зогсох доо ингэж бодлоо. Ямарч байсан Таван толгойн нүүрс хөдлөх нь хөдөллөө. Эдийн засгийн эргэлтэд албан ёсоор орох нь орлоо.
Өглөөний 7.30, 8.00 цагуудад Чингэс хаан нисэх буудлаас хоёрын зэрэг онгоц хөөрлөө. Таван толгой руу. Ер нь Таван толгой руу тав зургаагаараа онгоц нисдэг болсон юм байна шүү дээ, өдөрт нийслэлээс. Явж байгаа хүмүүсийн дийлэнх нь Таван толгой хавийн ажилчид. Тэнд амраад буцаж байгаа нь ч байна, амралтынхаа дундуур дуудагдаад явж байгаа нь ч байна. Очихоор нь зөрөөд хэсэг хүмүүс амрахаар буцдаг гэнэ. Бидэнтэй нисэж яваа залуусын амралт уг нь ирэх 25-нд дуусах аж. Гэвч нүүрсний экспорт нэмэгдсэнтэй холбоотойгоор тэднийг дууджээ. Цүнхээ үүрсэн сайхан залуус ийнхүү Таван толгой руу цувдаг болжээ. Сайхан харагдаж байна лээ. Тэдэнтэй зэрэгцсэн бид бол Таван толгойгоос Хятад руу нүүрс гаргах албан ёсны нээлтийг харахаар яваа хүмүүс. Та бид бүгдээрээ хувьцаа эзэмшдэг Таван толгойн уурхай буюу “Эрдэнэс таван толгой” ХК-ийн ажлын эхлэлийг харах гэж яваа хэрэг. “Таван толгойгоос та ч иднэ, би ч иднэ” гэсэн нэг үг гарсан байхаа. Идэх хоол маань ямархан боловсрогдож байгааг харахаар явсан Монгол улсын нэг иргэн гэж намайг ойлгож болно.

Онгоцны урд суудал руу Л.Гансүх, Д.Зоригт, Их хурлын гишүүн Батж.Батбаяр … гээд нөхдүүд харагдана. Гадны нөхдүүд ч газраар болоод тэнгэрээр бидэнтэй зэрэгцээд тийш зорьж явааг ярианаас нь ойлголоо. Энэхүү экспортын албан ёсны нээлтэд оролцохоор “Иточү”, “Мицуй”, за тэгээд Солонгос, Хятад, Америк… гээд олон орны төлөөлөл, томоохон компанийн төлөөллүүд яваа гэнэ. Дэлхийн нүүрсний том ордын анхны экспортын төлөв ямар байхнав, бидэнд хэрэгтэй, ашигтай нь юу байна гээд олныг харахаар зорьж яваа нь тэр биздээ.
Буухад “Таван толгой”-д шороо нүдэж л байна. Гэвч зуны ногоон туяа тал нутагт байна. Зуншлагатай байгаа аж. Зүүн цанх буюу “Эрдэнэс таван толгой” ХК-ийн кэмп буюу ажлын байр. Эндээс 10 км давхихад нүүрсний уурхай нь байна. Зөндөө их хөрс хуулалт хийж ухаад нүүрсийг гаргаж ирээд овоолчихож. Доошоогоо гурван үе лав харагдана. Хоёр том эксковатр, тав зургаан Белаз нүүрс зөөж харагдана. Уурхайн хойд аман дээр нь бид очлоо. Энд л албан ёсны үйл ажиллагаа явагдав. Өнгөрсөн жилийн өдийд буюу 2010 оны наймдугаар сарын 27-нд яг энэ газарт уурхайн албан ёсны нээлт болсон юм. Юу ч байхгүй тал газар байв. Тэгсэн өнөөдөр овоо овоо. Их ажил амжуулсан байна. Байгаа юмыг байгаагаар нь бичилгүй яахав. Ажлын ард гарсан байна аа, “Эрдэнэс МГЛ” төрийн өмчит компани, тэдний охин болох “Эрдэнэс таван толгой”-нхон. Тэрхүү гаргаж бэлдсэн өнөө дэлхийд алдартай коксжсон нүүрс нь 60 мянган тонн байгаа юм байна. Цаана нь 260 мянган тонныг гаргахад бэлдчихсэн гэнэ. Тэрнээс анхны албан ёсны ачилт болох 4 мянган тонн нүүрсийг 40 ширхэг машинд аччихсан хүлээж байв. Тэднийг урд хөрш рүү хөдөлгөх, тууз хайчлах ёстой. Туузыг дээр нэр дурдсан сайд дарга нар, дээр нь Төрийн өмчийн хорооны дарга Д.