Амьд биед хоол тэжээл зайлшгүй хэрэгтэйн адил нойр ч хэрэгцээт зүйлийн нэг. Харин нойр гэж чухам юу болохыг тэр бүрий хүн мэддэггүй билээ. Олон эрдэмтэд нойрны тухай янз бүрийн үзэл бодол баримталж судалгаа шинжилгээ явуулж ирсэн бөгөөд ихэнх эрдэмтэд, нойр бол төв мэдрэлийн тогтолцоог ядралаас хамгаалах үйл явц гэдэг үзэлд санал нэгтэй байдаг.
Их эрдэмтэн И.П.Павлов-Нойр нь тархины гадар түүний доод төвийн эсүүдийн үйл ажиллагааны саатал мөн гэж тодорхойлжээ. Мөн дотоод саатал үүсгэгч цочруулаар үйлчилснээс болзолт хэвшил (рефлекс) үүсэх явцад зүй ёсоор нойрсолт болдгийг анхаарч нарийвчлан судалсан байхад, П.К.Анохин-Нойр бол тархины гадар ба гадрын доод чухал бүтэц, (тухайлбал харааны доод төвгөр, торлог байгууламж)-ийн хоорондын харилцаанд гарсан тодорхой тойрог өөрчлөлтийн үр дүн юм гэж үзжээ.
Г.Морруци, Х.Мегун нар-Нойрсох ба сэрүүн байх явдал нь торлог байгууламжийн сэрэл саатлийн үйл явцтай холбоотойг туршагаар баталжээ.
Н.И.Грашенков, В.Гесс нар- нойрны төв нь харааны доод төвгөрийн орчимд буюу тархины 3-р ховдолын ёроолд байдаг гэж таамаглажээ.
Мөн сүүлийн үеийн сурах бичигт (физиология человека-Ткаченко 1995)-Унтах үед захын мэдрэлийн мэдрэхүй алдагдсанаас болж тархины харааны төвгөр (таламус)-ын орчимд өгсөх мэдрэхүйд саатал үүсэж тархины төв хэсгийн сэрэл багасаж үүнээс шалтгаалан тархины гадраас торлог байгууламжид үзүүлэх нөлөө буурч цаашилбал төвөөс зугатах замуудын үйл ажиллагаа багасаж , зарим хэсгүүдийн саатал болдог гэж бичигдсэн байна.
Эдгээр үзэл баримтлал онолуудаас үзвэл нойр гэдэг нь мэдрэлийн эсийн саатал мөн гэдэгт санал нэгтэй байна.
2-рхэсэг-Судалгааны зорилго
-Мэдрэлийн эс яагаад саатдаг
-Тархи мэдрэлийн аль хэсэгт саатал үүссэнээс нойр үүсдэг болох
-Саатах үйл явц ямар дараалалтайгаар ямар үе шаттайгаар явагддаг
-Хүн яагаад зүүдэлдэг, зүүдлэх үед мэдрэлийн тэр хэсэгт яагаад саатал
үүсдэггүй болох
-Хүн яагаад янз янзаар зүүдэлдэгболох зэрэг асуудлуудад хариулт өгөхийн тулд дээрхи үзэл баримтлал онолуудыг гүнзгийрүүлэн судлах шаардлагатай байна.
3-р хэсэг
Судалгааг явуулахын тулд тархи мэдрэлийн тогтолцоог хэд хэдэн хэсэгт хуваан авч үзье.
Хүний тархи мэдрэлийн тогтолцоо нь тархины гадар, гадарын доод төв, хөдөлгөөн мэдрэхүйн олон замуудаас бүрддэг.
Тархины гадар нь: Аливаа цочролыг хүлээн авч задлан шинжилж , ялган салгаад хариу үйлдэл хийх чиглэлийг өгдөг. Хүн аливаа зүйлийг мэдэж, мэдэрч байна гэдэг нь тархины гадар задлан шинжилсэний үр дүн юм.
-Тархины гадрын доод төв нь болсон аливаа үйлдэл, үйл явцыг хадгалах (тархины гадрын оролцоотойгоор хадгалсанаа санах үйл) мөн хэв шинжит (рефлекст) үйлдлүүдийг тархины гадрын оролцоогүйгээр гүйцэтгэхэд оролцох ба тархины гадрын оролцоотойгоор ухамсарт үйлдэлд оролцоно.
