-Танай “Ажнай” корпорац энэ наадмаар одтой ч наадлаа, бас их ч дуулиан шуугиан дагалаа. Та ер нь яагаад наадамд гар татдаггүй юм бэ?
-Эрийн гурван наадам бол Монгол улсын тусгаар тогтнолын бэлгэ тэмдэг гэж би боддог. Монгол Улсад гадныхны нөлөө, дүрэм журам, зааварчилгаагүйгээр, яг Монголоороо явагддаг цорын ганц уралдаан тэмцээн бол Эрийн гурван наадам.

Бусад бүх уралдаан тэмцээн Олимп, их спорт гээд даяарынх болоод явчихаж байна. Монголчууд өөр хаана ч байхгүй, зөвхөн бидний гэсэн баяр наадамтай, тусгаар улс юм гэсэн ер бусын мэдрэмжийг Эрийн гурван наадам л өгдөг. Тэгэхээр үүнийг зөв хөгжүүлж, ойлгуулах тусам монголчууд тусгаар тогтнолоо улам хайрлаж, Монголоороо илүү их бахархах сэтгэлтэй болно.

Эрийн гурван наадмыг гадны компани, хувь хүмүүс дэмждэггүйн учир ч үүнтэй холбоотой. Манай үндэсний бөх, морь, сурыг гадныхан дэмждэггүй, хөгжүүлэхийн төлөө санаа тавьдаггүй. Тэд өөртөө хэрэгтэй, ашигтай зүйлээ л дэмжинэ. Ийм нөхцөлд үндэсний бизнесменүүд эх оронч сэтгэл гаргахгүй бол дэлхийд ганцхан монгол наадмын маань өнгө нь бүдгэрнэ шүү дээ. Дэлгэр Монголынхоо эрийн гурван наадмыг бид ариунаар нь хамгаалж явах ёстой.

Тиймийн тулд би наадамд гар татдаггүй. Эр бяраа гаргаж байгаа залуучуудаа дэмждэг, үнэлдэг байх ёстой. Өнөөдөр монгол морь гадны уралдааны морьдоос дутахгүй үнэтэй байх ёстой гэж боддог. Монгол морийг маань гадныхан үнэд хүргэхгүй, аль болохоор хямдхан байлгаца. Аль болохоор биднийг бэл бэнчингүй, хоорондоо хэмлэддсэн хоосон Монгол байлгахын төлөө л үзнэ. Тийм болохоор дэлхийн хэмжээнд хүч үзэх олон монгол бизнесмэн, улстөрчид, эрдэмтэд Монголоос гарч байж л Монгол орноо авч явна уу гэхээс биш гадны ухаантай, мөнгөтэй хүн ирээд зааж зурдаг, бид хэдэн төгрөгийн цалин авдаг туслах дүрд нь тоглодог байх юм бол бүтэхгүй.

Тэгэхээр монголчуудыг огшоож омогшуулдаг, ид бахыг нь мэдрүүлдэг, өөрийн гэсэн түүх соёлтой тусгаар улс гэдгийг нь харуулдаг эрийн гурван наадмаа сэтгэл зүрхнээсээ дэмжихээс яахав. Сүүлийн үед эрийн гурван наадмыг үл шоосон, буруушаасан, эрийн гурван наадмаа гэсэн хүмүүсийг мохоох, шантраах гэсэн яриаг зарим нөхөд гаргах болж. Энэ нь санаатай, бүр захиалгатай ч юм шиг санагддаг. Тийм юм ярьж байгаа хүмүүс яавч монгол хүн биш гэдгийг л хэлмээр байна.

-Хоёр начнаа их хэмжээний мөнгөөр урамшуулсан гэсэн дуулиан тасрахгүй байна. Янз бүрээр л бичиж ярьцгаах юм. Энэ бүгдэд эмзэглэж байна уу?
-Өнөөдөр Өмнөговийн баялгийг, орд газруудыг ярихаас биш хүнийг нь ярихгүй байгаад би гайхдаг, Өмнөговийн баялаг. Өмнөговиос төрсөн хоёр начин ч бас Монгол улсын л начин. Гэтэл байгалийн баялгийг нь тооцоод тоочоод, хайр зарлаад, харин тэр нутгийн хүн амжилт гаргахаар элдэв бусыг яриад байх юм.
Миний хувьд Өмнөговийнхооч, Монголынхоо ч эрийн гурван наадмыг дэмжих ёстой гэж үздэг, дэмжсээр ч ирсэн. “Ажнай” гэсэн сайхан нэрээр овоглож явдаг маань ч түүнтэй холбоотой. Өмнөговиос маань домогт Дэмүүл арслангаас хойш том цолтой бөхчүүд ховорхон гарсан. Тийм болохоор би Өмнөговиосоо сайн бөх төрүүлэхийн тулд долоо найман жил бөхийн галыг нь дэмжиж, гадаад дотоодын тэмцээн уралдаан, бэлтгэл сургуулилтынх нь зардлыг дааж ирсэн.