Сугар нарын хүмүүс хайчиллаа. Тэд үг хэлцгээлээ. Тэдний хэлсэн үгийн гол санаа нь “Ард түмэн та бүхэн харж байгаа биз. Та нарт өнөөдрийн төр засгаас өгөх 563 ширхэг хувьцааны мөнгө чинь энэхүү ачигдаж буй нүүрснээс орж ирэх эхлэл ийнхүү албан ёсоор тавигдаж байна. Бид худлаа яриагүй байгаа биз. Одоо Таван толгой дээр маргаан байхгүй шүү” гэсэн бардам аясыг агуулсан, хэлсэндээ хүрсэн хүний төрх царайтай байсныг нуух юун. Туузаа хайчилчихаад Д.Зоригт сайд хөдөлж буй цувааны өмнүүр дайруулчих шахан жоонойтол гүйж сүү өргөж байгаа байдал, Л.Гансүх сайдын хөмхийгөө зуусан төрхтэйгөөр “Энэхүү хөдөлж буй цуваа монголын ард түмэнд мөнгө хөрөнгө авчирна аа” хэмээн хэлж буй дүр зураг, Батж.Батбаяр гишүүн зассан тавцан дээр тогдогнон гарч ирээд ” Сү бид нар хувьцаагаа өгөөгүй бол…” гэсэн аястай үг хэлсэн зэргийг энд дурдмаар санагдлаа. Их ажил эхэлж байгаа юм байна гэсэн аясыг эрхгүй төрүүлж байсныг ч хэлье. Тэрхүү урд хөрш рүү ачигдаж байгаа нүүрсний тонн тутмыг 70 доллараар зарж байгааг тэнд байгаа албаныхан ам уралдан хэлж байв. Зүүн цанхын урд руу байгаа орон нутгийн жижиг Таван толгойнхон бол нүүрсээ 65-67 ам.доллараар зарж байгаа. Харин бид 70 доллараар зарах гэрээ хийсэн гэж “Эрдэнэс МГЛ” ХК-ийн захирал Энэбиш хэлэв. Тэрхүү 70 ам.доллараас зарлага нь 57-60 ам.доллар гэнэ. Тэгэхээр цаана нь үлдсэн 10 ам.доллар нь ашиг болж Монгол Улсад үлдэх аж. Ашиг болж буй энэхүү 10 доллараараа уурхайн ажлыг эхлүүлэхэд хэрэглэсэн зээл, бусад зардалдаа зарцуулж, дээр нь Хүний хөгжлийн сангийн 21 мянга энэ тэр рүү оруулах бололтой.
Тууз хайчилсны дараа овоолсон нүүрсний ар шил дээр зогсож байсан Д.Зоригт, Л.Гансүх сайд хоёр нэг асуудлаар сүрхий мэтгэлцэхийг дэргэдээс нь сонсов. Л.Гансүх сайд ингэж ярих юм. “Энэ жилийн хувьд “Эрдэнэс таван толгой” компани нь нэг сая тонн нүүрс экспортлох юм байна. Тонныг нь 70 ам.доллар гэхээр жилд 70 сая доллар орж ирнэ гэсэн үг. Иргэд энэ компанийн 10 хувийг эзэмшдэг гэж бодохоор энэ 70 саяын 7 сая нь иргэдэд очно гэж өнөөдрийнхөөр ойлгож болно” гэж. Тэгсэн Д.Зоригт сайд “Ингэж шууд хувьцаатай холбож ойлгож болохгүй. Тэгж ярих юм бол иргэдэд 7 сая доллар ч очихгүй. Үүнээс ч их 350 тэрбум төгрөг очих ёстой… ” гэхчлэн хоёр сайд мэтгэлцсэн юм. Нөхдийн маргаж буй мөнгөний дүн яахав. Хамгийн гол нь тэдний ярианаас энэхүү нүүрсийг экспортолж эхэлсэнээр иргэдэд 21 мянга нь байна уу, хувьцааны мөнгө нь байна уу, Монгол улсад мөнгө орж ирэх урсгал албан ёсны болж байгаа юм байна гэдэг нь ойлгогдоно.
