Жил жилийн наадмын сонин, жиг жугтай яриа жигтэйхэн сайхан хууч үлдээдэг билээ.

 Энэ жилийн наадмын хууч яриа ирэх жилийн наадам хүртэл үргэлжилнэ. Сайхан наадмын сайхан, сайхан мэдээг салхи дамжуулан ярьж, гол усаа дамнуулан хөөрч, нутгаас нутагт дуу хууртайгаа хослуулан хуучлах шиг сайхан юм бас үгүй. Урьд жилүүдээс онцгой баярууд давхсан энэ жилийн наадмын наадах, цаадахыг хөнгөн гунигтай, хөөр баясалтайгаа хөвөрдөн учиглахын сацуу хөндөж сануулмаар, хөнтөрч анхааруулмаар юм байгааг зангидан өгүүлсү.
Нэг. Сосорбарам гавьяатаа нэг магтъя
Наадмын өглөө монгол даяар хүн бүхний царай гэрэлтэн туяарч, тэнгэрт үүлэн үгүй шахам тунгалаг наран цацран мандах нь их баярын хөөр жавхааг хөглөх мэт. Наадмын урд оройноос шавхуурдан орсон бороо шөнөөр ч сэтгэл дэгэлзүүлэн шивэрч байснаа үүр цайхаас өмнө санаа нь амарсан юм шиг онгойж, нам гүмхэн, аяс гүесхэн боллоо. Хураар газар дэлхийгээ угааж, нараар наадмын өглөөг хурайлах мэт ээ.
Ийм л тунгалаг өглөө, тийм л тунсаг өдөр наадмын нээлт яруу сайхнаар эхэлсэнсэн. Төв цэнгэлдэхийн дуун цацруулагчаар "Хүннү гүрэн байгуулагдсаны 2220 жилийн ойн баяр хүргэе, Их Монгол улс байгуулагдсаны 805 жилийн баярын мэнд хүргэе, Үндэсний тусгаар тогтнолын 100 жилийн халуун баяр хүргэе, Ардын хувьсгалын 90 жилийн баяр наадмын сайн сайхныг хүсье" гэсэн өндөр ойн жилийг улам өндөрсгөсөн гэгээн тунгалаг үгс дөрвөн уулын дунд хангинан цангинан байх нь хавтай бөгөөд бахтай.
"Хүндэт наадамчид аа, улсын их баяр наадмыг нээж Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Цахиагийн Элбэгдорж..." хэмээхүйд
"...Энэ жилийн наадам олон жилийн наадмаас онцгой содон юм. Монгол түмний их түүхийн бахархалт мөчлөгүүд давхцаж байна. Эрх чөлөөт, их түүхт, тусгаар Монгол түмний өндөр өвөг дээдсээсээ уламжлан наадаж ирсэн их баяр цэнгэл эхэлж байна" гэсэн үгийг түрлэг нэмэн уухай хадаах нь дөрвөн уулыг өндөлзүүлж, Туулын усыг цалгиулна.
Төв цэнгэлдэх хүрээлэнд голлон залсан Есөн хөлт их цагаан туг Хүннү гүрний ч, Их Монгол Улсын ч сүр жавхааг бүрнээ илтгэн сэр сэр салхинд хүр хүр гэх мэт ээ. Наадмын нээлт олон өвөрмөц тоглолттой, онцгой содон тавилттай байв. 1000 гаруй морьт цэргийн уухай, 999 морин хуурчийн дуухай, 500 гаруй бүжиглээчийн намилзаа, нийтдээ 4000 гаруй хүний ур авьяас шингэсэн тоглолтын үнэ цэнэ, хөдөлмр зүтгэл үзсэн бүхний самсааг шархируулав. Тэр их тоглолтын оргил үе нь "Үлэмжийн чанар" дууг үүлэнд тултал гэгэлзүүлэн хангинуулан дуулсан Монгол Улсын төрийн соёрхолт, гавьяат жүжигчин Догмидын Сосорбарамын хийморьлог бадрангуй түрлэг өргөлт байлаа. Говийн догшин, ноён хутагт Данзанравжаагийн зохиогоод 300 шахам жилийн нар салхийг аргадсан "Үлэмжийн чанар" дууны таван мэдрэхүйг нэвт соронзодсон таван бадгийг нэн тод, тун сод уянгалаг дуулахдаа Сосорбарам гавъяат маань тэнгэрт нэг залбирч, газарт нэг мөргөж, төв цэнгэлдэхийг нар зөв тойрон намбалаг алхаж явуут дундаа яруу дуурьслаг аялсан нь өмнийн өмнөхөөс өөр, өнгөрсний өнгөрснөөс шинэ донж төрхийг харуулсан нь монгол хүн бүрийн омогшлыг өргөвэй. Зөвхөн үүнд л Сосорбарам гаъяатаа нэг магтъя.
