Манай энэ удаагийн “Өөр сэдэв”-ээр буланд УИХ-ын гишүүн Б.Бат-Эрдэнэ уригдлаа

-Таныг нутаг орондоо фермерийн аж ахуй хөгжүүлэх санаачилга гарган 1000 үнээний фермтэй болсон гэж сонссон. УИХ-ын гишүүн хүн фермерийн аж ахуйн хөгжилд өөрийн гэсэн хувь нэмрээ оруулаад явж байгаа  гээд бодохоор  бахархмаар санагдаж байна л даа?

-Манай Хэнтий аймгийн Атар Чандаганы сангийн аж ахуй гэж байсан. Их хувьчлалын үеэр арав гаруй аж ахуй нэгж нэгдэж үйл ажиллагаа явуулж байсан юм. Хувьчлагдах үеэр нь нутгийн удирдлага, аймгийн хүмүүс “ Та энэ хувьчлалд оролцооч. Хэнтий аймгаас гаралтай, энэ нутгийн зовлон жаргалыг ойлгодог хүн хэрэгтэй байна. Сайхан цагт бүтээж босгосон олон зүйл өнөөдөр нурж байна. Баахан залуус ирээд хувьчилж авдаг. Тэд өнөөдөр нь хувьчилж аваад, маргааш нь малыг нь туугаад нөгөөдөр нь хамаг юмыг нь буулгаж ачаад л явчихаж байна. Энд нутгийн хүний сэтгэл  үгүйлэгдээд байна. Та  хөрөнгө оруулаач” гэсэн санал тавьсан. Ингээд өөрсдийн гэсэн тодорхой бизнестэй болсон  найз нөхдүүдтэйгээ хамтраад  нутагтаа орчин үеийн загвар 1000 үнээний фермер байгуулья гэсэн зорилго тавьж өнөөдрийг хүртэл ажиллаж байна.Үүний дагуу Атар Чандага сангийн аж ахуйн жижиг хэсгийг хувьчилж авсан.

-Таныг хувьчилж авахад хэдэн үнээтэй байсан бэ. Хувьчилж авах үедээ л 1000 үнээний фермтэй болно гэсэн зорилт тавьсан уу?

-Чандага сангийн аж ахуйг хоёр хувааж хувьчилсан юм. Нэг хэсгийг нь би найз нартайгаа нийлж, хөрөнгө мөнгөө цуглуулж авсан. Тухайн үед өмнө нь хорих анги байсан газрын хашаа, мөн фермийн барилга  нэг агуулах, 400 үнээний фермтэй байсан. Малыг нь өсгөж үржүүлье, орон нутгийн иргэдийг ч малжуулъя гэж шийдсэн. Гэрээ, түрээсийн хэлбэрээр үйл ажиллагаагаа явуулаад арваад жил болсон. Малчид ч сэтгэл хангалуун байна.  Анх хоёр мянга гаруй толгой малтай байсан. Өнөөдрийн хувьд нэлээд өссөн. 5000 гаруй мал нутгийн иргэдийн гар дээр байна. Малчид маань өсгөж үржүүлээд ашиг шимийг нь хүртэж байгаа. Аж ахуйд бас 5000 гаруй мал бий.

-Тэгэхээр зорилгоо болгосон фермээ 1000 үнээтэй болгож чадсан уу?

-Удахгүй 1000-д хүрнэ гэж бодож байгаа. Буянт мал өсөхдөө хурдан шүү дээ.

-Нутаг орноо малчдаа малжуулья гэсэн таны зорилгыг нутгийн иргэд таатай хүлээн авсан байх?

-Мэдээж  монголчууд мал дагавал ам тосдоно гэж ярьдаг ард түмэн шүү дээ. Миний хийсэн ажлын  үр дүн нутгийнханд маань таалагд¬даг. Тэд үнэхээр сэтгэл хангалуун байгаа. Анх малчдыг малтай болгоё гэсэн зорилгоор ажлаа эхэлж байлаа.