-Мэдрэхүйн замууд нь: гаднаас ирсэн цочролыг гадрын доод төвөөр дамжуулан тархины гадарт хүргэнэ.
-Гадраас задлан шинжлэгдсэн цочролын хариуд хөдөлгөөний замаар дамжуулан ухамсарт үйлдэл хийнэ. Хөдөлгөөний зам нь тархины гадарт задлан шинжлэгдсэн цочролын хариуг тухайн эрхтэнд хүргэж шаардагдах хөдөлгөөн буюу ухамсарт үйлдэл хийнэ.
Мэдрэлийн замуудыг дотор нь:
-Мэдрэхүйн 1-р зам (Мэдрэх эрхтнээс газрын доод төв хүртэлх зам-М1)
-Мэдрэхүйн 2-р зам (Гадрын доод төвөөс гадар хүртэлх зам-М2)
-Хөдөлгөөний 1-р зам (Гадраас гадрын доод төв хүртэлх зам-Х1)
-Хөдөлгөөний 2-р зам (Гадрын доод төвөөс мэдрэх эрхтэн хүртэлх зам-Х2)
гэж ялган авч үзье.
Г-Гадар (Их тархи)
ГДТ-Гадрын доод төв (Тархилаг бие)
МЭ-Мэдрэх эрхтэн
Эдгээр замууд нь тус бүртээ үүрэгтэй. Жишээ нь: Гадрын доод төвд хадгалагдаж байсан сэрлийг санахад зөвхөн мэдрэхүйн 2-р зам М2 цочроно. Мөн гаднаас цочрол авахгүйгээр ухамсарт үйлдэл хийхэд хөдөлгөөний замууд (Х1, Х2) цочроно.
4-р хэсэг-Мэдрэлийн эсийн саатал буюу нойр үүсэх-онолын үндэс
Бие махбодид дотоод шүүрлийн булчирхайнаас янз бүрийн дааврууд ялгарч байдаг. Эдгээр даавруудын ялгаралт нь тодорхой хэмжээний үечлэлтэйгээр (6-7 цагийн үечлэлтэй) ихсэж багасаж байдаг. Үүнтэй холбоотойгоор биемахбодид хү чилтөрөгчийг зөөвөрлөх үйл ажиллагаа тодорхой хугацааны үечлэлтэй ихсэж багасаж байдаг байна.
Эд эсэд хү чилтөрөгч ихсэж багассанаар эсийн ханаар нэвтэрч байдаг нэмэх хасах цэнэгтэй ионуудын шилжилт зөөвөрлөлтийг хангаж байдаг илчлэг (Е)-ийн үүсэх задрах үйл явц мөн үечлэлтэйгээр өөрчлөгдөж ихсэж багасаж байна. Хэрэв илчлэгийн хэмжээ багасвал эсийн ханаар нэвтрэх нэмэх хасах цэнэгт ионы шилжилтийг багасгаж, эсийн хананы 2 талд тодорхой нэгэн
төрлийн цэнэгт ионы бөөгнөрлийг бий болгоно. Өөрөөр хэлбэл эсийн хананы хоёр талд нэмэх хасах цэнэгт ионуудын туйлшралыг бий болгоно. Ингэснээр эд эсэд сэрэл дамжих үйл явцыг удаашруулж эсийг сааталд оруулна. Энэ үйл явцыг нойр гэнэ.
Дүгнэлт:1.
Нойр гэдэг нь эд эсэд илчлэг(Е) дутагдсанаас мэдрэлийн эс дэхь цэнэгт ионуудын туйлшрал бий болж, түүний улмаас мэдрэлийн эсийн үйл ажиллагаа саатахыг хэлнэ.
5-рхэсэг-Саатлын хамрах хүрээ
Саатах үйл явц нь мэдрэлийн эсүүдийг бүхэлд нь хамарч, цочрол хүлээн авахгүй болсноор нойрыг үүсгэнэ.
Мэдрэлийн эсийн саатал нь тархины гадрыг эхлэн хамарч, улмаар тархины гадар, гадрын доод төвийн хоорондох өгсөх уруудах замуудыг хамарч тархины гадраас тархины гадрын доод төвд үзүүлэх нөлөөлөл багасна. Улмаар тархины гадрын доод төв болон түүнээс захын мэдрэл хүртэлх өгсөх уруудах замуудыг сааталд хамруулснаар нойрыг үүсгэнэ.
