ярилцлагыг орчуулан хүргэж байна. Хоёрхон настайдаа ирээдүйн Далай ламаар тодрон, зургаатайдаа шашны боловсролд шамдаж эхэлсэн энэ эрхэм хүн өнөө жил 76 насыг зооглож байгаа билээ.

-Хүний нас тоотой. Бид өтөлж хөгширч байгаагаа өдөр тутам шахуу анзаарч, тэр бүртээ гуниг айдсыг мэдэрдэг. Гэтэл та үргэлж идэр залуу хүн шиг харагддаг. Яаж та ийм залуу, сайхан зүрх сэтгэлтэй байж чаддаг вэ?

-Би хангалттай хугацаагаар унтаж амардаг.

-Гэтэл завгүй ажлаасаа болоод бид тэр бүр хангалттай амарч чаддаггүй. Энэ их муу шүү, тийм ээ?

-Буддын лам нар оройн хоол иддэггүй. Харин маш “хүнд” өглөөний цай, бас чамгүй сайн өдрийн хоол иддэг. Энэ нь бие махбодийн хувьд чухал. Сүүлийн үеийн шинжлэх ухааны судалгаанууд толгой сийрэг байх нь эрүүл байхын үндэс гэдгийг хэлэх болсон. Миний хувьд миний тархи толгой маш тайван. Өвдөж зовсон, хүнд хэцүү асуудал тулгарсан үед ч. Аливаа зүйлийг би өргөн цар хүрээнд авч үздэг. Тэгж чадвал уур уцаар, бухимдлаас ангид байж чадна.

-Таны нүдийг тойроод олон үрчлээс байдгийг мэднэ. Яагаад гэвэл та үргэлж инээж явдаг. Уулзсан хүн бүртээ инээд, аз жаргал, амар амгаланг бэлэглэдэг. Таныг олон сая хүн шүтэн биширдэг болохоор тэдэнд үргэлж ийм дүр төрхтэй харагдах ёстой гэж боддог учраас тэр үү? Эсвэл?

-Түрүүнд хэлдгээр би үргэлж тайван байдаг. Хүн бүгдийг би яг л адилхан хүмүүн төрөлтөн хэмээн бодож харилцдаг. Бидэнд ямар ч ялгаа байхгүй. Бид бүгдээрээ адилхан хүн. Мэдээж арьсны өнгө, хамрын хэлбэр гээд бага сага ялгаа байлгүй яахав. Гэтэл бид оюун ухааны хувьд ямар ч ялгаагүй. Ялгаагүй ухаант хүмүүн. Би хүнийг хаан, Ерөнхийлөгч, эсвэл гуйлгачин гэдэг үүднээс хардаггүй. Миний нүдэнд бүгд ижилхэн. Бүгд л миний ахан дүүс. Магадгүй энэ бодол маань намайг илүү амар амгалан болгодог байх. Гэхдээ үргэлж тийм байж чаддаггүй л дээ. Заримдаа сад тавин уурлах үе бий.

-Та уурладаг гэж үү?

-Тэгэлгүй яах юм бэ.

-Нээрээ гэж үү?

-Хэрэв та ямар нэг утгагүй тэнэг асуултыг байн байн асуугаад байвал аягүй бол уурлаж мэднэ шүү.

-Та намайг айлгачихлаа.

-Тийм зүйл Америкт явж байхад тохиолдсон юм. “Нью-Йорк таймс” сонины сэтгүүлч байсан санагдаж байна. Тэр бүсгүй надаас их олон зүйл асуугаад л байсан. Намайг хожим ямархуу нэр төртэй, түүхтэй хүн болж дуурсагдахыг хүсдэг вэ гэж асуусан. Би жирийн л нэг Буддын шашны хувраг хүн, надад нэр алдар хэрэггүй гэсэн. Тэгээд өөр зүйлсийн талаар ярилцсан. Тэгснээ дахиад л нөгөө асуултаа асуусан. Би хариулдгаараа л хариулсан. Хэсэг хугацааны дараа харин дахиад асуудаг байгаа. Тэгээд л миний уур хүрчихсэн.

-Надад бас сургамжтай юм байна.

-Тийм шүү.

-Тэгээд та уураа яаж илэрхийлдэг вэ? Орчин үеийн суурин амьдралд хүмүүс тун хялбархан уурладаг болсон шүү дээ. Харин та уураа яаж барьдаг вэ? Та чинь дээрхийн гэгээн шүү дээ.

-Жижиг сажиг зүйл дээр миний уур хүрвэл тэр дор нь илэрхийлээд тэгээд дуусгадаг. Бүр их уур хүрсэн үедээ бухимдлаасаа өөрийгөө ангижруулахыг хичээдэг. Тэгээд уур уцаараа ажигладаг. Сэтгэл хөдлөлөө. Тэгсэн үед уур бухимдлын ир дарагддаг юм. Дархлаа сайтай биед өвчний вирус хялбар нэвтэрч чаддаггүй шиг эрүүл оюун ухаанаар аливааг удирдах хэрэгтэй.