Бас нэгэн оргил үзүүлбэр нь Модун шанью хаан эрхэмсэг их хатантайгаа, Их эзэн Чингис Бөртэ үжинтэйгээ, наймдугаар богд Жавзандамбатан хатан Дондогдуламтайгаа, их жанжин Дамдины Сүхбаатар гэргий Янжмаатай хослон гарч ирж, төрт ёсны цэцэн цэлмэг үгсээ айлдах нь мөнөөх цаг түүхийн нандин хэлхээг бататган гагнах мэт, бахархан зангидах мэт ээ. Ийм л сүрлэг, тийм л сүлдлэг төрт ёстой, нэрт хүмүүнтэй монголчууд билээ бидэн. Өдгөө улам л урьд түүхээ уламжлан гагнаж, ухаант хүмүүсээ алдаршуулан нэгтгэж, дэлхийд хосгүй эе эвээ нийтгэн нийлүүлэх цаг болсныг өрлөг хаад, өмөгт хатад, өндөр өвөг дээдэс өдөр бүр сануулан сануулах мэт ээ.
Өндөр ойнуудыг үе түүхээр нь ингэж нэгтгэж, уран сайхан, уян тансаг, уярам сайхнаар зангидаж, тоглолтоос тоглолт, дуунаас дуунд, уухайнаас уухайнд, түрлэгээс түрлэгт холбож чадсан нь ерөнхий найруулагчаар ажилласан Төрийн соёрхолт, СГЗ Сэвжидийн Сүхбаатарын сэргэлэн цоглог бүтээлч үнэрийг нэвт ханхлуулна лээ. Түүний баруун, зүүн гар болж ажилласан Төрийн хошой шагналт, Ардын жүжигчин Нацагийн Жанцанноров, Төрийн соёрхолт, Ардын уран зохиолч Бавуугийн Лхагвасүрэн нарын тэнгэрлэг авьяасын охь ч сад тавин байсныг тэмдэглүүштэй. Баяр наадмын нээлт ийнхүү нээлттэй сансрын хязгааргүйг даван нэлэнхүй замбативийг уяраасан бус уу
. Хоёр. Өсөхөө аваргаа нэг "загная", өвгөрсөн хөлийн цэцийнхнийг "Гөлийн хуц" хэмээн зандарья
Энэ жилийн өндөр ойн ач холбогдлыг эрийн гурван наадмын оргил үндэсний бөхийн барилдаан өргөх учиртай байлаа. Өргөхөөс аргагүйн учир нь, өндөр ойн жилд өргөмж сүр нэмдэг дахин давтагдашгүй 1024 бөх барилдуулдаг их хүндэтгэл буюу. Наадмын хамгийн оргил баяр хөөр бол 1024 бөхийн барилдааныг нэгийн даваанаас арвын даваа хүртэл нүд цавчилгүй харж, идэр сайхан эрмэг гавшгай залуу бөхчүүдийнхээ унаа, босоог алдалгүй харах, алгасалгүй хянах торгон агшнууд байлаа. Наадмыг урьд жилүүдээс онцгой содон гэж тодотгосон Ерөнхийлөгчийн үгийн үнэнийг ч энэ 1024 бөхийн барилдаан бүхэн илтгэж байсан юм. Цолгүй ч гэсэн 1024 бөхийн дотор "цулгуй" эр нэг ч байсангүй. 1024 бөхийн манлай болж тодорсон Монгол Улсын дархан, даян, далай аваргуудын бүрэн төлөөлөл болсон Монгол Улсын хөдөлмөрийн баатар, дархан аварга Жигжидийн Мөнхбат, Хорлоогийн Баянмөнх, Дашдоржийн Цэрэнтогтох, Бадмаанямбуугийн Бат-Эрдэнэ, Монгол Улсын гавьяат тамирчин, далай даян аварга Гэлэгжамцын Өсөхбаяр, гавьяат тамирчин далай даян аварга Агваансамдангийн Сүхбат, гавьяат тамирчин, ардын багш, аварга Одвоогийн Балжинням нар Есөн хөлт их цагаан тугаа тойрон сүсэглэн залбирах нь 1024 бөхийг улам ч омогшуулав.
