ус, хөрс их хэмжээгээр бохирдож байгаагийн дотор хүрээлэн орчныг бохирдуулж буй гол хүчин зүйл нь хог хаягдал болоод байна.
Өнөөгийн байдлаар, дэлхийд 10 сая гаруй нэр төрлийн химийн бодис бүртгэгдсэний 70 мянга орчим нь бидний амьдралд өдөр тутам ашиглагдаж байна. Олон улсын зах зээлд жил тутам 1000 нэр төрлийн химийн бодис шинээр гардаг ба жилд 100 орчим мянган нэр төрлийн 400 сая гаруй тонн химийн бодис үйлдвэрлэдгээс үүдэн 400 гаруй сая тонн аюултай хаягдал гарч байна.
Бидний ахуй амьдралдаа хэрэглэж буй энэ олон нэр төрлийн химийн бодис нь хүн, амьтны биед ямар нэг байдлаар сөрөг нөлөө үзүүлж, эдгээрээс одоогийн байдлаар 200 гаруй нь хорт хавдар, өмөн үүн эх үүсвэр болдог нь нэгэнт батлагдаад байна. Ийнхүү шинжлэх ухаан улам нарийсан хөгжихийн хирээр өнгөрсөн зууны 60-70-аад оны үед хүмүүсийн өөрсдийнх нь зохиомлоор гаргаж авсан химийн гаралтай бүтээгдэхүүнүүд ахуй амьдралд нь ямар хор хөнөөлтэй болохыг харуулсан баримт нотолгоо улам бүр олширсоор байгаа билээ.
Манай улсад химийн хорт бодисын ашиглалт, хамгаалалтын байдалд гурван жилийн өмнө явуулсан улсын үзлэгийн дүнгээс харахад 8000 нэр төрлийн 10 мянга орчим тонн химийн бодис уул уурхай болон бусад салбаруудын хэрэгцээнд импортлогдож, тэдгээрээс агаарт 100, ус болоод хөрсөнд 1000 гаруй нэр төрлийн химийн бодис ялгаран хаягдаж байгаа нь тогтоогдсон байдаг.
Ганцхан жишээ дурьдахад арьс шир боловсруулах зориулалтаар урдаас орж ирж байгаа химийн бодисонд зургаан валенттай хром байгаа нь Туул голын дагуу оршин амьдардаг хүн малын эрүүл мэндэд асар хортой нөлөө үзүүлж байна. Энэ бодис нь хүн амьтны ходоод шархлуулахаас гадна цус багадалт үүсгэж, мөн эрчүүдийг үргүй болгодгоос гадна хүн малын уушгины хавдар үүсгэдэг аюултай.
Мөн зургаан валенттай хромын нөлөөгөөр хүн малаас гаж үр төл гарсан удаа цөөнгүй. Манай улсын хэмжээнд өнөөдөр бүрэн бус тоогоор 3000 гаруй га талбай бүхий 450 цэгт хог хаягдлыг ил задгай хаяж байна. Хот аймаг сумын төвийн орчин, дээр нь уул уурхайнхны бохирдуулсан газрыг оролцуулбал 10 мянга гаруй га газар хог хаягдлаар, 4000 га газар химийн бодис, нефтийн бүтээгдэхүүнээр бохирджээ.
Огт цэвэрлээгүй 80 мянган шоо метр, дутуу хагас цэвэрлэсэн 360 мянган шоо метр бохир ус жил бүр гол горхиор дамжин байгаль орчныг бохирдуулж байна. Улаанбаатар хотоос жилд хагас сая гаруй тонн хуурай хог хаягдал гарч, энэ их хогийг зөөх тээвэрлэхэд асар их зардал гарч байнa.
Хотын дарга нар энэ талаар олон жил ярьж, төлөвлөж, бичиг цаас шидэлцэж, гадна дотнын төслийн хөрөнгийг баруун солгойгүй зарсан боловч байдал огт дээшилсэнгүй. Энэ их хогон дунд умбан өсөж байгаа ялангуяа гэр хорооллын хүүхэд багачуудын эрүүл мэнд чухамхүү хутганы ирэн байгаа гэхэд нэг их хилсдэхгүй. Энэ их хогон дотор хүний эрүүл мэндэд ноцтой хортой гэгдэх аюултай хог хаягдал алхам тутамд хөглөрч байгаа юм. Хэд хэдэн жишээ дурдья.
1.Элдэв төрлийн том жижиг зай, аккумуляторын батерей болоод зарим төрлийн керамик эдлэлээс гадна хямд төсөр будгийн найрлаганд ордог хар тугалга хүн малын эрүүл мэндэд ноцтой сөрөг нөлөөтэй. Иймээс ч өнөөдөр дэлхийн ихэнх улс орнуудын будганд тавих стандартын шаардлаганд хар тугалганы агууламж байгаа эсэхэд онцгой анхаарал тавих болсон байна.