-Нойрны үе шат
Нойр нь 4-н үе шаттай байна.
1. Дугхийх нойр. (1-2 минут)
Саатах үйл явц нь зөвхөн тархины гадар болон түүний доод замуудыг хамарснаас өөрт мэдрэгдэх мэдрэмж алдагдана. Энэ үед нүүрний булчин, нүд, хөл гарын хуруу хөдлөх гэх мэт хэвшилтэт жижиг хөдөлгөөн хийнэ. Энэ үед хүн цочиж сэрэхдээ амар байна.
2. Гүн нойр. (8-10 минут)
Саатах үйл явц тархины гадар, гадрын доод төв болон өгсөх уруудах бүх замуудыг хамарснаар гүн нойр үүснэ. Энэ үед орчноо мэдрэхгүй болж, бие хөдөлгөөнгүй болж бараг саажилтын байдалтай болно.
3. Зүүдлэх үе.
Тархи мэдрэлийн зарим хэсэг саатлаас гарч зүүдлэх үйл явц бий болно.
4. Сэрэх үе.
Саатал хамарсан дарааллаараа эд эс саатлаас гарч хүн нойрноос сэрнэ.
4-р хэсэг
Нойр нь ингэж биемахбодийн дотоод хүчин зүйл болох дааврын ялгаралттай холбоотойгоор үечлэлтэйгээр үүсэхээс гадна гадаад хүчин зүйлийн нөлөөгөөр хэдийд ч нойр үүсч болно. Гадаад хүчин зүйл нь хү чний чанга сулаас үл хамааран, зөвхөн хүчний хэлбэлзэл багатай, өөрөөр хэлбэл нэгэн хэвийн үечлэлтэй байвал нойрыг үүсгэнэ. Харин гадаад хү чин зүйл нь огцом хэлбэлзэлтэй байвал нойрыг үүсгэхгүй, харин сэрээнэ. Энэ, хү чний хэлбэлзэл багатай, нэгэн хэвийн үйлчлэлтэй цочруулаар биемахбодид үйлчлэхэд эсийн ханаар нэвтрэх нэмэх хасах цэнэгт ионы шилжилтийг ихэсгэн, эсийг цочролын байдалтайгаар эсийн ханын хоёр талд цэнэгт ионы бөөгнөрөлийг бий болгож , улмаар ионы шилжилтийг хангах илчлэгийн харьцангуй дутагдалд оруулж, эсийн үйл ажиллагааг саатуулдаг. Ингэснээр нойр үүснэ. Гадны хү чин зүйлээр үүсгэгдэж байгаа нойрны үед саатах үйл явц нь эхлээд (Захын мэдрэл буюу хөдөлгөөний доод зам Х2),гадрын доод төвийг хамарч, улмаар дараа нь гадар түүний доод замуудыг хамарч нойр үүсгэдэгээрээ дотоод хүчин зүйлийн нөлөөллөөр үүссэн нойрноос ялгаатай.
Нойрны үе шат нь мөн 4 үе шаттай.
1. Дугхийх үе. (3-5 секунд)
Саатах үйл явц нь захын мэдрэл, гадрын доод төвийг эхэлж хамрах тул хүн гадны цочролыг мэдрэхгүй, хөдөлгөөн хийхгүй боловч, тархины гадар сүүлд ирсэн цочролд үргэлжлүүлэн дүн шинжилгээ хийсээр байдаг. (жишээ нь: лекц сонсож байгаад дуг хийхэд ярьж байгаа зүйлийг үргэлжлүүлэн сонссоор байдаг.)
Бусад 2,3,4-р үеүдэд үе шат нь ижил байна. Харин эд эс дэхь цочролын байдалтайгаар туйлширсан нэмэх хасах цэнэгт ионы туйлшрал нь гүн нойрны үед буцаж хэвийн байдалд орсноор цаашид эсийн туйлшралын дотоод хү чин зүйлийн нөлөөллөөр үүссэн нойрны үе дэхь туйлшралтай ижлээр явагдана.