Нэгийн даваа болон гурвын давааны зүүн талын магнайг их аварга Х.Баянмөнх өнгөлөн гарч ирсэн нь ч энэ жилийн наадмын содон өнгө төрх болов. Тэрбээр наадмын өмнөхөн "Манай Увсын бөхчүүд өндөр ойг өнгөлдөг юм шүү. Ардын хувьсгалын 50,60 жилийн ойн түрүүг би авсан. 70 жилийн түрүүг аварга О.Балжинням, 80 жилийнхийг манай хүргэн даян аварга А.Сүхбат авсан. Харин энэ жилийн 90 жилийн ойг манай арслан Б.Ганбат авч болзошгүй шүү" хэмээн цаанаа итгэлтэй мэдэгдээд байсан нь хоосонгүй билэгшээл болж, хорьдол сарьдаг их уулстай Увсын хотгорын хүү, улсын харцага цолтой Сүхбаатарын Мөнхбат гэгч шаавай бөх шоволзон тодорч босоо түрүүг борвидон аваадахлаа. Их аваргын зөн, их наадмыг өнгөлсөн их хаялга ийнхүү олны өмнө онцгой содон биелэл болов. Сүүлийн арав гаруй жил төв цэнгэлдэх хүрээлэн дотор орохгүй хэмээн шүүрс алдтал гунигийн үг хаяад байсан дархан аварга Х.Баянмөнх их ойн өндөр наадмаар төв цэнгэлдэх дотор зүгээр нэг үзэгдээд өнгөрсөнгүй ээ. Зөв л хаялгатай үзэгдээд өнгөрлөө. Үзэгдээд ч бус зодгынхоо нугалааг гаргаж, хөлснийхөө үнэрийг үзүүлээд өнгөрлөө. 70 хүрсэн буурал насандаа даналзаад, гурвын даваанд цолоо дуудуулаад улсын болоод Увсынхаа бөхчүүдэд хийморь нэмээд гарлаа. Х.Баянмөнх аваргаа дахин нэг магтъя.
Харин Монгол Улсын далай даян аварга Г.Өсөхбаярыгаа нутгийн ахын хувиар жаахан чимхмээр санагдав. Уг нь алгадчихсан ч гэмгүй, алдаатай барилдаан хийлээ дээ, дүү минь. Монголын ард түмэн чамд хичнээн хайртай билээ дээ. Жил жилийн наадмаар цолоо ахиулж, монгол бөхийн оргил өндөр цолыг гуйж бус гуядаж авна гэж их хүлээн горьддогсон. Тэгтэл дүү минь, олон ч наадмыг гуниг дүүрэн харамслаар гуйвуулж, олон түмнийхээ сэтгэлийг сэрхийтэл санаа алдууллаа даа. Энэ жил дөрөвт өлхөн үлдээд, түрүүлэхээ байг үзүүрлэчихэд л "Дархан аварга" цолыг хүндэтгээд өгчихөөр ам шагнал ард нийтийн дунд тархсан байсан шүү. Тэгтэл яав даа, даанч ? Ер нь Г.Өсөхбаяраар зогсохгүй сүүлийн маань хэдэн аварга нэг л биш ээ. О.Балжиннямаас хойш аварга цолны төлөө улайран тэмцэж байсан зургаан халуун заан маань "зулгуй" цол горьдогсод байсан юм гэж үү?