-Фермерийн аж ахуй эрхлэх  ажил чинь  одоо ямар шатандаа явж байна вэ?

-Одоогийн байдлаар Өвөр Монголоос Германы хар тарлан үнээ оруулж ирсэн. Сүүний үнээ оруулж ирээд байна. 50 гаруй нь  тугалласан. Урдаас 160 гаруй үнээ оруулж ирсэн. Аймаг орон нутгаас хөдөө аж ахуйн салбарт  дэмжлэг үзүүлж байгаа. Төрийн бодлогын хувьд ч энэ зүг рүү анхаарч байна.

Энэ намраас “Витафит”-ын үндэсний үйлдвэрлэгч том компани сүүнийхээ боловсруулалтыг хариуцна. Хэнтий  аймгийг хэрэгцээнийх нь сүүгээр хангана.  Үнээний загвар фермерийг хөгжүүлээд явна хэмээн зорьж ажиллаж байна. Өнөөдөр хөдөөний сум суурин газруудын айл өрхүүд хар цайтай,  цэцэрлэг, эмнэлэг нь  сүүгүй байна. Импортын сүү, Оросын шар сүү, эсвэл урд хөршөөс сүү оруулж ирж хэрэглэж байна.  Ийм их  малтай, нүүдлийн соёл иргэншилтэй, малаа дагасан ард түмэн байж сүүг гаднаас импортоор оруулж ирж хэрэглэнэ гэдэг нэг талаасаа эмгэнэл шүү дээ. Цаашдаа бид  Монголынхоо сүүний асуудлыг бүрэн шийдэх бодлого тавин ажиллаж байна.

-Монголд фермерийн аж ахуй хөгжүүлэх бүрэн боломж байгаа юу?

-Фермерийн аж ахуй хөгжүүлэх бүрэн боломжтой. Бид аймгийнхаа хэмжээнд энэ фермийг Монголын загвар ферм болгоно гэсэн зорилготой байгаа.

-Улсаас энэ үйл ажиллагаандаа дэмжлэг авч байна уу, эсвэл өөрсдийнхөө хүчээр бүхнийг амжуулж байгаа юу?

-“Ерөөлийн цагаан хадаг” гэсэн төсөл хэрэгжүүлж байгаа. Энэ төслийн шугамаар улсын төсвөөс тодорхой хэмжээний хөрөнгө оруулж байна. Улсын төсвийн мөнгөөр  ОХУ-аас Сементал үүлдрийн үнээ авчрах гэж байгаа. Манай нутагт бүрэн нутагшсан үнээ л дээ.

Харин бид хувийн хөрөнгөөрөө урдаас хар тарлан үнээ оруулж ирж байна. Ийм байдлаар, хоёр өөрөөр  явахгүй бол улсын төсвийн хөрөнгийг хувьдаа ашиглалаа гэсэн яриа гарна шүү дээ. Тиймээс энэ хоёрыг ялгахын тулд цагаан алаг нь улсынх, харин хар тарлан нь фермерийн хувийнх гэдэг ч юмуу байдлаар ялгаж байгаа юм. Гэхдээ бид улсын хөрөнгөөр авч байгаа цагаан алаг үнээндээ ерөөсөө ойртохгүйгээр, хойд талын буриадын сумдад өсгөхөөр болсон. Сементал үнээний үүлдэр тэнд нэлээд суларч, тасрах шинжтэй болсон байна. Тиймээс тэр газарт үүлдэр угсааг нь сэргээх, сайжруулах үүднээс өсгөж үржүүлнэ. Сум суурин газруудад ч гэсэн. Хэнтий аймгийн Дэлгэрхаан суманд гэхэд Гантөмөр, Цэцэгмаа гэж хоёр хүн үнээний жижиг ферм байгуулсан. Сүүгээрээ  сум орон нутгаа  хангаад үр дүнтэй ажиллаж байна. Энэ мэтчилэн бусад сумдад ч ийм байдлаар хөгжүүлээд явья гэж бодож байгаа. Хувийн хөрөнгөөрөө, бас  төрийн  дэмжлэгээр санаагаа гүйцэлдүүлье гэж зориод явж байна даа.  Батноров суманд  нэг эмэгтэй фермийн үйл ажиллагаагаа явуулж байна. Ингэж төв суурин газартаа эрчимжсэн мал аж ахуйн фермийг хөгжүүлж байгаа. Үүний үр дүнд  улсын хэмжээнд нэг аймаг тэр чигээрээ гадаадын импортын сүү хэрэглэхгүй болж байгаа юм. Энэ зорилгыг  минь зарим хүмүүс нүүдлийн мал аж ахуйгаа үгүй хийх нь гэж ойлгоод байх шиг байгаа юм. Энэ бол буруу ойлголт. Үнэндээ бол тийм биш шүү дээ. Гол нь төв суурин газраа түшиглэсэн орчин үеийн загвар фермийн аж ахуй хэрэгтэй. Ер нь дэлхий нийтийн фермерийн аж ахуйн 90 хувь нь жижиг фермерийн үйл ажиллагаа байдаг юм билээ.