-Таны ширээ хүний тархины загвар байдаг гэж ярьдаг. Та түүнийг судалж, ойлгохыг хичээдэг гэсэн. Ийм зүйл шашны зүтгэлтэн хүний хувьд төдий л түгээмэл биш гэж бодож байна.

-Хэрэв чи шашны үнэнч зүтгэлтэн бол, жинхэнэ хувраг хүн бол, ялангуяа Буддын лам бол бодит мэдлэгтэй байх ёстой. Аливааг бодитоор хардаг, дүгнэдэг, ойлгодог байх хэрэгтэй. Энэ утгаараа шинжлэх ухаанчаар ханддаг байх ёсттой. Хүүхэд байхын л их сониуч байлаа. Энэ юу вэ, тэр ч юу гээд л сонирхож явдаг. Жаахан байхад минь Лхаст Британиас шинэ төлөөлөгч ирэх бүрт гоё гоё тоглоомнууд авчирдаг байсан юм. Ямар тоглоом авчрах бол гэхээс тэсч яддагсан.

-Таны хамгийн дуртай тоглоом чинь юу байсан бэ?

-Галт тэрэг. Галт тэрэг, машин аль нь ч байсан доторхийг нь харах гээд задалж орхидог байлаа. Олон ч тоглоом эвдэлсэн. Тэгээд Энэтхэгт ирснээр олон янзын шашны, олон янзын соёл заншилтай хүмүүстэй уулзах боломжтой болсон. Тэдэнтэй яриа өрнүүлэх улам бүр сонирхолтой болсон.

-Таныг заримдаа яг жаахан хүүхэд шиг дүрсгүйтэн аашилдгийг мэднэ. Хүүхдийн гэнэн томоогүй төрх харагддаг гэх юм уу даа. Таны хүүхэд нас хэтэрхий эрт танаас явсан гэж боддог уу?

-Нэг талаар тийм ээ. Хоёртой байхдаа би хойд дүрээр тодорсон. Тавтай байхдаа Лхаст ирээд гэрийнхнээсээ, ээжээсээ хол амьдрах болсон.

-Хэзээ нэгэн цагт Төвд нутагтаа очно гэдэгтээ итгэдэг үү?

-Тэгэлгүй яахав.

-Одоо хүртэл итгэсэн хэвээр гэж үү?

-Төвдийн оюун билиг Төвд дотроо одоо ч хэвээрээ байгаа. Шинэ цагийн аяс, доромжлол, яргаллын алинд ч дарагдаж устахгүйгээр мөнхөд оршиж байгаа. Энэ бол үүрд мөнх зүйл. Хятадад 200 сая Буддын шашинтан байдаг гэсэн. Гаднаа коммунист царайтай ч дотроо Буддист хүн зөндөө байдаг гэсэн шүү.

-Хэдийгээр шашны тэргүүн ч гэлээ би чинь хүн шүү дээ гэж өөрөө өөртөө хэлэх үе байдаг уу? Цаг хугацаа таныг ямагт сөрж, төрсөн нутагт чинь ч очуулахгүй байгаа юм шиг санагддаг уу?

-51 жил өнгөрчээ. Гэвч өнгөрсөн 60 жилд Хятадад их зүйл өөрчлөгдөж байгаа. Асар худацтайгаар. Өнөөгийн тогтолцоо, дэглэм үүрд мөнх байхгүй. Харин хэр удаж байж өөрчлөгдөх вэ гэдэг асуултад хэн ч хариулж чадахгүй.

-Таныг амьд байх үед өөрчлөгдөх болов уу?

-5, 10, 15 жил ч юм уу. Хэзээ нэгэн цагт өөрчлөгдөх нь гарцаагүй.

-Та Төвдийн Засгийн газрын тэргүүний албаа хүлээлгэж өгөөд тэтгэвэртээ гарахаа мэдэгдсэн. Яагаад тэр вэ? Тангүйгээр Төвдийн хувь заяа яах болж байна?

-Нас явлаа шүү дээ. Би одоо 75-тай. Тэтгэвэртээ гарахыг үнэхээр их хүсэж байна.

-Үнэнээсээ ярьж байна уу?

-Тийм ээ. Надад гурван үндсэн үүрэг бий. Амьдралын үнэт зүйлийг хүмүүст ойлгуулах. Шашин шүтдэг, шүтдэггүй хамаагүй. Энэ дэлхийн өнцөг булан бүрээс хүмүүс намайг урьдаг. Далай ламын сургаалийг сонсож мэдэх гэсэндээ. Дараагийнх нь эртний Энэтхэгийн ухаан. Би өөрийгөө эртний энэ ухааныг түгээн дэлгэрүүлэх, сурталчлах элч гэж боддог. Энэ хоёр ажлаа би насан өөд болтлоо хийнэ. Харин гурав дахь ажил маань Төвд. Дээрх хоёр ажилд илүү их цаг зав гаргахын тулд энэ ажлаасаа чөлөө гуйж байгаа хэрэг.

