүү 108 саяар худалдан авсан гэдэг. Түүнчлэн даага шүдлэндээ төрийн их баяр наадамд түрүүлж хязаалан аман хүзүүдсэн улсын алдарт уяач Г.Алтангэрэлийн хүрэн үрээ 140 саяар зарагдсан гэдэг. Одоогоос гурван жилийн өмнө уяачид дундаа морины наймаагаар гаршсан “МТТ”-ийн захирал Тэрбиш тод манлай Д.Ононгоос 20 мянган ам доллараар цэвэр орос цусны хоёр бор азарга авсны нэг нь Дорнодын бүсийн наадамд түрүүлсэн. “МТТ”-ийн захирал Тэрбиш 20 мянган ам долларын үнэтэй бор азаргаа УИХ-ын гишүүн Тэрбишдагвад 40 мянган ам доллараар зарсан. Өнгөрсөн жил тод манлай Д.Ононгийн бор даага Хөвсгөлд болсон Хотгойдын наадамд түрүүлж жийп машин эзэндээ авчирсан бол, өнгөрсөн хавар болсон дааганы бооцоот уралдаанд түрүүлж 60 саяын үнэтэй жийпийг мөн л эзэндээ авчирсан хурдан ажнай.

Тод манлай Д.Онон бор даагаа “Авзага”-ын Г.Мэндбаярт зүсэлж, хариуд нь Мэндбаяраас 70 саяын үнэтэй гурван өрөө байрны түлхүүр гардсан түүхтэй Томоохон наймааны зах зухаас дурдахад ийм байна. Түүнээс 30, 40 мянган долларын үнэтэй морины наймааг дурьдаад байх юм бол дуусахгүй. “Мон уран”-ны Б.Наранхүү, “Итгэлт орших”-ын Г.Билэгдэмбэрэл, “Ажнай”-н Д.Бат-Эрдэнэ, “Алтай констракшн”-ын Х.Бат-Эрдэнэ, “Симба”-гийн Г.Батсайхан, “Шунхлай”-н П.Батсайхан, “Макс”-ын Д.Ганбаатар, Д.Цэрэнжигмэд, “Мон-Эрдэнэ”-ийн П.Энхмөнх, “Анод”-ын Л.Энхтөр, “Шим” группийн Г.Цандэлэг, “Эрдэнэт үйлдвэр”-ийн Ч.Ганзориг, “Бурхан халдун”-ны Н.Мөнхдаш, “Иточу”-гийн Т.Энхбат гээд байгаа бүхнээ моринд зарцуулдаг нэгэн төрлийн донтой хүн Монголд олон боллоо. Архины биш, хар тамхины биш тул морь гэхээр байдгаа барж дуусдаг үүнийг монгол дон гэхээс яах вэ.

Морь ч ухаантай амьтан шүү гэх үгийг олон сонссон. Үнэхээр уяачид хурдан морио уралдуулахдаа биш хэн нь олон айраг түрүү авах вэ өөрсдөө уралдаж байгаа юм. Тэр бүү хэл хэт хутга, барьсан хөөрөг, өмссөн дээл бүсээрээ уяачид уралдах болсон. Энэ тэр ноёны хэрэглэж байсан эд гэж бардамнасан уяачтай олон л таарч байлаа.
Хөөрхий дөө, хөдөөний хэдэн борог уяачдыг харахаар өрөвдмөөр. Сум, цаашлаад аймгийн наадамдаа очоод морио уралдуулахаар хот газрын тэжээл тариагаар бөмбөгдүүлдэг морьдод дайруулчихаад байдаг. Харин тэд мориндоо сайн л бол жилдээ хэдхэн удаа глюкоз тарина. Их л бол хааяа нэг элсэн чихэртэй ус өгнө. Өөр юу ч өгөхгүй, бэлчээрээр идээшилнэ. Тэд бол зүлгэн дээр морио уяад зүгээр л сайхан наадамладаг ард түмэн. Уралдаан алгасаад байдаггүй, уяснаа голдоггүй энгийн малчид. Бүтэн жил дээлээ гандтал мал дагаж шогшдог. Гайгүйхэн шиг хурдан морьтой үедээ томоохон наадам хэснэ. Гэтэл улсын наадамд айрагдсан өнөөх айхавтар морьд ирээд л урдуур нь дайрчихаар ямар баяр хөөр болох вэ. Сумандаа морь нь түрүүлэхээр 50 мянган төгрөг, эхний аравт давхивал 2000 төгрөгийн бай шагнал авдаг. Шагнал өндөртэй наадамд тарианы морьд дийлдэггүй.