Нөгөө талаар  төв суурин газруу¬дад эхнэр нь ч юмуу нөхөр нь тухайн орон нутгийнхаа нэг албан байгууллагад ажилладаг. Гэтэл гэр бүлийн аль нэг нь ажилгүй байдаг л даа. Тэгэхээр гэр бүлээрээ ажиллах боломж бий. Тодруулж хэлбэл гэр бүлээрээ жижиг фермерийн үйл ажиллагаа эрхлээд явах боломжтой.

-“Ерөөлийн цагаан хадаг” гэсэн нэртэй төсөл хэрэгжүүлж байгаа гэж та түрүүн ярьсан. Энэ талаараа тодруулахгүй юу?

-Энэ төслийн хувьд  төрийн  тодорхой хэмжээний  дэмжлэг бий. Энэ дэмжлэгээр ямар ч байсан импор¬тын тетрапак савалгаатай сүүг хэрэглэхгүй байх гэсэн зорилттой ажиллаж байгаа. Гаднаас импортоор орж ирж байгаа сүүнүүд бүгд маш өндөр температурт халааж, хадгалах хугацааг нь уртасгасан байдаг. Сүүг халаахад  бүх амин дэм  нь устчихдаг. Нэг үгээр хэлэх юм бол тетрапак савлагаатай сүү сүүний  агууламжинд  байх ёстой амин дэмгүй байдаг. Хүнд хэрэгтэй байх чанар нь алдагдсан сүү байдаг л даа. Тэгэхээр энэ төсөл тухайн орон нутгийг сүү цагаан идээгээр хангаад явах суурийг нь тавьж өгч байгаа гэсэн үг.

-Та багаасаа мал дагаж амьдарсан уу?

-Тиймээ. Би  мал дээр өссөн хүүхэд. 10 дугаар анги төгсөх хүртлээ мал маллаж үнээ сааж байсан. Тухайн үедээ манайх цөөн хэдэн үнээ малтай байлаа. Түүгээрээ амьдралаа под хийтэл аваад явж байсан. Хүн өөрөө хичээвэл буянт малынхаа буяныг  эдлээд л  явдаг. Сайн тэжээж арчилж маллах хэрэгтэй.  1976 оны айхтар зуднаар манай мал ямар ч аюулгүй давж гарч байсан.

-Та мал дагаж өссөн болоод ч тэр үү байгаль экологид багагүй санаа тавьдаг. Тийм болохоороо ч уул уурхайн хөгжилд өөрийн гэсэн хатуу байр суурьтай  ханддаг юм шиг санагддаг?