Түүнийхээ ч үр шимийг үзэж эхэллээ. Тэгэхээр амжилт гаргаж байгаа хүмүүсээ урамшуулалгүй яахав. Тэр элдвийн хэл ам бол зүгээр л хоосон атаархал, монгол хүнээ дэмжье гэсэн сэтгэлгүй хүмүүсийн л өөрийгөө илэрхийлж буй хэлбэр шүү дээ. Тийм болохоор эмзэглэх юм алга. Энэ жил манай морьд сайхан уралдлаа. Хоёр начин төрлөө. “Ажнай” дэвжээний сурын харваачид маань байнга амжилт гаргадаг.

Шагайн харваачид маань хүрэл медаль хүртсэн. Тэгэхээр Өмнөговийнхон маань эрийн гурван наадмаа хүний царай харалгүй, хандив гуйж бичиг цаас барьж явалгүй, нүүр бардам хийх ёстой, үүний тулд би нутгийн хүүгийн хувьд, бас энэ нутагт үйл ажиллагаа явуулж буй бизнесмений хувьд зүтгэх ёстой гэж боддог, хичээдэг.

Үүний хүчинд ч Өмнөговьчууд маань сайхан наадлаа. Үүнээс илүү урам гэж юу байхав. Тэрнээс биш зарим нэгний бичээд байгаа шиг мөнгөө барж ядсан, эсвэл найр наадамд дуртайдаа би эрийн гурван наадамдаа мөнгө зориулсан юм биш шүү. Хүн зорилготой байх сайхан, зорьсондоо хүрч үр дүнг нь үзэх бүр сайхан байдаг шүү дээ.

-”Говь Шанхын хурд” морин уралдааныг санаачлагч нь та. Тухайн үедээ хаа холын Өмноговьд бараг үндэсний гэхээр том, уралдаан зохион гэхээр сонин санагдаж, хүн очих болов уу гэж бодогдож байсан сан. Гэтэл өнөөдөр тогтмол явагддаг нэр хүндтэй уралдаан болчихож. Ингэнэ чинээ санасан уу?
-Би 1999 онд “Говь шанхын хурд”-ыг анх санаачилж, Өмнөговь аймагтаа зохион байгуулсан. Тэр үед Өмнөговь аймагт маань өнөөгийнх шиг хөгжил цэцэглэлт, хүний сонирхол татах юм байгаагүй. Харин ч хүмүүс аль болохоор л дайждаг, говийн ганц айл гэж хэлүүлдэг үе байсан. Тухайн үед би зах хязгаар гэж адлагдаж гоочлогдсон нутгийнхан минь нэг сайхан баярлаг, уул ус, лус савдаг нь ч баясаг гэж бодоод зүтгэсэн, хийсэн.

Хүмүүс яахаараа заавал тэр хол ингэж их зардал гаргаад гэж гайхаж, бүрхэлж ч байсан. Нутгаа гэсэн сэтгэл минь намайг хөтөлж байгааг тэгэхэд олон хүн ойлгоогүй. Өнөөдөр ийм юм санаачилсан бол тэнд баялагтай болчихсон нөхөр ингэж байна гэж хүмүүс ярих байх л даа. Долдугаар сарын 29, 30-ны өдрүүдэд бид төвийн бүсийн хурдан морины “Говь Шанхын хурд-4″ наадмаа Даланзадгадад зохион байгуулах гэж байна.

Уяачид маань хүлээж ядаад л байна. Ийм л наадам болгохын төлөө анхнаасаа зүтгэсэн, зорьсон. Юутай ч санасан бодсон минь биеллээ олж л байна.