Д.Онон уяач 2002 онд хээр морьтойгоо Архангай аймгаар явж гурван наадмаас түрүү авсан гэдэг. Тэр гурван наадамд Архангай аймгийн хүрэн морь гурван удаа аман хүзүүдсэн. Сүүлийн наадам дээр Д.Онон уяач шагналынхаа мотоциклыг аваад зогсч байхад морь нь аман хүзүүдсэн уяач түүн дээр ирж “Уг нь дүү нь нэг хөл дүүжлэх унаатай болох санаатай гурван наадамд уралдлаа. Харамсалтай нь таны хээр морийг миний энэ бэлчээрийн хурд гүйцсэнгүй” гэж харамсангуй хэлсэн гэдэг. Тэр уяачийн дүр яг одоо ч гэсэн нүдэнд харагдаж байна. Зуны хэдэн сар нойр хоолоо хасан байж уясан морь нь тэжээлийн моринд гурван удаа түрүүгээ алдчихаар сэтгэлдээ сүүдэртэй наадмаас буцсан байх даа. Төсөөлөгдөж байна.

Улсын наадмын эхний арван морийг харахад энэ тэр аймгийн гэж нэрлэгддэг боловч яг үнэндээ Өлзийт хороон дахь люкс Жүчээнд байдаг морьд билээ. Тэд өдөр бүр 150 мянган төгрөгийн үнэтэй витамин тариулж, өвс тэжээл дураараа хэрэглэж, усанд орж биеэ маажуулж ямбатайхан байдаг адгууснууд. Жүчээний моринд хамгийн багадаа гэхэд жилд хоёр сая төгрөг зарцуулдаг гэж байгаа. Мөнгөтэй бизнесмэн хүмүүс хурдан гэсэн таван морь тэжээхэд жилдээ 20, 30 сая төгрөг зарцуулдгийг хэн хүнгүй мэднэ. Гэтэл Монголын ард түмний тэн хагас нь 21 мянган төгрөгөөр амь зууж, дөнгөж төрсөн нярай хүүхдийн амь хэдхэн төгрөг дээр тогтож байхад нүүрэндээ үстэй адгуус таван сая төгрөгийн витамин хэрэглэж тэрбум төгрөгийн үнэд хүрэх цаг ирдэг л юм байна. Уг нь баян хүн лаагаа иднэ үү, луувангаа иднэ хамаа алга. Гэхдээ олж хураасан мөнгөө олон түмэндээ зарцуулах сэтгэл Монголын бизнесмэнүүдэд байх ёстой санагдана. Зөвхөн өөрийн нэрийг гаргах гэж тэрбум гаруй төгрөг нэг адуунд зарцуулж байхаар хэдэн ортой төрөх эмнэлэг бариад өгвөл Монголын ард түмэн ямар их баярлах бол оо.

Наадмын өмнөхөн Б.Наранхүүгийн шарга азарга Англи ч билүү, АНУ-д ч билүү очиж хөлөө эмчлүүлсэн. Хэн хүний зорьж яваад байдаггүй газар 14 настай хөгшин азарга хөлөө эмчлүүлэхээр явж байх юм. Шарга азарга үнэхээр хийморь сэргээсэн адуу нь үнэн. Гэхдээ эмчилгээ хагалгааны зардал байхгүй өчнөөн нялх үрс эцэг эхийнхээ өрийг сэмлэн хорвоог орхиж байхад баячуудын зарим нь өндөр үнээр адгуус эмчлүүлэх гээд гадаад руу авч явж байх юм. Яагаад тэд телевиз сонин хэвлэлээр эмчилгээний зардал гуйгаад явж байгаа үхэл амьдралын заагт байгаа хүнд тусалж болдоггүй юм бэ. Тоглоомонд донтсон хүн хэзээ ч амьдралаа боддоггүй шиг моринд донтсон хүмүүс ч “Монголоо алддаг” л юм байна.

Л.Цэрэнжаргал