7-рхэсэг-Нойрны төрөл
Нойрыг дотор нь физиологийн, ховс, наркозын, эмгэг нойр гэж ангилна.
Физиологийн нойр: Туйлшралын үйл явц мэдрэлийн тогтолцооны хэсгүүдийг аяндаа (зориуд биш) хамарсан тохиолдолд үүсэж байгаа
нойрыг физиологийн нойр гэнэ.
Ховс (гипонозын) нойр:
Үгэн цочруул итгэл үнэмшлээр төв мэдрэлийн тогтолцоонд нөлөөлөн үүсгэж буй нойрыг ховс нойр гэнэ. Ховсч хүн хүчний хэлбэлзэл багатай, нэгэн хэвийн яриагаар итгэл үнэмшил төрүүлэн төв мэдрэлийн тогтолцоонд нөлөөлөн сааталд оруулдаг байна. Нойрсогч хүн зөвхөн гадны цочролыг л мэдэрнэ.
Наркозын нойр:
Төв мэдрэлийн тогтолцоонд хү чтэй нөлөөлөх бодисын нөлөөгөөр эсийн үйл ажиллагааг дарангуйлах замаар үүсгэж байгаа нойрыг наркозын нойр гэнэ.
Эмгэг нойр: Биемахбодын эсийн туйлшралын үйлчлэлийн хугацаа уртассанаас үүсч буй нойрыг эмгэг нойр гэнэ. Энэ үед эс туйлшралд урт удаан хугацаагаар байх тул хүн сэрэхгүйгээр удаан унтдаг. Энэ нойр нь илчлэгийн үүсэл задралын хэвийн үйл ажиллагаа алдагсан (биемахбодид ялгарч байгаа дааврын хэвийн үйл ажиллагаа алдагдсан)-аас үүснэ.
8-р Хэсэг-Нойрны ач холбогдол
Эсийн туйлшралын үр дүнд мэдрэлийн тогтолцоонд хуримтлагдсан хорт бодисыг биеэс ялгаруулах, илчлэгийг нөхөн сэргээх замаар биемахбодыг ядралаас хамгаалахад нойрны ач холбогдол оршино.
9-р хэсэг- Нойрны эсрэг хариу урвал
Мэдрэлийн эс туйлшралд орж эхэлж байгааг илтгэх, эсийн туйлшралын эсрэг биемахбодын хариу урвал бол эвшээлт юм. (Энэ нь мэдрэхүйн 5 эрхтэнг бүгдийг нь цочрооно.) Эд эсэд хүчилтөрөгчийн хангамж багассанаас амьсгалын төв цочирч улмаар хүн эвшээх үйлдлийг хийдэг.
Эвшээхэд уушиг тэлэгдэж, хүчилтөрөгчийн зөөвөрлөлтийг ихэсгэхийн зэрэгцээ цээж нүүрний булчин агшиж улмаар нулимсны хүүдий шахагдан нулимсаар нүдийг угааж цочрооно. Мөн хамар дунд чихний хоорондох нүх (ostium tubae auditive) чичирхийлэн сонсголын эрхтэнг цочроодог. Ингэснээр түр хугацаагаар биемахбодийг сэргээнэ.