Та нарыг хүндэтгэж тасархай төрсөн их аварга Б.Бат-Эрдэнэ жил жилийн наадмын их шөвгийн босгон дээр барилдалгүй тахимаа өгч байсныг ч мартаа юу? Эхлээд заан П.Цэрэнпунцагт аварга хаялгаа өгсөн. Гарьд цолыг барилдалгүй "цаасан тогтоол"-оор авахдаа чамлаад, чамлахаар барахгүй наадмын дэвжээгээ хаячихсан. Дараа нь, Б.Гантогтох гардаад, бас л гарьд цолоо чамлаад уйлж байсан. Өдгөө дэвжээн дээрээ үзэгдэхээ больжээ. Сүүлд нь Д.Сумьяабазар аваргын хаялгыг хүртээд бас л гарьд цолоо чамлаж суусан. Азаар, 1024 бөхийн барилдаантай жил түрүүлж, аварга цолыг барилдалгүй ард түмнийхээ хөөрлөөр арслан дээрээ нэмж авчихаад наадам алгасалгүй барилдах байтлаа дандаа алгасаж суудаг болчихлоо. Хэрвээ аварга цолыг ард түмэн гуйж авч өгөөгүй бол "арслан"-гаа чамлахын хэрээр аанай өнөөдөр зодгоо чангаруулж зогсох л байсан шүү дээ. Зовж аваагүй аварга цол ийм л хүндэтгэлгүй болчих гэж үү? Даян аварга цолыг ч А.Сүхбат гуядаж бус гуйж л авсан. Тэгсэн даруйдаа зодгоо тайлж наадамчин олноо "шок"-онд оруулсан. Ийм л "цаасан дээрээс цол" ахидаг хэдэн аваргууд цасан дээр ч мөргүй болчих гэж дээ?
Г.Өсөхбаяр ганцаардаж байгаа нь үнэн л дээ. Тэгэвч араасаа арсалдан гарч ирж байгаа дүүсдээ гал цогтой барилдаанаараа үлгэрлэж гайхуулах нас, намба аль аль нь байна. Үүнийгээ ер ашиглахгүй өдий хүрлээ. Сайн барилдаарай гэж А.Сүхбат, Г.Өсөхбаяр хоёрт "гавъяат" цолыг ч харамгүй өгсөн. Одоо харахад энэ хоёр юугаараа гавьяа байгуулсан юм бэ? Зүгээр л зогсож байгаад цол авчихна, зүлэг ногоон дэвжээгээ хөлөргөхгүй сууж байгаад цол ахина гэж зүүдлэдэг юм бол уу? Өмнөх дархан аваргууд хичнээн их хөлс ,хүч, хөдөлмөр зүтгэл гаргаж байж "дархан аварга" цолоо дархаллаа даа. Сүүлийн үед дархан аваргын буухиаг эд нар л үргэлжлүүлэх байтлаа тасалчихаад явж байгаа нь харамсам. Энэ жил Өсөхөө аварга дэндүү хариуцлагагүй барилдлаа. Түүнийг наймын даваанд унахад тавхан настай жаахан хүү " "Хичнээн ч жил Өсөхөө аваргыг харж сэтгэлээр унав даа" гэж томуулаас гармаар гомдонгүй үг чулуудаад уйлахав дээ. Үүнийг Өсөхөө аварга нэг бодооч. Ирэх жилээс эхлээд ирмүүн бэлтгэлтэй, эрч хүчтэй барилдаач ээ. Энэ их итгэл хүндэтгэлийг бодооч. Унасан наадмаа тоолж үзээд алдсан цолоо нэхэж санаач. Ай, нутгийн дүү минь нулимстай харьдаг зон олныхоо хайрыг нэг даагаач. Эл дашрамд хэлэхэд наадмын бөхийн барилдааны хөлийн цэц гэж ёстой "гөлийн хуц" болсон ухнууд юм даа.