Учир нь амьсгалын болоод хүнсний зүйлээр дамжин биед орсон хар тугалга хүний бараг бүх эд эрхтэнг гэмтээх, өвчлүүлэх аюултайг эрдэмтэд өнгөрсөн зууны сүүлээр олж тогтоожээ. Ялангуяа бага насны хүүхдийн мэдрэлийн системийн үйл ажиллагаанд хортой нөлөө үзүүлнэ, хорт хавдар үүсгэнэ.
Жирэмсэн эхчүүд хар тугалга ихтэй зүйл хүнсэндээ хэрэглэбэл эсвэл хар тугалгатай саванд хоол хүнс хадгалбал дутуу жинтэй, оюуны хомсдолтой хүүхэд төрөх гээд үр удамд нь эдгэршгүй ул мөр үлдээнэ. Залуучууд цус багадалт, ахимаг насны хүмүүсийн хувьд цусны даралт өөрчлөгдөх, тархи болоод бөөрний үйл ажиллагаанд хар тугалга сөрөг нөлөөтэй. Жирэмсэн эхчүүд үр зулбах, эрчүүдийн үржлийн эрхтэнд сөргөөр нөлөөлөх гээд хар тугалганы хорыг тоочоод байвал дуусахгүй.
Өнөөдөр Монголын тал нутгийн хаа л бол хаана хөглөрч байгаа зүйлийн нэг бол автомашин, мотоцикл, нарны зайн хуучирч муудсан батарей, гар чийдэн, радио бусад төлийн дууссан зайн хураагуурууд. Эдгээрт агуулагддаг хар тугалга, кадми зэрэг элементүүд нь мянган жил болсон ч устаж алга болдоггүй хорт бодисууд болохыг хүмүүс тэр бүр анзаардаггүй байх.
2.Барилгын дулаалганд ашигладаг шилэн хөвөн нь эрүүл мэндэд ноцтой хохирол учруулдаг эд. Хүний үснээс хэдэн мянга дахин нарийн, нүдэнд үл харагдахаар хөвөнгийн жижиг тоосонцор хэсгүүд агаарт бужигнаж, амьсгалаар уушгинд орж уушгины өмөн үү үүсгэдгийг эрдэмтэд судалж тогтоож барууны бүх оронд шилэн хөвөнтэй материалыг барилгын дулаалганд ашиглахыг хязгаарлаж хорьсон байдаг. Өнөөдөр хааяагүй хөглөрөх сая сая тонн барилгын хог хаягдал дотор бужигнах шилэн хөвөн, хар тугалгатай будгийг анхаарах хүн үнэндээ алга.
3.Сүүлийн 50 жилд хөхний хорт хавдар 26 хувь, чөмөгний хорт хавдар болоод тунгалгийн зангилааны хорт хавдар гурав дахин, хүүхдийн хорт хавдар 13 хувиар өссөнийг эрдэмтэд удаан задардаг органик бодистой холбоотой гэж үздэг ба Монгол улс ”Удаан задардаг органик бохирдуулагчийн тухай” Стокгольмын конвенцид 2004 онд нэгдэн орсон юм. Хүрээлэн буй орчинд өргөн тархсан дээрх бодисын төрөл болох диоксин, фуран хэмээх органик бодисууд нь уурын болон дулааны цахилгаан станцууд, гэр хорооллын зуух, хог хаягдал түүний дотор эмнэлгийн хог хаягдлыг зориулалтын бус аргаар шатаах, ахуйн болон үйлдвэрийн бохир ус цэвэрлэх байгууламжийн лаг, автомашин засварын газрууд, бүх төрлийн хуванцар болон хаягдал боловсруулах үйлдвэрүүд, тоосго, цемент, шохой, арьс шир ноос ноолуур боловсруулах үйлдвэрүүд зэрэг эх үүсвэрүүдээс их хэмжээгээр ялгарч байна.
Бидний өдөр тутам хэрэглэж буй ихэнх хоол хүнсний хуванцар сав суулга нь PVC буюу поливинил хлорид, бисфенол A болон поликарбонатыг тодорхой хэмжээгээр агуулсан байдаг. Эдгээр бодисууд нь дотор нь хадгалж буй шингэн зүйлийг шүлтлэг болгодгийн дээр хүний биеийн дотоод шүүрлийн эрхтэн системд муугаар нөлөөлдөг нь нэгэнт батлагдсан аж.
Өнөөдөр дэлхий даяар гурван сая тонн бисфенол А хэмээх химийн бодис агуулсан хуванцар сав үйлдвэрлэгдэн хэрэглэгчийн гар дээр очиж байна. Гэтэл ийм төрлийн бодистой хуванцар лонх, савыг ахуйд байнга хэрэглэснээс эмэгтэйчүүд хөхний хорт хавдраар өвчлөх, үр зулбах, гаж согогтой хүүхэд төрүүлэх, эрчүүд үргүйдэх тохиолдол гарч байгааг эрдэмтэд хатуу сануулж байна.