10-рхэсэг-Зүүдний тухай ойлголт
Зүүд үүсэх нь
Мэдрэлийн тогтолцооны хэсгүүд нь цочролд харилцан адилгүй өртдөг. Мэдрэлийн тогтолцооны бусад хэсгүүдээсээ илүүтэйгээр байнга цочролд өртөж буй мэдрэлийн тогтолцооны тухайн хэсэгт хүчилтөрөгч ба илчлэгийн дутагдал бусад хэсгээсээ харьцангуй ихээр бий болж, улмаар агааргүй(анаэроб) исэлдэлт явагдсанаас тухайн мэдрэлийн эд эсэд сүүний хүчил ихээр үүсэж хуримтлагдана. Ингэж сүүний хүчил ихээр хуримтлагдсан мэдрэлийн тогтолцооны тухайн хэсгийн эс ихэд цочромтгой болно. Үүнийг мэдрэлийн эсийн ядралт гэнэ. Ингэж эсийн ядралтанд орсон тухайн хэсэг нь мэдрэлийн эс тогтолцоо сааталд орсны дараа гадаад дотоод янз бүрийн цочруулд амархан өртөж цочирдгоос саатлаас амархан гардаг байна. Өөрөөр хэлбэл тухайн мэдрэлийн эсийн туйлшрал гүйцэд явагддаггүй байна. Ингэснээр тархи мэдрэлийн саатлын үед мэдрэлийн тогтолцооны зарим нэг хэсэг саатаагүйгээс үүссэн үйл явц бий болно. Энэ үйл явцыг зүүд гэнэ. Мэдрэлийн тогтолцооны бусдаасаа илүүтэйгээр цочролд өртөж эд эсэд нь агааргүй (анаэроб) исэлдэлт явагдаж, түүний үр дүнд сүүний хүчлийн бөөгнөрөлт бий болж, эд эс нь цочромтгой болж болох хамгийн их магадлалтай хэсэг нь тархины гадар ба гадрын доод төв юм. Иимээс тархины гадар ба гадрын доод төв нь ихэнхдээ нойр үүссэний дараа саатлаас амархан гарч цочролд өртөнө. Өөрөөр хэлбэл гадар ба гадрын доод төв нь барагтай л бол сааталд удаан хугацаагаар гүн хамрагдаж чадахгүй юм. Мөн мэдрэлийн болон хөдөлгөөний замуудаас тухайн биемахбодид аль зам нь илүүтэй ажилласнаас шалтгаалан тухайн замд сүүний хүчил илүүтэй хуримтлагдаж эсийг цочромтгой, ядралын байдалтай болгоно. Эдгээр цочромтгой болсон мэдрэлийн тогтолцооны хэсгүүд цочролд (гадаад ба дотоод) өртсөнөөр зүүдийг үүсгэнэ.
Дүгнэлт 2: Ядралд орсон мэдрэлийн тогтолцооны зарим хэсгүүд саатлаас гарч сэрэл дамжуулж байгаа үйл явцыг зүүд гэнэ.
11-р хэсэг-Зүүдний төрөл
Мэдрэлийн тогтолцооны ямар хэсэг ядралд орж, сэрэл дамжуулснаас шалтгаалан зүүд нь олон төрөл байна.
Жич: Тархины гадар, гадрын доод төв нь хамгийн ихээр ядралд өртдөг хэсэг
учир барагтай л бол сааталд удаан хугацаагаар гүн орохгүй саатлаас гарч үйл ажиллагаанд оролцоно. Иимээс зүүдний олон төрөл байх явдал нь хөдөлгөөн мэдрэхүйн замуудын сэрэл сааталтай холбоотой.
1. Маш удаан хугацаагаар юм бодох, сэтгэх үед М2 зам ихээр цочрох тул ядралд орсноос саатлаас гарч цочролд өртөнө. Бусад замууд сааталтай байна. Энэ үед жирийн зүүд зүүдлэнэ. Өөрөөр хэлбэл болж өнгөрсөн явдлаа зүүдлэнэ.
2. Гаднаас байнга цочрол авч ирсэн цочролын тухай байнга бодож сэтгэсэн үед М1, М2 Замууд ядралд орж Х1, Х2 замууд саатна. Энэ үед гадны цочролыг өөртөө агуулах зүүд зүүдлэнэ. Жишээ нь: Хүн аав ээжийнхээ тухай урьдын явдлыг зүүдлэж байлаа гэж бодъё. Энэ үед борооны дусал нүүрэн дээр нь дусвал уг хүн аав ээжтэйгээ холбон уйлж байна гэж зүүдлэнэ. Энэ үзэгдэл нь ховс нойрны үед ч илэрч болно.
3. Ухамсарт байдлаар биеийн хүчний хүнд хүчир ажил байнга хийсэн үед хөдөлгөөний (Х1,Х2) замууд илүү их цочроно. Иймээс Х1,Х2 замууд саатлаас гарч М1,М2 замууд сааталд үлдэнэ. Энэ үед хүн ухамсарт зүүд зүүдлэнэ. Жишээ нь: Зарим хүн унтаж байснаа гэнэт босож хувцаслан өрөөн дотуур юм эрэх мэт сэлгүүцдэг. Энэ үед хөндлөнгийн хүн түүнээс нам дуугаар учрыг асуувал хариу дуугардаггүй байна. Эцэстээ унтаад өглөө сэрсний дараа уг болсон явдлыг өөрөө мэдээгүй санахгүй байдаг.