-Нутгаа гэсэн сэтгэл жалга довны үзэл болж хувирах нь бий. Үүнээс чинь болоод л монголчууд хагарч бутардаг юм биш үү?
-Үгүй дээ, энэ тухайд би илүү уужим сэтгэдэг. Орон нугаг болгон хөгжиж байж, хөгжлийн төвшин, амьжиргааны төвшин хаа сайгүй жигд сайжирч байж тэр бухимдал, хагарал бутрал чинь арилна. Тийм сайн бэхжүүлэх ёстой. Жишээлбэл Индонез байгалийн баялаг ихтэй. Нүүрсний экспортоор дэлхийд дээгүүрт явж байгаа. Тэдний хөгжил нь нэг хэсэггээ зөвхөн Жакартад төвлөрөөд, орон нутагт баян хоосны ялгаа маш их гарч байсан.

Тэгэхээр нь тодорхой эрхзүйн өөрчлөлт хийж, нутгийн өөрөө удирдах ёсыг хөгжүүлсэн байдаг. Тухайн үед тарж байрласан арлууд дээр байгаа нэгээс хоёр стратегийн орд газрыг нь төрийн мэдэлд аваад бусдыг нь орон нутгийн хамааралтай болгосон нь үр дүнгээ өгч төв, орон нутаггүй жигд хөгжиж эхэлсэн байдаг. Тэгэхээр бид ч гэсэн энэ жишгээр орон нутгийн өөрөө удирдах ёсыг хөгжүүлбэл дээр санагдана.

-Монголыг гаднын хөрөнгө оруулагчид сонирхож байна. Хөрөнгө хаяж эхэлж байна. Хөгжил хаяанд байна гээд л байгаа шүү дээ?
-Чин үнэнийг хэлэхэд монголчууд бид л өөрсдийгөө үнэлэхгүй бол гадныхан үнэлэхгүй. Тэд өөрсдөдөө ашигтай төсөл хэрэгжүүлэхийн тулд л Монголын Засгийн газартай гэрээ хэлцэл хийж, эсвэл монгол хүнийг магтан дуулж, хий хөөрөгддөг. Зорилго нь биелмэгц л зэс нь цухуйдаг, зан нь өөрчлөгддөг. Ганц Монголд ч биш, хаа сайгүй л тийм шүү дээ.

Эцсийн эцэст Монгол орныг монголчууд бид л хөгжүүлнэ гэдгийг ойлгох ёстой. Тийм учраас хажууд байгаа монгол хүнээ сайн ч бай, муу ч бай гаднын ямар ч хүнээс ил үү гэсэн байдлаар хандаж байхгүй бол зөвхөн өнөөдрийг бодсон, амиа бодсон сэтгэлгээ Монголын хөгжилд маш их саад болж байна, Өнөөгийн зах зээлийн үед хүмүүснйн бодлого, явж байгаа замыг буруу гэх аргагүй.

Гэхдээ хүн болгон, гэр бүл болгон зөвхөн өөрийн үр хүүхдээ л бодсон амьдрал яваад байна. Миний хүүхэд л боловсролтой, эрүүл байвал болоо, миний эмээ, өвөө өвчин зовлонгүй явбал болоо гэсэн бодолтой. Гэтэл эцсийн эцэст нөгөөх мэдлэг боловсролтой, мөнгө төгрөгтэй хүүхэд маань маш ядуу нийгэмд, үзсэн ядсан хүмүүсийн дунд амьдрах болвол яах вэ.

Тэгэхээр аав, ээж болгон хүүхдийнхээ үе тэнгийнхнийг хайрласан, миний хүүхдийн үе тэн-гийнхэн түүнээс минь дутахгүй эрүүл саруул, баян, мэдлэгтэй байх ёстой гэсэн бодлого барьж байж бидний цөөхөн монголчууд эв нэгдэлтэй, хүчирхэг байх болно.