Эдгээр бодис нь хүний биед өчүүхэн бага хэмжээгээр орсон бол цаашдаа задарч биеэс зайлуулагддаггүй хуримтлал үүсч аажмаар хордуулдгаараа онцгой аюултай. Иймээс хөгжингүй орнууд ийм бодис бүхий гялгар уут, хуванцар савыг үйлдвэрлэлийг багасгах, хасахад анхаарч ялангуяа Европын Холбооны улсууд энэ чиглэлээр идэвхтэй санаачлага гаргаж ажиллаж байгаа аж. Төрөл бүрийн хуванцар сав, хүүхдийн угж, тоглоомонд байдаг нэг төрлийн хортой бодис бол поливинил хлорид буюу товчоор РVС гэсэн тэмдэглэгээтэй бүтээгдэхүүнүүд. Иймээс хүнсний зүйлийг хуванцар саванд удаан хадгалахгүй байхыг зөвлөж байна.
Мөн хуучрах тусам агуулагдсан химийн бодис ихээр ялгардаг учир эцэг эхчүүд нярай хүүхдэдээ хоёр жилээс дээш хугацаагаар хэрэглэсэн угж, хуванцар хүүхэлдэй, эвдэрч цуурсан тоглоом хэрэглүүлэхгүй байхад анхаарах нь зүйтэй.
Манай улсад нийлэг материалтай уутыг хүнсний бүтээгдэхүүн савлах зорилгоор голдуу гаднаас оруулж ирдэг байсан бол одоо хөрш зэргэлдээх орнуудаас шахагдсан ийм төрлийн уутны үйлдвэрийг сүүлийн жилүүдэд олноор оруулж ирсэн нь хэнд ч нууц биш. Ийм төрлийн уут нь савласан бүтээгдэхүүнтэйгээ урвалд орж органик уусгагч бодис үүсгээд хүний элэг ходоодыг шархлуулж, улмаар улаан хоолойн үрэвсэл, хорт хавдар үүсгэдэг.
Иймээс өөхтэй мах, бялуу гэх мэт тос их агуулсан хүнсний бүтээгдэхүүнийг зориулалтын бус гялгар нийлэг уутанд хадгалах, хүнсний ямар ч бүтээгдэхүүнийг ийм уутанд хийж цахилгаан зууханд халаах нь эрүүл мэндэд маш хортой. Гялгар уут нь задрахгүйгээр 400-500 жил хөрсөнд байж, байгаль орчныг бохирдуулж хордуулдаг, шатахдаа хүний биед хортой хий ялгаруулдаг учраас 2010 оноос нимгэн нийлэг уутыг үйлдвэрлэх, худалдаанд хэрэглэхийг хориглосон хууль УИХ баталсан ч амьдралд огт хэрэгжүүлж чадсангүй.
4.Дэлхийн ихэнх оронд 1990-ээд оны эхэн хүртэл полихлорт бифенил /ПХБ/-ийг үйлдвэрлэн өргөнөөр хэрэглэж ирсэн бөгөөд манайд 2005 оны байдлаар 5500 тонн тос агуулсан 13 мянга гаруй тоног төхөөрөмж ашиглагдаж байгаагийн 90 гаруй хувь нь ОХУ-д 1990 оноос өмнө үйлдвэрлэгдсэн байдаг. ПХБ-г их хэмжээгээр ашигладаг томоохон уул уурхай болон бусад байгууллагуудтай хамтран ажиллах, тэдгээрийн ашиглалтад хяналт тавих, хүрээлэн буй орчныг бохирдуулахаас урьдчилан сэргийлэх, байгаль орчинд халгүй ээлтэй дэвшилтэт технологи нэвтрүүлэх, арга ажиллагааг олон нийтэд сурталчлах, ПХБ-ийн талаар ард иргэдийн мэдлэгийг дээшлүүлэх, Стокгольмын болон Базелийн конвенцийн н/б дарга нарын газар, бүсийн асуудал хариуцсан газартай хамтран ажиллах чиглэлээр БОАЖЯам дорвитой ажил зохион байгуулах энэ ажилдаа мэргэжлийн ТББ, компаниудыг татан оролцуулах хэрэгтэй байна.
Дээрх аюултай хог хаягдлуудыг энгийн хог хаягдлаас тусгаарлан устгаж булах хог хаягдлын устгалын тусгай цэг улсын хэмжээнд одоо хүртэл байхгүй байгаа нь хэн бүхний санаа зовох асуудал болоод байна. “Аюултай хог хаягдлыг хадгалах, хил дамжуулан тээвэрлэхэд хяналт тавих тухай Базелийн конвенц”-д манай улс 1997 онд нэгдэн орсон юм. Иймд Конвенциор хүлээсэн үүргийнхээ дагуу аюултай хог хаягдлыг устгах зайлуулах асуудалд ул суурьтай хандах цаг нэгэнт болжээ.

Ш.Пүрэвсүрэн
"Зууны мэдээ"