4.Алив зүйлээс хүн айж цочирдсон, сэтгэл хямарсан үед гадрын доод төвд аймшигт сэрэл хадгалагдаж, бусад цочролоос илүүтэйгээр тархины гадрыг цочроож , тэр цочролын хариуд мөн хүчтэй урвал үзүүлдэг. Эсвэл вегетатив мэдрэлийг цочролд оруулснаар М2,Х1 замуудыг өнгөц ядралд оруулдаг. Иимээс М2,Х1 замууд саатлаас гарч М1,Х2 замууд сааталтай үлдэнэ. Энэ үед хүн хар дарж зүүдэлнэ. Энэ үед саатах үйл явц нь өнгөцхөн байдаг. Иймээс гадны өчүүхэн цочролд замуудын саатал арилж хүн цочин сэрдэг. Энэ үед гадрын доод төвд үлдсэн аймшигт сэрэл нь гадрыг цочрооход тархины гадар задлан шинжилгээ хийгээд хариу өгдөг. Үүний дагуу үйлдэл хийх ёстой
боловч М1,Х2 зам сааталтай тул үйлдэл хийдэггүй. Өөрөөр хэлбэл ямар үйлдэл хийхээ мэдэрч байвч хийж чаддаггүй.
5. Бодож сэтгэх үйлдэл шаардахгүйгээр нэгэн төрлийн ажлыг удаан хугацаагаар өөрийн хэвшлээр хийсэн тохиолдолд М1, Х2 замууд илүү цочирдог. Иймээс М1,Х2 замууд саатахгүй. М2,Х1 замууд саатна. Энэ үед хүн дуулгаварт зүүд зүүдлэнэ. Өөрөөр хэлбэл уг нойрсогч хүн өөрөө мэдэхгүйгээр, гадны бага хүчтэй цочролд хариу үйлдэл үзүүлдэг байна. Жишээ нь: нойрондоо хүнтэй ярих, хөндлөнгийн хүний хэлснээр байраа солих зэрэг үйлдлүүд хийнэ. Энэ нь ихэвчлэн бага насны хүүхдэд тохиолдоно.
6. хэрвээ эдгээр замууд жигд ойролцоо хэмжээгээр цочирсон бол, тухайн үед давамгайлан цочирсон зам саатахгүйгээс үүссэн зүүд зүүдлэх буюу эсвэл өөр өөр төрлийн зүүдлүүд хамтарч, зүүд ээлжлэн зүүдлэнэ.
12-р хэсэг-Ерөнхий дүгнэлт
1. Мэдрэлийн эсэд хүчилтөрөгч ба илчлэгийн хэмжээ багассанаас шалтгаалан эсийн туйлшрал буй болсноор нойр үүснэ.
2. Нойрны үед саатах үйл явц нь төв мэдрэлийн тогтолцооны бүх хэсгийг хамарна.
3. Тухайн тохиолдолд хэт ажилласан мэдрэлийн тогтолцооны хэсэгт сүүний хүчлийн хуримтлал бий болсноор эсийг цочромтгой болгож , нойрссоны дараа уг хэсэг саатлаас гарч янз бүрийн зүүдийг үүсгэнэ.
4.Эд эсэд явагдаж байгаа туйлшралын үйл явц нь биемахбод дахь дааврын ихсэлт багасалттай холбоотойгоор 6-7 цагийн үечлэлтэй байна.
5. Эсийн туйлшралын үечлэл нь гадны хүчин зүйлийн нөлөөгөөр өөрчлөгдөж болно. Үечлэлийг өөрчлөгч хүчин зүйл нь огцом биш, нэгэн хэвийн давтамжтай байна.
13-р хэсэг-Судалгааны ач холбогдол
1.Тархи мэдрэлийн эмгэгийн үед үүсэх нойрыг оношлон эмгэгийг эмчлэх эмчилгээний шинэ арга сэдэж болно.
2.Тархи мэдрэлийн тогтолцооны хэт ядралаас урьдчилан сэргийлэх арга сэдэж болно.
3.Мэдрэл сэтгэхүйн өөрчлөлтийг тайлбарлахад ашиглаж болно.