-Та аль нутгийн хүн бэ?
-Говь-Алтай аймгийн Чандмань суманд төрсөн. Ах дүү арвуулаа. Бидний амьдрал бөхтэй салшгүй холбоотой. Миний дүү Нямдорж Үндэсний бөхийн холбооны тэргүүн. Удаахь дүү Давааням улсын заан цолтой хүн байсан юм. Халхын наадамд үгүйлэгдэхээр, Даваанямгүй наадам давс султай хоол шиг санагддаг байсан. Бусад дүү нар маань сум, аймгийн наадамд хүч үздэг.

-Дүү нар тань бөхөөр хичээллэдэг байхад Та яагаад засуул болсон юм бэ?
-Бөх үзэх арга эрэлхийлж яваад Лүгдэн, Пүрэвсүрэн багштай таарч 1987 оноос бөх цоллооч болсон.1990 онд Үндэсний бөхийн холбоо байгуулагдаж засуул сонгон шалгаруулж авахаар болсон юм. Тухайн үед шалгалт өгсөн хүмүүсээс мэдлэг ахиу, хэд хэдэн бөхийн ном уншчихсан санагдсан юм байлгүй шалгалтад тэнцэж засуул болсон. Түүнээс хойш өнөөг хүртэл бөхчүүдийнхээ малгайг бариад, халуун хөлсийг нь үнэрлэж, зөвлөгөө өгөөд явж байна.

-Засуул гэж ямар хүнийг хэлдэг вэ?
-Зөв хүмүүжилтэй, хар хорын сэтгэлгүй, засуулын дүрэмд заасан заалтуудыг хангасан хүнийг засуул гэж дууддаг. Мөн бөхийгөө сэтгэлзүйн хувьд дэмжиж чадах, барилдааны үедхамгийн ойр байдаг туслагчийг хэлдэг юм. Үндэсний бөхийн холбоонд жаяг дэгийн баг байдаг. Энэ багт оноолт хийдэг гарын даа, хөлийн цэц, засуул, эмч багтдаг. Гэхдээ тэднээс бөхтэй хамгийн ойр байдаг нь засуул.

-Бөхөө барилдах үед засуул хонго уруу нь цохидог. Яагаад ингэдэг юм бэ?
-Зориг нэмж байгаагийн шинж. Дээр үеийн засуулууд бөхөө барилдаж байхад нь зориг нэмнэ гээд хонго уруу нь цохидог байсан. Гэхдээ сүүлийн жилүүдэд бөхийн биенд засуул дэмжих, түших, гар хүрэхийг хориглосон. Харин өрж байхад нь “явж барилдана аа” гээд зориг оруулж болно.

-Наадмын өмнө бөхчүүд бэлтгэл хийдэг. Харин засуулчид бэлтгэлээ хэрхэн базаадаг вэ?
-Би Говь-Алтай аймгийн Хантайшир дэвжээний бөхчүүд дээрээ очдог. Тэд “Геомандал” жуулчны баазад бэлтгэлд гардаг.

-Цол дуудахдаа хэрхэн бэлтгэдэг вэ?
-Засуул дотроо хэд, хэдэн зэрэг дэвтэй. Хамгийн өндөр засуулын зэрэг нь донж манлай. Үүний дараа хүндэт засуул, улсын цоллооч засуул гэж байдаг. Хоолой сайтай уртын дуучид цоллооч хийдэг.

-Зарим засуулууд уртын дуучдыг засуул хийж чадахгүй гэдэг шүү дээ?
-Тэр үнэн. Бөхийн цолыг дуудахад өндөр чадалтай хоолой шаарддаггүй.

-Сүүлийн жилүүдийн барилдааныг ажаад байхад бөхчүүд засуулчдынхаа гаргасан шийдвэрийг хүлээн зөвшөөрөхгүй байх болж.
-Аль ч үед ийм зүйл гардаг байсан. Дээр үед унаагүй гэж бодож байгаа бөхчүүд засуулынхаа араар ордог байсан. Одоо үндэсний бөхөөр хичээллэх сонирхолтой хүмүүс олширчээ. Гэхдээ унасан, хаяснаа мэддэггүй бөх гэж байдаггүй. Одоо өрсөлдөгч ихтэй учраас өөрөөсөө бяр дутуу, унагана гэж бодож байсан бөхдөө унахаар хүлээн зөвшөөрөхгүй тохиолдол гардаг.

-Таны мөрнөөс улсын цолтой бөх хэд төрөв?
-Миний мөрөн дээрээс найман улсын цолтон төрсөн. . Анхных нь 1990 онд Л.Энхбаяр, Ихбаяр гээд ах дүү хоёр. Тэр хоёр хоорондоо тавын даваанд тунаад Энхбаяр начин болсон. 1991 онд Ардын хувьсгалын 70 жилийн ойгоор Говь-Алтай аймгийн Ц.Энхжаргал улсын заан Даваанямаар тав давж улсын начин болж байсан. Гурав дахь нь Өвөрхангай аймгийн Жамъянпүрэв начин. Мөн Рагчаа заан, Даваабаатар харцага.

-Таны бодлоор энэ жилийн түрүүг хэн авах бол?
-Энэ жилийн түрүү бөх наадмын өглөө харагдана даа. Санжаадамба бол үнэхээр сайн бөх. Мөн Пүрэвдагва, Суманчулуун, Амартүвшин, Батсуурь, Жаргалсайхан гээд сайн бөхчүүд байгаа. 2000 оны эхээр бөхийн дүрэмд өөрчлөлт гарсан. Даваа болгон цолтой болж, дөрвийн даваа амлалт авахаа больсон. Үүнээс шалтгаалж өрсөлдөөн их болжээ. Ер нь манайд зааны цолонд хүрэхэд эргэлзээд байхааргүй залуу бөх олон гарч ирж байна.

-Бөхийн дэвээ, шаваанаас барилдаан шалтгаалдаг гэж ярьдаг. Энэ үнэн үү?
-Хангарьдын дэвэлтээр дэвнэ гэдэг бол сүр хүчийг илэрхийлж байгаа хэрэг. Гуяа гурав алгаддаг нь их учиртай. Нэг алгадах нь энэ жилийн наадамд сайхан барилдах юмсан гэж, хоёр дахь нь өөрөө гэмтэхгүй хэмээн бэлгэддэг. Харин гурав дахь нь түрүүлэх бөхөөс зөрүүлж өгөөч гэж лус савдгаас гуйж байгаа хэрэг юм.

-Наадмын засуулын хуваарийг хэрхэн тохируулдаг вэ?
-Жаяг дэгийн баг компьютерийн тусламжтайгаар оноолтын аргаар тааруулдаг. Иймээс наадмын өглөө хэний засуул болохоо мэддэг.

-Та сэтгэлд хоногшсон наадмынхаа тухай ярихгүй юу?
-2006 оны наадам. Тэр жилийн наадамд Азжаргал, Сумъяабазар хоёр тунаж үлдээд Сумъяабазар түрүүлсэн юм.

Б.Сэлэнгэ
Эх сурвалж: “Монголын үнэн”