-Хүмүүс таныг тэтгэвэртээ гарахыг зөвшөөрөхгүй байвал яах вэ?

-Тэгвэл хэцүү шүү. Гэхдээ би чинь бас хүн шүү дээ. Надад өөрийнхөө амьдралыг зохицуулах эрх бий.

-Та нэгэнтээ би бурхны хүн биш, жирийн л нэг хүн гэж хэлж байсныг чинь санаж байна.

-Би жирийн л нэг хүмүүн төрөлтөн. Израйльд би анх айлчлахдаа буруу үг хэрэглэчихсэн юм. Жирийн хүн гэх гэж байгаад төгс хүн бил үү дээ нэг тиймэрхүү утгатай үг хэлчихэж. Тэгсэн хэвлэлүүд нь Далай лам өөрийгөө төгс төгөлдөр гэж боддог гээд биччихэж билээ. Гитлер ч гэсэн залуудаа эв энгийн л нэг хүн байсан байж таарна шүү дээ.

-Та Гитлерийг огт үзэн ядсан шинжгүй ярьж байх чинь.

-Мэдээж шүү дээ. Дургүйцсэн сэтгэл, үзэн ядалтаа дотроо хадгалаад л явах юм бол юу болох билээ. Гитлер аль эрт өнгөрсөн биз дээ.

-Гэхдээ өнөөдөр орчин цагийн Гитлерүүд их олон болсон байна. Алан хядагчид.

-Өнөөдөр суурь ойлголт өөрчлөгдсөн. Буу зэвсэг, хүчирхийллийг хэрэглэж байгаа нь сул доройгийн шинж. Хүчирхийллээс хол байна гэдэг агуу хүчирхэгийг илтгэж байгаа хэрэг. Итгэл үнэмшил байхгүй болсон үед, маргах мэтгэлцэх ухаан дутсан үед хүмүүс зэвсгээ шүүрч авдаг. Энэ хандлага эхнэр, нөхрийн харилцаанд ч ялгаагүй.

-Амьдралын утга учир материаллаг аз жаргалаас өөр том аз жаргал дээр тогтдог гэдгийг таны сургаалиас бид ойлгодог. Бид материаллаг сонирхлыг мартах ёстой юү?

-Хослуул. Зөвхөн оюунлиг амьдралаар амьдарна гээд гуйлгачин шиг явбал муухай биз дээ? Гималайн ууланд амьдардаг зарим нэг хуврагууд нүв нүцгэн байдаг л даа. Гэвч хүмүүс тэгж амьдарч чадахгүй. Ихэнх хүн. Тэгэх юм бол дэлхий даяараа өлбөрч үхэх хэрэг гарна биз дээ. Тэгэхээр материаллаг үнэлэмж бас чухал. Энэтхэгээс өгсүүлээд олон орон эдийн засгаа хүчирхэгжүүлж байна. Харин үүнийхээ хажуугаар ёс суртахууныг хамт хөгжүүлэх хэрэгтэй. Зөвхөн материаллаг аз жаргалаар амьдралыг төсөөлж бас болохгүй. Бие чинь жаргаад, толгой чинь зовоод байвал сайхан амьдрал болж чадах уу? Харин сэтгэлгээний аз жаргалаар бид биеийн зовлонг гэтэлгэж чадна. Оюун билэг гэдэг зөвхөн бурхан, Буддаг хэлдэггүй. Энэ бол сэтгэлгээний амар амгаланг хэлж байгаа юм. Уучилж, өршөөж сурах нь тэр амар амгалангийн үндэс суурь нь.

-Сайхан цаганд нүд унагадаг хэвээрээ юү?

-Сайхан цаганд үргэлж л миний нүд явчихаад байдаг юм. Миний сул талуудын нэг. Надад хэд хэдэн цаг бий. Дандаа бэлэгнийх. Энд тэнд явж байхад минь өгдөг юм. Анх удаа 1942 Рузвельт Ерөнхийлөгчөөс цаг бэлгэнд авч байлаа. Би тэгэхэд долоон настай байсан. Цагтай хамт нэг захидал байсан л даа. Би хүүхэд байсан болохоор тэр захиаг нь ус руу шидчихээд цагийг нь авчихаж билээ. Ичмээр түүх байгаа биз? Сүүлд 2010 онд Ерөнхийлөгч Обама надад тэр захидлыг хувилж өгсөн. 70 жилийн дараа.

-Та ер нь амьдралдаа харамсаж байсан уу?

-Яг шашны ном сурч байх 10 жилийг их залхуу өнгөрүүлж гэж харамсдаг. Би 75-тай ч цаг л олдвол ном уншихыг хичээдэг. Нагаржунагийн сургаалиудыг энэ өдрүүдэд уншиж байна. Өөрөөр харамсах зүйл надад байхгүй ээ. Өнөөдрийг хүртэл гаргасан аливаа шийдвэрүүдэд маань алдаа байхгүй. Би жаргалтай байна.