Гурав. Санжаадамба заанаа нэг тайтгаруулья
Хөлийн цэцийг зүгээр нэг "гөлийн хуц" гэж зандарсангүй ээ. Тэд энэ жилийн наадмыг ёстой нэг бантагнууллаа. Долоогийн давааг ёстой нэг "доголон" болголоо. Шинээр харцага цолны болзол хангасан Ц.Содномдорж, Ч.Санжаадамба хоёр ёстой цол ахихын төлөө яс үзэлцлээ. Харамсалтай нь, хайнцаа ч биш, хагаралцаатай барилдаан үзүүлэв. Хоёр залуу бөхийн буруу биш. Хажуунаас нь харж суусан хөлийн цэцийнхний хайнга, харалган байдлаас боллоо. Хэний ч өмнө илэрхий барьц сонгосон Санжаадамба хав бариад дайрахдаа Содномдоржийг хааш чүгүй газардуулахаар байв. Сандал ч юм уу ширээний булан дайрч, самбаатай Содномдорж булхайцах далим гаргав. Шууд л дахин барьцаар нь барилдуулаад шийдчих юмыг тэгэхгүй, өрсөлдөгч бөхийн гөжүүдэлд хөтлөгдөн бөөн маргаан дэгдээв. Барьцаа өгөхгүй удах юм уу, эсэргүүцэх бөхийг дүрмийн дагуу сануулаад үгэнд орохгүй бол шулуухан хасчихаж болох шүү дээ. Тэгэхгүй талцуулан маргалдуулсаар хайран хоёр цагийг хэрүүлээр догиов. Наадамчдыг бухимдлаар доргиов. Эцэст нь улам ч даамжирсан буруу барилдаан үүсгэж хагас хугас даваатай өндөрлүүлэв. Үүнээс болж залуу заан Ч.Санжаадамбын сэтгэлийн тэнцвэр алдагдаж, наймын даваанд олигтой өрж ч чадалгүй өрсөлдөгчдөө хөлөө хамуулж өвдөглөв. Азын од гүйсэн харцага С.Мөнхбат тэр л эрчээрээ аварга цолонд хүрлээ. Хэрвээ Санжаадамба дарамттай барилдаагүйсэн бол даамай түрүүлэхээр байсныг үгүйсгэх аргагүй. За яахав, дүү минь наадам олон, нас залуу байна. Өндөр цолыг зүгээр хүртдэггүйг ч ухаар. Өө зөөгөө тэгшилж, өндөр цол руу мачийн зүтгэ дээ, дүү минь.
Харин Монгол бөхийн холбоо хөлийн цэцээ үндсээр нь өөрчлөх цаг болжээ."Гөлийн хуц" болтлоо доройтсон хэдэн нөхдөө болиул. Монгол бөхийн дүрмээ ч шинэчил. Өндөр бөхөд зориулсан барьц сонгодог арга ч хуучирлаа. Өндөр бөхчүүл өөдөө гарахаа байлаа. Гавъяат Р.Нямдорж ч хүүдээ хадгалаад байсан энэ барьцаа өөрчилж, халгаатай бөхчүүлд зориулсан шинэ дүрмээ боловсруул. Шинэчлэл хийж чаддаг гавъяатад энэ юухан байх билээ? Наадмын наана, цаана ийм л байх шив дээ. Хойтон жилийн наадам холгүй. Ойрхон байна даа?

Ж.Батсайхан
МОНЦАМЭ