-Миний байр суурийг уул уурхайн эсрэг гэж харж болохгүй л дээ. Мэдээж уул уурхай улсын эдийн засагт багагүй нөлөөтэй. Харин зөв бодлогоор хандахгүй бол хэцүү гэж боддог хүмүүсийн нэг. Бид сүүлийн  10 гаруй жил явж ирсэн замаараа цаашид явж болохгүй. Ямар ч төлөвлөлт байхгүй, бодлого байхгүй.  Ийм байдлаар хандах юм бол ямар аймшигтай үр дүнд хүрэх бол гэж боддог.  Ямар том аймшиг улс орныг нөмөрдөгийг  дэлхийн нийтийн том сургамж харуулж байна.  Тиймээс байгалийн баялгаа зөв, бодлоготой ашиглах хэрэгтэй.

Сүүлийн 10 жилийн хугацаанд байгаль орчин ямар хүнд байдалтай болчихов гээд бодоход хэцүүхэн дүр зураг төсөөлөгдөнө дөө. Байгаль  үнд¬сэн¬дээ экологийн сүйрлийн хэмжээнд хүрлээ. Нөгөө талдаа эцэг өвгөдөөс өвлөж ирсэн эрдэс баялаг хэдхэн хүний, цөөхөн гэр бүлийн хүмүүсийн ашиг болж байна. Тэр хэрээр Монголын нийт хүн ам улам ядуураад байна.

Байгаль экологийнхоо сүйрлийг зогсоох  ёстой.  Ингэхийн тулд гол мөрөн бүрэлдэх эхээ хамгаалах ёстой юм. Тэнд үйл ажиллагаа явуулж байгаа компани, хүмүүс, төрийн бодлого явуулж байгаа хүмүүс нь ч нэг зорилготойгоор  гаргасан алдаагаа бага дээр нь засаж явах ёстой юм. Нөгөө талаас уул уурхайгаас бий болсон баялагийг ард иргэдэд тэгш байдлаар тараах ёстой. Уул уурхайг бодлоготой, цэгцтэй, төлөвлөлттэй ил тод хариуцлагатай, сүүлийн үеийн техник технилогитой хөгжүүлэх ёстой. Нөгөө талаас  хөрөнгө оруулж байгаа компани, тухайн баялагтай орны аль аль нь  ашигтай байх ёстой. Бидний хувьд  эрдэс баялгийнхаа үүцийг нэгэнт задалчихсан. Энэ үед хүнийхээ эрх ашгийн төлөө явах ёстой. Хүнийхээ хөгжлийг хангасан, хүмүүсийнхээ амьдралыг тэтгэсэн бодлого явуулаад, байгаль экологидоо ээлтэй хандах нь чухал.

-Таныг нутагтаа олгогдсон лицензүүдийг бүгдийг нь  цуцлуулсан гэж ярьдаг юм билээ. Энэ үнэн үү?

-Бид малчдаасаа эхлээд энгийн иргэд, төрийнхөө түшээдтэйгээ хүртэл хамтарч байгаад тэмцсэн. Монголынхоо түүхийн өв соёлыг  хадгалсан газраа хамгаалсан. Хэнтий аймгийн Дэлгэрхаан сумын Хэрлэнгийн хөдөө арлыг иж бүрэн хамгаалж, ямар ч лицензгүй болгосон. Ингэж тэмцсэнийхээ хүчинд хамгаалалтанд авчихлаа. Монголын 329 сумаас хамгийн анхны ганц ч лицензгүй сум болгож чадсан шүү.  Хэнтий аймгийн байгаль орчны байдал харьцангуй аврагдсан. Тиймээс гол мөрний эх бүрэлдэх газраа бүрэн хамгаалахын тулд Хэнтий аймгийн Сайханы уул, Утаан даваа, Улиастайн даваан дээр уул уурхайн үйл ажиллагаа эхлүүлэх гэж байгаа газрууд үйл ажиллагаагаа бүрэн зогсоох ёстой.

Г. Отгонтуяа