“Эрдэнэс таван толгой”-н энэ уурхайн нөөц нэг тэрбум. Олборлолтоо жил бүр нэмэгдүүлбэл /тэдний ярьж буйгаар ирэх жил 2-3 сая тонныг, дараа жил нь 4 саяыг гэсээр ойрын хугацаанд 15 сая тонныг олборлох зорилттой гэнэ/ 70 жил олборлох хангалттай нөөц бий гэнэ. Өнөөдөр энд ажиллаж буй хүмүүсийн дундаж цалин 800-900 ам.доллар гэнэ. Харин хөрөнгө оруулалт нэмэгдэж, олборлолт жигдэрснээр ойрын хугацаанд дундаж цалин нь 2.5 мянган ам.долларт хүрэх боломжтой гэнэ. Энд босох хот суурины план зургийг үзүүлж байна. Арван мянган хүн аятай тохьтой амьдрах тохилог суурин босох бололтой. Энэ бүхэнд нь итгэлээ, итгэлээ. Яагаад гэвэл газар дээр нь харсан нүдээр тийм ирээдүй тэндээс харагдаж байна. Нээлтэд очсон гадна дотны олон хүмүүст нийслэлд тоотой харагдах сүүлийн үеийн загварын 20 орчим жип үйлчиллээ. Дотроо бодлоо л доо,”Энэ дуракууд энэ уурхайд өнгөрсөн нэг жилийн хугацаанд оруулсан гэх 20 гаруй тэрбум төгрөгийг энэ мэт үнэтэй машинуудад үрж дээ” гэж. Нэг жипэнд нь суутал 70 гаруй насны өвгөн жолооч байна. Мань өвгөний хувийн тэрэг гэнэ. Тэгсэн өнөө 20-иод жип чинь бүгд нутгийн иргэдийн хувийн унаа, түрээсээр явж байгаа гэв. “Дал гарсан та 70 саяын жип юугаараа авдаг билээ” гэж санаа зовохгүйгээр асуулаа. Өвгөн хэлж байна. Есөн хүүхэдтэй гэнэ. Бүгд уурхайнуудад ажилладаг гэнэ. Өөрөө, хөгшин нь, хүүхдүүд нь орон нутгийн жижиг Таван толгойгоос хувьцаа эзэмшдэг жилийн ашиг нь өнгөрсөн жил 350 сая төгрөг болжээ. Дээр нь хүүхдүүдийнх нь цалин нэмэгдэх гэнэ. Ийм байхад энэ хэрийн машин өвгөн би уналгүй яахав гэж байна. Эндээс л миний бие энэ говьд, энэхүү Таван толгой хавиас их “юм” монголчууд хүлээж болох юм байна, тийм ч болохоор тэр зүг монгол залуус хошуурч, говийн хатуу ширүүн уур амьсгалыг үл ажран ажиллаж хөдөлмөрлөн, амьдрал ахуйгаа дээшлүүлж байгааг ойлголоо. Өнөөдрийн засаг төр ч ийм ирээдүйг олж харсан учраас тэр зүгт анхаарлаа хандуулж, ач холбогдол өгч “Ийм сайхны төлөө бид бодлогоо чиглүүлж байна шүү” гэдгийг олон түмэнд ойлгуулаад өгөөч гэж хэвлэлийнхнийг аваачдаг юм болов уудаа. Өөлвөл юухнаас ч өө харагддаг. Тээвэрлэлтийн үед харагдах тоос шороо тэнд байна аа, байна. Түүнд нь бүгд булуулж л байна. Тээвэр хийх төмөр замын асуудлыг тэнд бүх хүн ярьж байна. Бүгдээрээ санаа тавьж, зорьж тэмүүлж буй ажил бүтдэг л учиртай.
Тэнд ажиллаж буй бүх хүн Таван толгойн давуу болон сул талыг ний нуугүй хэлж байна. Давуу тал нь зах зээл ойрхон, нөөц их, зардал бага… гэхчлэн. Сул тал нь мэдээж дэд бүтэц, зам тээвэрлэлт. Тэнд усны асуудал чухлаар яригддаг. Үүнийгээ шийдсэнээ хэлж байна. 65 км-ийн цаана байх Балгас улаан нуурын усыг сүүлийн үеийн технологиор ашиглахад эхний 15 жилдээ хангалттай гэж байна.
Энэ бүхний эцэст ойлгогдож буй нэг зүйл бол Таван толгой нь дан ганц уул уурхайн төсөл биш юм байна. Уул уурхайгаа дагасан зам тээвэр, дэд бүтцийн аварга том төсөл Өмнийн говьд өнгөө олж эхэлж байгаа юм байна.
Өнөөдрийн байдлаар Өмнийн говь дахь “Эрдэнэс таван толгой”-оор ийм л сонинтой байна. Тэнд байгаа нөхөд нэг зүйлийг ярьж үлдсэн. Олборлосон нүүрсээ угааж гаргах. Ингэж гаргавал тонн тутмыг нь 150 ам.долларт хүргэж зарна. 2014 он гэхэд 7-8 сая тонн угаасан буюу баяжуулсан нүүрсийг жилд гаргах зорилт тавьжээ. Энэ үед төмөр замын асуудал нь шийдэгдээд, тус компанийн хувьцаа олон улсын бирж дээр зарагдаж хүчээ авчихсан байвал Таван толгойгоос та ч, би ч хувь хүртэх нь бүр ч тодорхой тунгалаг болох юмдагуу даа.

П.Хашчулуун

yanaa