-Бид чадна гэдэг энэ итгэлийг та хаанаас олж авав. Өөрийн чинь яриаг сонсохоор монголчууд өөрөө хөгжиж чадна гэсэн бат итгэлтэй, санаанд нь багтсан байдал анзаарагдах юм. Энэ юуных вэ?
-Жишээлбэл, 2005 онд Өмнөговийн Тавантолгойн хавьд монголчууд ажилладаггүй, дан хятадууд л том машинууд барьдаг, эксковатор ажиллуулдаг, бүх л юмыг хийдэг байсан. Тэгэхээр нь бидний хэдэн нөхөд монголчууд өөрсдөө чаддаг болно гэсэн зорилго тавьж, компани байгуулсан. Одоо тэнд монголчууд аль утгаараа хятадуудаас, гадныхнаас илүү юм хийж чаддаг гэсэн итгэл үнэмшил төрчихөөд байна. Бод доо, тэр үед хятадууд та нар том машин барих нь байтгуай, үзээгүй юм чинь гэж байсан.

Үнэндээ ч тийм л байсан. Гэтэл манайхан алдаж, онож байгаад хөёр сарын дотор сурчихсан, өнөөдөр чадвараараа тэднээс давчихаад байна. Одоо нэгэнт чадварлаг боловсон хүчинтэй болсон юм чинь салбараа хөгжүүлэх, байгаль экологи, дэд бүтэц, ажиллагсдын эрүүл мэнд зэрэг асуудалд анхаарч эхэлж байна.

Өөрөөр хэлбэл энэ салбарт монголчууд ажиллаж чадаж байна. Гаднын хөрөнгө оруулалт гэдэг нэг ёсны индикатор байдаг. Тэд хамгийн ашигтай, эсвэл бидний хийж чадахгүй байгаа салбарт хөрөнгө оруулдаг. Тэгэхээр манай үндэсний компаниуд хэн нэгэн монголынхоо хийж чадаж байгаа бизнес рүү давхцаж орохын оронд гадныхан түрэн орж ирж байгаа салбарыг анзаарч, аль болох тэдэнтэй тэмцэлдэн өөрсдийнхөө орон зай, ажлын байрыг хамгаалмаар байна. Болохгүй бол монголчууд маань нэгдэх ёстой. Бид цөмөөрөө нэгдэж чадвал гадны хэнээс ч дугахгүй хөрөнгө оруулалт хийх боломжтой.

-Таны төрсөн нутаг Өмнөговь аймаг 80 жилийн ойгоо тэмдэглэж байна. 80 жилийн түүх баялаг түүх байгаа. Бахархах юм мэдээж зөндөө байгаа. Харин санаа зовоох ямар асуудал байна?
-Энэ нутгаас олборлосон баялгийн орлогын ихэнх нь гадагшаа гараад байгаад эмзэглэдэг. Ядаж түүний гуравны нэг, бүр болохгүй бол арван хувь нь ч болов Өмнөговийн бүтээн байгуулалтанд зарцуулагдах юм бол Өмнөговийн маань ирээдүй сайхан байх болно. Хорь гучин жилийн дараа хамаг баялаг нь дууссан үедтэнд бүтээн байгуулалт байхгүй, юу ч үгүй цөл л үлдвэл гунигтай биз дээ. Өнөөдөр Өмнөговьд байгаль их эрсдэлтэй байна, усгүй болж байна. Үүнийг нөхсөн тэнцвэржүүлсэн юм хийх ёстой.

Үүнийг Өмнөговийн баялгаас хүртэж буй бусад нөхдүүд маань анхаараасай гэж хүсдэг. Тэд манай баялагт анхаарал хандуулсан шигээ, уг баялгийг олборлосны дараахь Өмнөговийн хувь заяаг бас анхаарах хэрэгтэй байна. Би бол энэ нуггийн уугуул, энэ нутаггаа, ард түмэндээ хайртай хүн. Буянаас нь хүртчихээд орхиод явчих хүйтэн сэтгэл мэдээж байхгүй.

-Өөрийг чинь хурдан морины зүтгэлтэн гэдгийг үнэлсэн хамгийн том үнэлэмж нь “Морин эрдэнэ” одон гэж бодогдсон. Сая энэ шагналыг авах үеэр төрсөн сэтгэгдлээсээ хуваалцахгүй юу?
-Морьтон монголчуудын дээд шагнал “Молор Эрдэнэ” шагналыг би маш хүндэтгэлтэйгээр, бас эмээнгүй хүлээж авсан. Энэ бол мориныхоо төлөө тусгаар тогтнолынхоо төлөө цаашид хийх ажилд маань эрч хүч өгсөн шагнал болсон.

Б.Галаарид
Эх сурвалж: “Зууны мэдээ”